Pielaszkowice (gm. Udanin), zamek (ruiny)

Przynależność administracyjna i toponomastyka

• powiat średzki, gmina Udanin
• przed 1741: Weichbild Striegau; w latach 1741–1932: Kreis Striegau; w latach 1935–1945: Kreis Neumarkt
• historyczne nazwy miejscowości: 1267 – Pelaseuitz [SUB IV, nr 43; RS 1b, nr 1288], 1371 – Peleskowicz [Landbuch I, nr 539]; do 1945 – Pläswitz

Kontekst przestrzenny, rozplanowanie, stan obecny obiektu

Wieś Pielaszkowice – wzmiankowana po raz pierwszy w 1267 roku – położona jest na równinnym przedpolu Sudetów, stanowiącym obszar wczesnośredniowiecznego osadnictwa słowiańskiego, które w XIII–XIV wieku zostało zrekolonizowane na prawie zachodnim (Adamska 2015, s. 11). Stąd wywodzi się układ przestrzenny zabudowy – typowy dla wsi o rozłogu niwowym, wytyczanych w miejscu starszych osad, z tzw. niwą domową (czyli obszarem zabudowy zagrodowej) w układzie ulicowym (Strassendorf), na planie wydłużonego prostokąta. Najpóźniej w I połowie XVIII wieku Pielaszkowice wchłonęły obszar wsi Johnsdorf (wzmiankowanej od 1375; Landbuch I, nr 1014; por. Adamska 2015, s. 12), której zabudowa całkowicie zanikła – mapa księstwa z atlasu Hommanna z 1736 roku odnotowuje jedynie folwark Johnsdorf (Homann 1736, Schw.).

Rozplanowanie niwy domowej zostało na jej północno-wschodnim krańcu zakłócone przez zabudowę folwarku pielaszkowickiego, stanowiącego część areału zamkowego. Sam zamek zlokalizowano bardziej na północ, w rozległym obniżeniu dolinnym zajętym przez potok zwany Pielaszkowicki Rów i jego niewielkie dopływy, a w epoce wczesnonowożytnej – także przez rozległy kompleks stawów hodowlanych (do dziś przetrwały nasypy dawnych grobli, wydzielające niecki stawowe na obszarze ok. 1,5 × 0,4 km). Zamek, przylegający do zabudowy folwarcznej, był jeszcze na początku XIX wieku założeniem dwuczłonowym. Obejmował kwadratowe plateau z budowlą rezydencjonalną oraz bardziej rozległe, prostokątne plateau z zabudową podzamcza; oba człony otaczały fosy, a część rezydencjonalną dodatkowo pierścień fortyfikacji bastejowych oraz wał po zewnętrznej stronie fosy.

Przed 1945 rokiem zabudowę zamku głównego tworzyły:

1. pałac – trzykondygnacyjny, podpiwniczony, o dwutraktowym rozplanowaniu, akcentowany wieżą schodową pośrodku fasady;
2. piętrowe skrzydło wschodnie, stykające się narożnie z bryłą pałacu oraz – poprzez łącznik – z cylindryczną basteją południowo-wschodnią (jedyną zachowaną);
3. piętrowe skrzydło zachodnie, dostawione do fasady pałacu.

Oskrzydlony z trzech stron wewnętrzny dziedziniec zamykał od południa (od strony podzamcza) jedynie odcinek muru w linii dawnych fortyfikacji. W obrębie podzamcza znajdował się rozległy dziedziniec gospodarczy, otoczony od wschodu, południa i zachodu budynkami oficynowymi, stajniami itp. Bramy wjazdowe i fosy rozmieszczono wzdłuż osi symetrii całego założenia zamkowego, której wyrazistym akcentem była wieża pałacu. Most łączący podzamcze z zamkiem głównym istniał jeszcze w 1826 roku (Urmtbl., ark. 2889 [Kostenblut]). Składnikami założenia były również: park krajobrazowy (po wschodniej stronie zabudowań) i ogrody użytkowe (w miejscu zasypanego ramienia fosy podzamcza).

Obecnie zabudowa pałacowa znajduje się w stanie ruiny: brak dachów i stropów, a na skutek zawalenia się wieży pałacu zniszczeniu uległy mury środkowej części korpusu. Przetrwała jedynie zabudowa podzamcza, która nie została poddana analizie w niniejszym opracowaniu.

Najważniejsze przemiany własności dóbr ziemskich

Pełny opis przemian własności dóbr ziemskich można znaleźć w osobnej zakładce.

• XIII–XIV w.: terytorium kasztelani i weichbildu strzegomskiego, pod władzą książąt śląskich: Anny Przemyślidki, Henryka III Białego, Henryka IV Probusa, Henryka V Brzuchatego, Bolka I Surowego i jego potomków. Pielaszkowice były miejscem wystawiania dokumentów kancelaryjnych przez Bolka II Małego i księżną Agnieszkę.
• 1375: księżna Agnieszka przekazała majątek w ręce prywatne – Timo von Colditz, starosta wrocławski, uzyskał majątek dożywotnio.
• XIV–XVI w.: kolejne rody właścicieli: von Schellendorf, von Melin, von Mühlheim (przydomek Buschke); majątek dzielony między potomków.
• XVI–XVII w.: majątek pozostaje w rękach rodu von Mühlheim przez kilka pokoleń; jego członkowie pełnili funkcje ziemskie i posiadali także okoliczne wsie (Sokolniki, Dzwigórz, Przyłęgów, Johnsdorf). W XVII w. części dóbr zostały czasowo zastawione klasztorowi w Krzeszowie.
• Koniec XVII – pocz. XVIII w.: kolejne przejęcia przez ród von Rechenberg, następnie przez von Nostitz (Otto Siegmund, a później jego syn Karl Gottlieb).
• 1742–1770: właścicielką Beata Abigeil von Nostitz z d. von Siegroth, wdowa po Karlu Gottliebie; majątek został podzielony testamentem między pasierba a siostrzeńców.
• 1770–1838: własność rodu von Buddenbrock, który utworzył ordynację Pielaszkowice (Fideikommiss Pläswitz). Majątek przechodził z ojca na syna, członkowie rodu pełnili funkcje wojskowe i dworskie.
• 1838–1904: majątek dziedziczyli Karl Alfred Heinrich Leopold, a po nim Maximilian Ernst Wilhelm von Buddenbrock – ostatni właściciel z rodu rezydujący w Pielaszkowicach.
• 1904–1945: własność Ericha Carla Theodora von Buddenbrock – ostatniego właściciela przed nacjonalizacją, autora wspomnień Immer ganz vorn.
• Po 1945: majątek przejęty przez państwo polskie, znacjonalizowany i przekształcony w Rolniczy Zespół Spółdzielczy im. T. Kościuszki, od 1956 część PGR.

