Dwór w Piotrowicach Nyskich to przykład rezydencji wiejskiej o korzeniach sięgających średniowiecza, której obecna forma ukształtowała się w wyniku wieloetapowych przekształceń. Zachowane relikty murów, ślady fosy i układ przestrzenny wskazują na istnienie wcześniejszego założenia obronnego, rozbudowanego w XV wieku i przekształconego w manierystyczną rezydencję na przełomie XVI i XVII stulecia. Obiekt ilustruje proces adaptacji siedzib rycerskich do nowych funkcji mieszkalnych i reprezentacyjnych oraz stanowi cenne źródło do badań nad ewolucją architektury rezydencjonalnej na pograniczu śląsko-morawskim.
| Lokalizacja | woj. opolskie, pow. nyski, gm. Otmuchów |
|---|---|
| Współrzędne | 50.41214, 17.15481 |
| Obszar AZP | 94-29 |
| Chronologia | późne średniowiecze, nowożytność |
| Autorzy | Maria Legut‑Pintal |
| Data udostępnienia | 30.07.2025 |
Jak cytować?
Opis
Przynależność administracyjna i toponomastyka
- Współczesna przynależność administracyjna: powiat nyski, gmina Otmuchów
- Historyczne przynależności: biskupie księstwo nysko-otmuchowskie
- Historyczne nazwy miejscowości: Potrouici (1284), Petirwicz (1300), Peterwitz (1666)
Kontekst przestrzenny, stan zachowania i rozpoznania obiektu
Piotrowice Nyskie położone są między Otmuchowem a Vidnavą, na płaskim terenie, w strefie przejściowej między Obniżeniem Otmuchowskim a Przedgórzem Paczkowskim, pomiędzy dolinami Płochej i Przedpolnej. Wieś o powierzchni około 20 łanów została założona w drugiej połowie XIII wieku, jako jedna z osad lokowanych na obszarze tzw. książęcej przesieki. Świadczy to o wcześniejszym słabym zagospodarowaniu tego terenu, położonego na peryferiach kasztelanii otmuchowskiej – co potwierdza niewielka liczba znalezisk datowanych na okres wczesnego średniowiecza.
W „Liber fundationis episcopatus Vratislaviensis” Piotrowice Nyskie zostały przypisane do dystryktu widnawskiego, a dziesięciny z tej wsi należały do kościoła w Vidnavie. Układ przestrzenny miejscowości zbliżony jest do wsi placowej, choć został częściowo zaburzony przez wyodrębnienie obszaru dominium, które obejmuje niemal jedną czwartą powierzchni siedliska. Zespół dworski, składający się z dworu, budynków gospodarczych i parku otoczonego murem, zajmuje północno-wschodnią część wsi. W obrębie parku znajduje się staw – relikt dawnej fosy okalającej dwór. Przez miejscowość przepływa niewielki ciek wodny, będący dopływem Nysy Kłodzkiej.
Przemiany własności dóbr ziemskich
- ok. 1300 – właścicielem wsi był Mikołaj Zelme (Czelme, Celina); cztery łany należały do rycerza Vlyanusa (LF, A, 160)
- 1368 – bratanek biskupa Przecława sprzedał murowany dwór (gemauerte Hof) Mikołajowi z Ciepłowodów (Lagerbuch nr 68)
- 1369 – spadkobiercy Mikołaja Zelme zrzekli się wszelkich praw do dóbr i zamku (castrum) w Piotrowicach (Lagerbuch nr 125)
- 1373 – Mikołaj z Ciepłowodów sprzedał czynsz ze wsi Piotrowi Barbenge (Lagerbuch nr 395)
- 1425 – odnotowano obowiązek służby z lancą (RWC, s. 240)
- 1476 – właścicielem majątku był Henryk von Reibnitz, marszałek biskupi (Czechowicz 2003, s. 147)
- 1579 – Gabriel Hundt (Scholtz, s. 379)
- 1615 – Melchior Hundt
- 1619 – Gabriel Hundt; w latach 1606–1665 toczył się spór o granice majątku (Scholtz, s. 379; AAW Otrsakten Peterwitz 1)
- 1784 – baron Stephan Michael von Wimmersberg jako właściciel lenna z folwarkiem
- 1825 – baron Gideon von Wimmersberg
Dzieje własności dóbr ziemskich i obiektu
W początkach XIV wieku znaczne dobra w Piotrowicach Nyskich posiadał rycerz Nicolas Czelme (Zelme, Celina), należący do najzamożniejszych właścicieli ziemskich na obszarze księstwa nysko-otmuchowskiego. Był on również właścicielem młynów w Mesznie i Wierzbnie (LF A, 160). Niewykluczone, że już w tym czasie istniała w Piotrowicach jakaś forma siedziby rycerskiej. Oprócz Nicolasa Czelme trzy łany we wsi posiadał rycerz Vlyanus (LF A, 160). Część gruntów należała także do uposażenia kościoła w Widnawie.