Historia budowlana obiektu

Rezydencja pielaszkowicka nigdy nie została objęta kompleksowymi badaniami historyczno-architektonicznymi¹Jedynym obszerniejszym opracowaniem poświęconym architekturze zamku w Pielaszkowicach jest studium historyczno-konserwatorskie z 1978 (Eysymontt K. 1978), które stało się podstawą dla opisu katalogowego w: Eysymontt 2010, s. 311-312. Zreferowane tam badania opierały się jednak na oglądzie i analizie form, a nie odczytaniu i interpretacji struktur budowlanych i kontekstu przestrzennego; przedstawioną tam rekonstrukcję faz budowlanych należy uznać za pobieżną, w większej części błędną.. Wstępne rozpoznanie przemian budowlanych – na drodze analizy struktur budowlanych i ukształtowania terenu – zostało przeprowadzone w 2011 (A. Kwaśniewski, współpr. T. Dudziak) i dostarczyło informacji pozwalających na wiarygodną rekonstrukcję przekształceń funkcjonalno-przestrzennych rezydencji w dobie nowożytnej.

Faza I (ok. 3. ćwierć XIV w.) – nieujawniona w badaniach terenowych, oparta na interpretacji przekazów pisanych

Hipotetyczny dwór (zamek?) książąt fürstenberskich, używany podczas czasowych pobytów księcia Bolka II i księżnej Agnieszki (1367, 1368; 1371). Powyższe przypuszczenie opiera się na założeniu, że miejscem wystawiania dokumentów kancelaryjnych była izba w domostwie książęcym, a nie kościół (wzmiankowany już w 1335 [RS, nr 5409]). Przesłanką przemawiającą za istnieniem zamku książęcego na rubieżach terytorium świdnickiego są wyjątkowe walory obronne lokalizacji – rozległego, podmokłego obniżenia terenowego, nawodnionego przez potok.

Faza II (po 1375) – tj. po sprywatyzowaniu majątku pielaszkowickiego – nieujawniona w badaniach terenowych, oparta na interpretacji przekazów pisanych

Hipotetyczna modernizacja siedziby, przeprowadzona w późnym średniowieczu i/lub na początku epoki nowożytnej, przypisywana któremuś z potomków Buschka von Mühlheim.

Faza III (ok. 1577)

Budowa zamku z fortyfikacją bastejową (prawdopodobnie na miejscu wcześniejszej zabudowy, po jej wyburzeniu), datowana na lata 70. XVI w. na podstawie inskrypcji z nieistniejącej już strzelnicy: „1577” ([APW, zespół KZPD, sygn. 666, pag. 95]; Karta Ewidencji Zabytku z 1995, fot. nr 3, zabytek.pl), a przypisywana Hansowi Heinrichowi von Mühlheim (synowi Heinricha, który wraz z bratem Dietrichem należał do elity samorządu stanowego w księstwie). Nowo wzniesiona siedziba obejmowała:

1. plateau ziemne na planie prostokąta (ok. 40 × 50 m), otoczone fosą szerokości ok. 16 m, będące nasypem o miąższości 2,5 m na warstwie kamieni grubości 0,25 m (wg badań inżynieryjno-budowlanych z 1934 [APW, zespół KZPD, sygn. 666, pag. 73]); być może już wówczas istniał wał ziemny po zewnętrznej stronie fosy, otoczony wodami stawów hodowlanych;
2. pierścień fortyfikacji bastejowych na obrzeżu plateau, składający się z:
   – czterech narożnych, cylindrycznych bastei (z kondygnacją kazamat poniżej poziomu dziedzińca),
   – murów kurtynowych (z podziemnym chodnikiem łączącym kazamaty bastej oraz być może z parkanem na poziomie plateau),
   – ufortyfikowanej bramy wjazdowej w kurtynie południowej.
   Do dziś zachowała się basteja południowo-wschodnia (z kamiennymi, antyrykoszetowymi obramieniami strzelnic oraz cokołem z oblicówką z boniowanych bloków piaskowca), odcinek kurtyny wschodniej (ze sklepionym chodnikiem), rozsypisko bastei północno-zachodniej oraz fragmenty muru kurtynowego północnego ze śladami po bastei północno-wschodniej i z oblicówką piaskowcową w partii cokołu.
3. pałac – trzykondygnacyjny, podpiwniczony, z wieżą klatki schodowej od strony frontowej (południowej), o rozplanowaniu dwutraktowym sześciodzielnym (analogicznym jak w wielu dworach i pałacach zamkowych wznoszonych na Śląsku od lat 40. XVI w.); elewacja zdobiona boniami rytymi w tynku, w partiach narożnych malowanymi na czerwono (ślady zachowane przy narożu północno-zachodnim). W piwnicach przetrwały m.in. szerokie portale przystosowane do przetaczania beczek z trunkami;
4. dziedziniec ograniczony od północy przez pałac, od południa przez kurtynę muru obronnego; być może ujęty po bokach parkanami, które – wraz z murami pałacu – wydzielały obszar międzymurza o szerokości 5,7–6,2 m.

Faza IV (1596 – ok. 1620)

Rozbudowa zamku o boczne skrzydła, najpewniej z inicjatywy Johanna von Mühlheim. Efektem tej fazy były:

1. budynek mieszkalny (i administracyjny?) po wschodniej stronie dziedzińca, wstawiony w przestrzeń międzymurza (połączony narożem z pałacem), z wykorzystaniem murów kurtyny wschodniej – jednotraktowy, dwukondygnacyjny, o rozplanowaniu trójdzielnym (sienie pośrodku, izby po bokach), z cylindryczną wieżyczką w narożu południowo-zachodnim (mieszczącą niewielkie gabinety dostępne z izby parteru i piętra po południowej stronie sieni). Wejście zaakcentowano portalem z ościeżem z wydatnych, zaoblonych boni oraz zwieńczeniem z wolutami po bokach i herbami właściciela oraz jego małżonki (przedstawienie niezidentyfikowane na zachowanej fotografii²Portal nie zachował się; znany jest ze zdjęcia sprzed 1945: (https://www.alamy.com/; data dostępu: 12.06.2024) oraz z fotografii w karcie ewidencyjnej zabytku z 1965 (https://zabytek.pl/)). Okna wyposażono w kamienne opaski, w tym zdobione boniowaniem naprzemiennym – prostokątnym i kwadratowym – charakterystycznym dla śląskich budowli około roku 1600;
2. przebudowa bastei południowo-wschodniej w osobliwą wieżę mieszkalną: na poziomie parteru, na starszych murach, wzniesiono cylindryczną kazamatę wyposażoną w strzelnice – w tym dwie kluczowe antyrykoszetowe oraz jedną w formie maski lwa – dekorowaną manierystyczną polichromią oraz portalem z ornamentem roślinnym; na piętrze znajdowała się kwadratowa izba z nadwieszonymi narożami i szerokim, południowym alkierzem widokowym;
3. łącznik między skrzydłem wschodnim a wieżą mieszkalną, mieszczący cylindryczną klatkę schodową, prowadzącą zapewne do poziomu podziemnego chodnika biegnącego pod budynkiem w kierunku otwartego międzymurza;
4. skrzydło zachodnie – parterowe lub dwukondygnacyjne, podpiwniczone (być może z piętrem o konstrukcji szkieletowej), wzniesione w obrębie dziedzińca i przystawione do korpusu pałacu.

Jeszcze przed 1945 skrzydło zachodnie uważano za najstarszy komponent zamku, datowany na 1. połowę XVI w. (zob. Anonim 1938). Przesłanką tych twierdzeń był zapewne archaiczny wygląd piwnicznych sklepień wykonanych z kamienia łamanego.

Najpóźniej w tej fazie powstało podzamcze, otoczone wodami fos – na planie wydłużonego prostokąta (ok. 60 × 120 m), z zabudową rozmieszczoną wzdłuż krawędzi majdanu od południa, wschodu i zachodu. W budynku południowym znajdował się przejazd bramny (zachowało się sklepienie z tynkowym żebrowaniem oraz wnęka po wymontowanym portalu bramnym).

Faza V (po 1867?) – zidentyfikowana śladowo

Z inicjatywy barona Leopolda Friedricha von Rechenberg – renowacja fasad pałacu i zmiana ich artykulacji: pokrycie starszych tynków pobiałą oraz namalowanie na ich powierzchni poziomych linii boniowania (prawdopodobnie jedynie w partiach narożnych).

Jeszcze przed 2. tercją XVIII w. zlikwidowano stawy otaczające majdan zamku i podzamcza, zachowując jednak fosę główną oraz dwa widoczne odcinki fosy podzamcza – położone od strony wjazdu i zabudowy wsi.

Faza VI, lata 70. XVIII w.? – przebudowa pałacu, rozbudowa bocznych skrzydeł, renowacja elewacji:

1. wzniesienie trzeciej kondygnacji nad wszystkimi członami skrzydła wschodniego; budynek mieszkalny otrzymał dach dwuspadowy i proste trójkątne szczyty, łącznik i nadbudowa bastei – wspólny dach trójspadowy;
2. nadbudowanie skrzydła zachodniego o dwie murowane kondygnacje (sięgające wysokością do poziomu skrzydła wschodniego) z dachem dwuspadowym i trójkątnym szczytem od południa – z przeznaczeniem budynku na funkcje magazynowe lub oficynowe (na co wskazuje wielkość okien); wykorzystano fragmenty starszych obramień okiennych;
3. przebudowa górnej kondygnacji wieży pałacu – wykonano taras widokowy nad 5. kondygnacją oraz węższą nadbudówkę z zegarem, zwieńczoną cebulastym hełmem jednoprześwitowym;
4. budowa dachu mansardowego nad korpusem pałacu (w miejscu XVI-wiecznych dachów i szczytów); przebudowano otwory okienne (usunięto kamienne obramienia, zastosowano ceglane nadproża).

Elewacje uzyskały nową artykulację: wszystkie budynki pokryto rustykowanym (groszkowanym) boniowaniem ciągłym, akcentującym strefę cokołową (do poziomu gzymsu między parterem a pierwszym piętrem), oraz gładkimi boniami narożnymi – w nawiązaniu do wcześniejszych podziałów. Korpus pałacu podzielono płaskimi gzymsami kordonowymi między kondygnacjami i zaakcentowano obramieniami okien z pod- i nadokiennikami. Pozostałe elewacje – wieży pałacowej i skrzydeł bocznych – otrzymały jednolitą artykulację w postaci gzymsów kordonowych i opasek okiennych z uszakami w czterech narożach³Wygląd budowli będący efektem powyższej modernizacji dokumentuje grafika Th. Blätterbauera przed 1865 opublikowana w: Duncker 7, nr 420. Bonie przyziemia i nieartykułowane partie ścian pomalowano na kolor czerwony.

Zapewne w tej fazie rozebrano trzy basteje i mury kurtynowe – bloki piaskowca z partii cokołowej pierścienia umocnień wykorzystano przy nadbudowie murów bocznych skrzydeł. Według relacji Friedricha Alberta Zimmermanna z 1785 (Zimm. 5, s. 234), renowację przeprowadził generał-lejtnant Johann Jobst Heinrich Wilhelm von Buddenbrock, właściciel dóbr w latach 1770–1780⁴Zob. również: Oheimb 1933, s. 865. Natomiast w opinii technicznej prof. inż. Georga Rüth’a z Drezna z 1937 (APW, zespół: KZPD, sygn. 666, pag. 34) przebudowa wieży pałacowej przez Generallieutnant’a von Buddenbrock datowana jest błędnie na 1785 – w tym czasie ów Generallieutnant Johann Jobst już nie żył. Datowanie to – przepisane z artykułu prasowego: Springer 1935 – zostało zapewne wywiedzione z daty publikacji Zimmermanna.. „Barokowa” artykulacja fasad (boniowanie parteru jako cokołu, ujęcie okien w pod- i nadokienniki, opaski z uszakami itd.) może sugerować wcześniejszą metrykę, jednak intencjonalne użycie form minionej epoki – w tym trójkątnych szczytów o formach wyraźnie niebarokowych – nie byłoby wyjątkiem w śląskiej architekturze lat 70. XVIII wieku⁵Na przykład południowe skrzydło klasztoru w Krzeszowie (1774) lub pałac Schaffgotschów w Cieplicach (1784-88).. Najpóźniej w tej fazie powstał ogród ozdobny – według wzmianki z 1785 „dzierżawca Lukas uprawia rzadkie rośliny” (Zimm. 5, s. 234).

Między 1824 a 1865 zasypano ramię fosy zamkowej oddzielające majdany – w jego miejscu urządzono partie ogrodowe z kolistym gazonem (por. Urmesstischblatt, ark. 2889 Kostenblut oraz Duncker 7, nr 420). Najpóźniej w tym czasie powstał park krajobrazowy po wschodniej i północnej stronie zabudowy zamkowej.

Faza VII (między 1865 a 1913)

Zapewne po 1875 r., z inicjatywy barona Maximiliana Ernsta Wilhelma von Buddenbrock, właściciela dóbr w latach ok. 1875–1904 – przebudowa skrzydła zachodniego: powiększono okna w elewacjach dziedzińcowej i frontowej, zamurowano starsze otwory, trójkątny szczyt zastąpiono formą neobarokową, wymieniono tynki, zachowując wcześniejszą artykulację i wkomponowując nowe opaski okienne w istniejące podziały gzymsowe. Zapewne w tym czasie dobudowano do skrzydła zachodniego (od strony zachodniej) niewielką oficynę mieszczącą ubikacje (por. grafika: Springer 1935) oraz loggię (?) wspartą na stalowych wspornikach przy wschodniej ścianie korpusu – na poziomie drugiej kondygnacji.

Planowana w 1924 r. budowa zacieniających arkad w obrębie dziedzińca nie została zrealizowana (zob. APW, zespół KZPD, sygn. 666, pag. 103–104).

Faza VIII (20. lata XX w.?/przed 1933)

Naprawa tynków elewacyjnych z zachowaniem istniejącej artykulacji (por. fotografie: Mielert 1913, s. 550 oraz Herder-Institut – Bildkatalog, IV/73195).

Faza IX (1938 r.)

Związana z baronem Erichem Carlem Theodorem von Buddenbrock, właścicielem dóbr w latach 1904–1945 – zabezpieczenie wieży pałacu zagrożonej katastrofą budowlaną (odspajanie murów od ścian korpusu i odchylenie od pionu o ok. 1 m na skutek osiadania fundamentów), wg projektu architekta Augusta Wilhelma Hogreve z Wrocławia i zaleceń konstrukcyjnych prof. inż. Georga Rütha. Prace przygotowawcze prowadzono od 1934 r. (APW, zespół KZPD, sygn. 666, pag. 24 i nast., s. 134; zob. też: Herder-Institut IV/243735, Herder-Institut IV/77471; Grajewski 2014, s. 102). Nie wiadomo, czy zaplanowane prace zostały ostatecznie przeprowadzone. Pośrednim potwierdzeniem ich realizacji może być wzmianka prasowa (Anonim 1938) oraz fakt sporządzenia między 15 listopada 1938 a 31 stycznia 1939 urzędowego raportu archeologicznego dotyczącego „ustaleń w sprawie zamku” (Altschlesische Blätter 1939, nr 2, s. 77).

Charakterystyka wartości kulturowych

Założenie zamkowe w Pielaszkowicach stanowi dzieło architektoniczne o wyróżniających się, dotąd niedocenianych wartościach artystycznych, historycznych i naukowych. Realizacja z fazy III była wybitnym przykładem bastejowego palazzo in fortezza, z pałacem zamkowym akcentowanym wieżą schodową, pierścieniem umocnień i wyodrębnionym fosą podzamczem. Otwarty od strony frontowej układ trójskrzydłowy, ukształtowany w fazie IV, to bodaj najstarsza na Śląsku realizacja wzorców francuskich z drugiej połowy XVI wieku. Pochodzący z tej fazy budynek w skrzydle wschodnim jest unikatowym – w skali regionu – przykładem autonomizacji skrzydła bocznego w obrębie zamku wczesnonowożytnego. Podobnie jak wieża mieszkalna nadbudowana nad basteją, o wciąż nierozpoznanych funkcjach (parterowa rüstkammer? piętrowe studiolo?), nie mająca analogii na Śląsku.

Dużą wartość naukową przedstawiają pozostałości artykulacji fasad z faz III–VI, które należałoby przebadać pod kątem ciągłości i innowacyjności zastosowanych form architektonicznych. Przekształcenia budowli z fazy VII stanowią rzadki – na tle architektury doby klasycyzmu – przykład archaizacji form, być może podyktowanej historyczną metryką rezydencji. Na szczególną uwagę zasługuje również międzywojenna renowacja obiektu, która niemal w pełni uszanowała historyczny wygląd założenia.

Pielaszkowice zapisały się także w historii Europy oraz europejskiej historiografii – obecne są na kartach setek książek i artykułów. 1 czerwca 1813 roku, podczas odwrotu armii Napoleona z Rosji i walk z siłami koalicji antynapoleońskiej, to właśnie Pielaszkowice zostały wybrane jako miejsce zawarcia kilkutygodniowego zawieszenia broni. 4 czerwca, w jednej z sal parterowych pałacu zamkowego, rozejm podpisali przedstawiciele trzech armii: francuskiej – Armand de Caulaincourt, rosyjskiej – Paweł Andriejewicz Szuwalow, oraz pruskiej – Friedrich von Kleist. Obie strony konfliktu wykorzystały ten czas na dozbrojenie i reorganizację armii, a także intensywne działania dyplomatyczne (konferencje w Dzierżoniowie, 27 czerwca, oraz w Pradze, 12 lipca) (Häusser 4, s. 193–194; Granier 1904; Mielert 1913; Waffenstillstand).

XIII w. – po 1371: terytorium kasztelani strzegomskiej, następnie weichbildu strzegomskiego, w granicach którego znajdowały się Pielaszkowice, podlegało zwierzchnictwu książąt śląskich. Byli to:

• ks. Anna Przemyślidka (zm. 1265), wdowa po ks. Henryku II Pobożnym (poległ 1241), dysponowała strzegomskim okręgiem grodowym jako uposażeniem; ok. 1242 przeprowadziła lokację miasta Strzegomia na prawie zachodnim i zapewne tu rezydowała (Młynarska-Kaletynowa 2015, s. 9–10);
• ks. wrocławski Henryk III Biały (zm. 1266);
• ks. Władysław, biskup Salzburga, jako regent (1266–1270);
• ks. wrocławski Henryk IV Probus (zm. 1290);
• ks. legnicki Henryk V Brzuchaty (zm. 1296), który przejął władanie nad terytoriami Henryka IV i toczył o nie walki z ks. głogowskim Henrykiem III – prawowitym spadkobiercą Probusa wyznaczonym w testamencie;
• ks. Bolko I Surowy (zm. 1301), który objął schedę po swym bracie Henryku V jako opiekun prawny jego dzieci, a od 1297 władał terytoriami późniejszych księstw wrocławskiego, brzeskiego, legnickiego, jaworskiego, świdnickiego i ziębickiego; od 1293 posługiwał się tytułem księcia fürstenberskiego;
• synowie Bolka I – Bernard, Henryk i Bolko II – w 1312 dokonali podziału terytoriów na część jaworską, ziębicką oraz świdnicką, którą otrzymał ks. Bernard (zm. 1326);
• ks. fürstenberski Bolko II Mały (zm. 1368), posiadacz terytorium świdnickiego od 1326, jaworskiego od 1346 i innych; w 1367 (3 IV, 1 V, 10 VIII) oraz w 1368 (1 i 3 V) wystawiał w Pielaszkowicach dokumenty kancelaryjne (Landbuch I, nr 52, 60–62, 91, 99);
• księżna fürstenberska Agnieszka (zm. 1392), wdowa po ks. Bolku II, dożywotnia zwierzchniczka terytoriów świdnickiego i jaworskiego; w 1371 (14, 15 V oraz 2–5 X) wystawiała w Pielaszkowicach dokumenty kancelaryjne (Landbuch I, nr 510, 539, 544, 546, 547, 552, 564). W 1375 przekazała majątek pielaszkowicki w ręce prywatne (Landbuch I, nr 936).

1375 – po 1377: Timo von Colditz, starosta wrocławski, otrzymał od księżnej Agnieszki w dożywotnie dysponowanie „dwór” Pielaszkowice z folwarkiem i wsią: den hof Pelskowicz genannt des weichbildes Stregon mit dem Vorwerke und dem Dorfe daselbst (Landbuch I, nr 936).
Według dokumentu króla Czech Wacława IV z 18 XII 1377, na mocy którego władca nadał Tymonowi von Colditz den Hof und das Dorf czu Pylaskowicz, posiadłość tę wcześniej posiadali członkowie rodu von Schellendorf (Landbuch I, komentarz do nr 936).

przed 1385 – po 1386: Peter von Melin (Landbuch II, nr 154, 259, 312).

przed 1389 – po 1397: bracia Haschko i Buschko von Molheim (Mühlheim); każdy z nich posiadał połowę majątku. Obaj ustanowili w Pielaszkowicach uposażenie wdowie dla swoich żon (Haschko w 1391 dla Katheriny, Buschko w 1397 dla Anny) (Landbuch II, nr 655, 1008; Landbuch III, nr 157).

Brak danych dotyczących właścicieli Pielaszkowic w XV i pierwszej połowie XVI wieku, można jednak przyjąć, że majątek stale znajdował się w rękach członków rodu von Mühlheim o przydomku Buschke – potomków wspomnianego wyżej Buschka.

1541: wzmiankowany Heynrich von Müelheym, Bueske genant auf Plesnitz gesessen, oraz jego (niewymienieni z imienia) bracia – jako wspólnie dzierżący majątek pielaszkowicki i wójtostwo w Środzie Śląskiej (ungesundirten Bruder) (Meinardus 1906, s. 367–368).
przed 1550 – po 1550: Hans von Mühlheim, Buschke genannt, ożeniony z Elisabeth von Hochberg z Książa; posiadał majątki i wsie: Pielaszkowice, Jenßdorf (Johnsdorf), Sokolniki, Dźwigórz, Przyłęgów (Ritterdienste.SJ.1550, pag. 22–23, 127–128).

przed 1562 – przed 1571?: Heinrich von Mühlheim auf Pleßwitz (zm. przed 1571?), zapewne syn Hansa, brat Dittricha⁶Dittrich (zm. 1602) posiadał lenno zamkowe w Świdnicy, pisał się „von Mulheim und Pleswitz aufm burklehen zur Schweidnicz”), należał do elity władzy w księstwie świdnickim i jaworskim: w 1383 (i 1388?) pełnił urząd podstarościego, wielokrotnie piastował stanowisko starszego ziemskiego dystryktu świdnickiego między 1572 a 1585, w 1587 komisarz wojskowy [Sinapius 1728, s. 820; VerfSJ, s. 72, 98, 111, 145, 217, 219, 226, 227, 230, 232]. W opisie ceremonii pogrzebowej ks. brzeskiego i legnickiego Jerzego II z 1586 został odnotowany jako właściciel dóbr w Pielaszkowicach – Dietrich von Mühlheim, auf Pleßwitz, unnd dem Burglehn zur Schweidnitz [Anonim 1586, bez paginacji] – ale przekaz ten można uznać za pomyłkę autora opisu.; ożeniony z Judithą von Hohberg und Guttmansdorf (z Dobrocina); w 1562 wybrany do grona starszych ziemskich dystryktu świdnickiego (Sinapius 1728, s. 821; VerfSJ, s. 207); w 1571 nie został odnotowany wraz z braćmi Anthoni, Ditrichen und Hannsen von Mülheim zu Pleßwitz jako współwłaściciel wójtostwa w Środzie Śląskiej (Meinardus 1906, s. 288–291) – być może już nie żył.
przed 1571? – 1591: Hans Heinrich von Mühlheim (ur. 22 I 1566, zm. 1591), syn Heinricha (Sinapius 1728, s. 801; Hoverden II, s. 64; Zimm. 5, s. 234).

1591? – po 1626: Johann (Hans) von Mühlheim (zm. …), ożeniony w 1596 z Marjanną von Rechenberg z Wartenbergu; prawdopodobnie ożeniony powtórnie⁷Sugeruje to herb w zwieńczeniu portalu zachodniego skrzydła zamku (dającego się datować na ok. 1600) znany z jedynie z fotografii (zob. niżej, faza IV) – jakość zdjęć nie pozwala zidentyfikować treści przedstawienia na tarczy i w klejnocie, ale pozwala stwierdzić, że nie jest to herb rodu von Rechenberg.. W spisie powinności wojskowych z 1602 odnotowany jako Hanß von Mühlheimb auff Pleßwiz, właściciel wsi Pielaszkowice, Jonsdorff, Dźwigórz, Przyłęgów; także w 1626; starszy ziemski dystryktu strzegomskiego (Sinapius 1728, s. 801; Ritterdienste.SJ.1602, pag. 38; Sinapius 1720, s. 116). W źródłach pisanych z ok. 1613 (z archiwum zamkowego) odnotowana została „Frau Ursula Marianne v. Mühlheim, geborenen von Hochberg” (Oheimb 1934, s. 864) – zapewne druga żona Hansa.

po 1626 – 1657?: Heinrich von Mühlheim (starszy) (zm. …), syn Johanna; ożeniony w 1628 z Hedwig von Gellhorn und Petersdorff (zm. 10 I 1652) (Sinapius 1728, s. 801, 992). Według Zimm. 5, s. 229 – właściciel Mieczkowa w latach 1653–1657. Zapewne to on – Heinrich von Mühlheimb auf Pleßwitz, Landesältesten Striegauischen Weichbildes – został odnotowany w raporcie cesarskiej komisji konfiskacyjnej w styczniu 1654 jako właściciel patronatu kościelnego w Mieczkowie i Pielaszkowicach (Berg 1854, s. 159; Schulz 1842, s. 13).

1657? – po 1677 [1687?]: Heinrich von Mühlheim (młodszy), syn Heinricha (starszego); ożeniony w 1657 z Susanną von Schliewitz z Gutschdorfu (zm. 27 XI 1659, bezdzietnie); właściciel dóbr Pielaszkowice, Mieczków, Sokolniki, Jonsdorff (Sinapius 1728, s. 801, 992). W 1677 zastawił swoje posiadłości (Pielaszkowice, Sokolniki, Jonsdorff) klasztorowi w Krzeszowie (Reichenbach I, s. 547). Heinrich von Mühlheimb auf Pleßwitz został również odnotowany jako świadek na dokumencie kancelaryjnym z 1699 (Richthofen 1884, s. 77–78) – co sugeruje, że zachował w Pielaszkowicach jakąś część majątku ziemskiego. Nie można wykluczyć, że błędnie wpisano przyimek auf (wskazujący na posiadłość) zamiast und (umieszczony po predykacie – wskazuje na siedzibę rodową).

1687? – po 1690 [przed 1699?]: Leopold Friedrich Freiherr von Rechenberg (ur. 1658, zm. 1714 w Wiedniu), syn barona Johanna Wolfganga z kliczkowskiej linii rodu; w 1703 wyniesiony do stanu hrabiowskiego (Reichs-Graf), podkomorzy cesarski, wiceprezydent Kamery Śląskiej. W 1687 zrzekł się praw do rodowego majątku Osiecznica na rzecz brata i objął majątki pod Strzegomiem. W matrykule ziemskiej z 1690 odnotowany jako właściciel Pielaszkowic, Sokolnik i Johnsdorfu (Sinapius 1720, s. 117; Sinapius 1728, s. 187; Zedler.Lex. Bd. 30, s. 1286; Matrykuła.SJ.1690, s. 182; Doerr 1900, s. 186; Andrzejewski 2007, s. 308, 313). Ożeniony (przed 1699) z Marią Hedwig geb. von Loeben a.d.H. Schönfeld (zm. 1733); nie pozostawił męskiego potomka (gw.geneanet.org). W tym czasie Mieczków należał do Hansa Christopha von Schweinitz, „starszego ziemskiego obojga księstw świdnickiego i jaworskiego”, zm. 1698 (Sinapius 1728, s. 437).

w 1699: Susanna Barbara von Nostitz geb. v. Seher-Thos, żona barona Ottona Siegmunda v. Nostitz na Łażanach (zob. niżej), wzmiankowana jako właścicielka Pielaszkowic (Duncker 7, nr 420). (Wiarygodność tego przekazu, zamieszczonego w publikacji popularyzatorskiej i kompilatorskiej, jest problematyczna).

[po 1699?]–1703: Otto Siegmund Freiherr v. Nostitz (ur. 11.12.1662, zm. 28.01.1703 w Świdnicy); auff Lassen, Peterwitz, Sara, Pleßwitz, Zuckelnick, Johnsdorff und Holzkirchen (wg inskrypcji z epitafium w kościele w Łażanach), [do 1682 małoletni], ożeniony 1684 z Susanną Barbarą v. Seher-Thos a.d.H. Pilgramshayn (ur. 1667, 14.03) (Sinapius 1728, s. 163; Krane 1905, s. 293; Ciesielski 1993, s. 51; Laasan 2015; Ciesielski, Mucha 2022); upamiętniony epitafium na elewacji kościoła w Łażanach (Hoffmann 1939, s. 23).

1703–1742: Karl Gottlieb von Nostitz (ur. 27.10.1690, zm. 1742), ożeniony 1716 z Beatą Abigeil v. Siegroth; Erbherr auf Lasen, Peterwitz, Sarnau [Saarau], Pleßwitz, Johnsdorff (alles im Schweidnizischen), wie auch Zobelwitz und Holzkirchen; Ihro Königl. Maj. zu Pohlen und Chur-Fürstl. Durchl. zu Sachsen Cammer-Herr (Sinapius 1728, s. 163–164; Ciesielski 1993, s. 51); ufundował dzwon w kościele w Łażanach z inskrypcją i herbem, 1729 (Hoffmann 1939, s. 24).

1742–1770: Beata Abigeil v. Nostitz z domu v. Siegrodh a.d.H. Schlawikau, ur. 1700, zm. 26.07.1770, wdowa po Karlu Gottliebie, powtórnie zamężna z Wilhelmem Diettrichen v. Buddenbrock (zm. 1757), feldmarszałkiem wojsk pruskich (Saring 1955); posiadała majątki: Lahsan, Peterwitz, Sarau, Metschkau, Pleßwitz, Zuckelnick, Johnsdorf und Beatenwald (Meyer 1757; Schulz 1842, s. 19).
W testamencie ustaliła podział dóbr na dwie części:

1. dobra Lahsan, Peterwitz, Sarau i Beatenwald miał uzyskać jeden z jej siostrzeńców, hrabiów v. Burghaus, na drodze losowania (drugi miał otrzymać kwotę 10.000 guldenów);
2. Metschkau, Pleßwitz, Zuckelnick, Johnsdorf miał otrzymać pasierb, General-Lieutenant Johann Jobst v. Buddenbrock (Schulz 1842, s. 20; Ciesielski 1993, s. 51).

Wilhelm Dittrich von Buddenbrock (ur. 15.03.1672, zm. 28.03.1757), syn Johanna; gubernator Śląska i Wrocławia, pułkownik regimentu kirasjerów w armii pruskiej, od 1739 Generallieutnant, kawaler Orderu Czarnego Orła, starosta dóbr królewskich Neuhaus, Labiau, Zetzden itd.; od 1745 generał (Generalfeldmarschall); ożeniony dwukrotnie:

1. z Klarą Anną Kathariną von Grüter a.d.H. Altendorf,
2. w 1745 z Beatą Abigail von Siegroth (zob. wyżej) (König 1788, s. 275–279; Buddenbrock.W.D.).

1770–1781: Johann Jobst Heinrich Wilhelm Freiherr von Buddenbrock (ur. 1707, zm. 27.11.1782), syn Wilhelma Dittricha; od 1727 w armii pruskiej, od 1736 starosta dóbr królewskich Balga, 1745 pułkownik, 1767 Generallieutnant, w 1770 uzyskał inkolat śląski i przejął posiadłości odziedziczone po macosze: Pielaszkowice, Sokolniki, Mieczków i Johnsdorf; w 1779 ustanowił ordynację (Fideicommiß Pläswitz); ożeniony czterokrotnie:

1. w 1740 w Rheinsbergu z Elisabeth Dorotheą Julianą von Walmoden (ur. 1714, zm. 1767),
2. w 1767 z Louise Charlotte Marie von Kalkstein (ur. 1727, zm. 1768),
3. w 1768 z Johanną Charlottą von Wackenitz (ur. 1727, zm. 15.08.1769),
4. w 1769 z Augustą Charlottą von Wartensleben (ur. 1736, zm. 1794) – przed śmiercią przekazał majątki synowi (König 1788, s. 279–282; Zimm. 5, s. 229; Poten 1903; Buddenbrock.J.).

1781–1800: Wilhelm Dietrich von Buddenbrock (ur. 20.10.1746, zm. 1.10.1800); ożeniony z Friederike Charlotte von Kottwitz (ur. 1755, zm. 1.06.1817; powtórnie zamężna z gen. mjr Hansem Christophem Ernstem von Kalckreuth) (Zimm. 5, s. 229; Buddenbrock.J.).

1800–1810: Karl Justus Freiherr von Buddenbrock (ur. 24.04.1743, zm. 4.04.1810); syn Johanna Wilhelma Dittricha i Wilhelminy Charlotty Dorothei geb. Knobelsdorff, bratanek Johanna Jobsta Heinricha; pan na Pläswitz mit Zuckelnick, Johnsdorf und Metschkau; ożeniony:

1. z baronówną Anną Elisabeth von Ziegenborn (ur. 1752, zm. 1797),
2. z baronówną Karoliną Anną Christianą von Brockhausen a.d.H. Rützenhagen (ur. 15.02.1770, zm. 17.10.1806),
3. …
4. …
   (Karl Justus von Buddenbrock – Geni; Karoline Anna Christiane – Geni; Anna Elisabeth – Geni; Buddenbrock.W.D.)

1810–1826: Karl Maximilian Christoph Freiherr von Buddenbrock (ur. 22.11.1772, zm. 2.04.1826 w Królewcu); syn Karla Justusa; ożeniony z Marianną Dorotheą von der Marwitz (ur. 3.11.1774 w Sedlinen, zm. 28.10.1843) (Karl Maximilian Christoph – Geni; Marianna Dorothea – Geni)

1826–1838: Carl (Karl) Anton Leopold Eduard Freiherr von Buddenbrock (ur. 8.06.1795 w Królewcu, zm. 15.04.1838 we Wrocławiu); syn Karla Maximiliana Christopha; kawaler zakonu joannitów, porucznik ułanów; ożeniony w 1818 z Emmą (Wilhelminą Heleną Charlottą Ernestiną Loiusą Emmą) geb. Freiin Schüller von Senden (ur. 19.12.1798 w Wetzlar, zm. 9.09.1883 w Legnicy)
(Carl Anton – Geni; Emma – Geni; GGTFH Jg. 12 (1862), s. 78; Jg. 31 (1881), s. 97)

1838–po 1873: Karl Alfred Heinrich Leopold Freiherr von Buddenbrock (zm. między 1873 a 1875 w stanie bezżennym); właściciel ordynacji pielaszkowickiej (Pielaszkowice, Sokolniki, Johnsdorf, Mieczków), honorowy kawaler zakonu joannitów, major w armii pruskiej a la suite, osobisty adiutant ks. Albrechta von Hohenzollern, rezydował w Berlinie (GGTFH Jg. 12 (1862), s. 78; Jg. 23 (1873), s. 79; Duncker 7, nr 420)

ok. 1875–1904: Maximilian Ernst Wilhelm Freiherr von Buddenbrock (ur. 14.08.1831 w Radschütz, zm. 22.07.1904 w Pielaszkowicach); syn Carla Antona, brat Karla Alfreda; właściciel ordynacji pielaszkowickiej i majątku Radzimów Górny i Dolny (od 1871) w pow. lubańskim; kawaler zakonu joannitów, królewski podkomorzy, radca rządowy w stanie spoczynku; ożeniony w 1870 z Elisabeth Adelą Theodorą geb. von Oelsen (ur. 16.06.1842 w Witnicy Chojeńskiej, zm. 5.12.1928 w Pielaszkowicach)
(Maximilian – Geni; Elisabeth – Geni; EGF – einegrossefamilie.de; GGTFH Jg. 25 (1875), s. 89; Jg. 31 (1881), s. 97; Jg. 44 (1894), s. 116)

1904–1945: Erich Carl Theodor Freiherr von Buddenbrock (ur. 25.01.1873 w Bellmannsdorf, zm. 1966); referendarz w stanie spoczynku, porucznik w armii pruskiej; ożeniony w 1898 z Erną von Stegmann und Stein (ur. 14.09.1875 w Jaksonowie); wybitny jeździec, uczestnik zawodów hippicznych; autor autobiografii Immer ganz vorn. Erinnerungen 1873–1925 (napisanej między 1946 a 1950, wydanej: BoD 2013)
(GGTFH Bd. 44 (1894), s. 117; SGA 1905, s. 193; EGF – einegrossefamilie.de; autobiografia na Amazon)

1945: majątek ziemski został przejęty przez administrację polską i znacjonalizowany. Następnie przekształcono go w Rolniczy Zespół Spółdzielczy im. T. Kościuszki, a w 1956 włączono do sieci państwowych gospodarstw rolnych (APW, sygn. 82/1136/0/22.2/65; 82/1999/0/3.12). Według relacji, część zabudowań zamku była użytkowana jeszcze w latach 60. XX wieku.

Mapy i plany

Fotografie