W latach 60. XIV wieku pojawia się wzmianka o alodium w Piotrowicach Nyskich z dworem należącym do Jana z Pogorzeli, bratanka biskupa Przecława z Pogorzeli (Lagerbuch nr 11). Jan z Pogorzeli był właścicielem dóbr zarówno w Piotrowicach, jak i w Gałązczycach (Jurek 2005, s. 73–74). W dokumencie sprzedaży piotrowickie dobra określone zostały jako curia, a w ich skład wchodziły m.in.: murowany dom (gemauerte Haus), alodium, łąki, zarośla, lasy, prawo połowu ryb oraz wypasu owiec (Lagerbuch nr 68). Z kolei w 1369 roku spadkobiercy Nicolasa Zelme zrzekli się wszelkich praw do dóbr i zamku (castrum) w Piotrowicach Nyskich (Lagerbuch nr 115). Oba dokumenty stanowią silną przesłankę przemawiającą za istnieniem przynajmniej częściowo murowanego założenia obronnego już w drugiej połowie XIV wieku.
Na początku XV wieku dziedzice Piotrowic zobowiązani byli do służby zbrojnej z kopią (RWC, s. 240; Goliński 1998; Schulte 1907, s. 240). Kolejne wzmianki pochodzą dopiero z przełomu XVI i XVII wieku, gdy właścicielami byli przedstawiciele rodziny Hundt (Scholz 2011, s. 379). Z tym okresem należy wiązać manierystyczną przebudowę dworu, obejmującą m.in. fundację polichromowanych stropów i malowideł ściennych. Data 1660 widniejąca na elewacji wschodniej może odnosić się do remontu lub kolejnej, tym razem barokowej fazy przebudowy po zniszczeniach wojny trzydziestoletniej.
Od trzeciej ćwierci XVIII wieku majątek należał do rodziny von Wimmersberg, a od 1858 roku przeszedł w ręce rodziny von Lorenz, pozostając w jej posiadaniu do lat czterdziestych XX wieku (Stoces 2003, s. 2).
Kontekst przestrzenny i stan zachowania: Wieś o układzie zbliżonym do placowego, z wydzielonym obszarem dominium. Dwór usytuowano w północno-wschodniej części wsi, nad fosą. Obiekt zachowany z reliktami wcześniejszych faz budowlanych.
Historia budowlana
Fazy średniowieczne
Forma najwcześniejszej siedziby nie jest znana, jednak źródła pisane i obserwacje terenowe mogą wskazywać, że było to typowe założenie w formie dworu na kopcu, otoczonego fosą. Najstarszym zachowanym elementem są relikty muru obwodowego. Ślady fosy po stronie północnej potwierdzono w odwiertach, a linię pierwotnego nasypu zidentyfikowano w profilu wykopu sondażowego w piwnicach wschodniego skrzydła dworu (Legut-Pintal i in. 2013).
Prawdopodobnie w XV wieku doszło do rozbudowy dworu. Pozostałości murów należących do wcześniejszej niż XVII-wieczna fazy budowlanej wystąpiły na poziomie piwnic i sięgały podłóg parteru północno-zachodniego skrzydła budynku. Zaprawę o cechach średniowiecznych zidentyfikowano również w północno-wschodniej, zaoblonej ścianie dworu. Samo zaoblenie obrysu dworu oraz niespójność kompozycji elewacji wskazują na wykorzystanie elementów wcześniejszego założenia podczas manierystycznej przebudowy. Pozostałości muru wcześniejszej fazy odkryto także w ścianie południowo-zachodniej, w piwnicy skrzydła wschodniego. Mur ten wychodził z zachodniego narożnika piwnicy, stanowiąc nieregularną odsadzkę, na której opierała się ściana tarczowa.
Na podstawie zidentyfikowanych fragmentów murów można przypuszczać, że w obrębie starszego obwodu powstał długi budynek we wschodniej części założenia, z cylindryczną klatką schodową w narożu. Jej relikty przetrwały w murach obecnego dworu do wysokości pierwszego piętra. Do średniowiecznej fazy należał także budynek w części zachodniej, gdzie w murze przyziemia zachowały się trzy okienka szczelinowe i jedno większe okno z fasetą do dwóch trzecich wysokości, od strony przejazdu bramnego. Niewielki zakres dotychczasowych oględzin architektonicznych nie pozwala jednak na pełną rekonstrukcję przekształceń dworu w okresie średniowiecza.
Faza późnorenesansowa i manierystyczna
Znaczne zmiany przyniosła przebudowa z drugiej połowy XVI lub początku XVII wieku, w wyniku której powstało czteroskrzydłowe, dwukondygnacyjne założenie z niewielkim wewnętrznym dziedzińcem. Jej realizacja doprowadziła do zniszczenia znacznej części wcześniejszych nawarstwień i pogłębienia piwnic. Podczas prac remontowych ujawniono pozostałości sgraffita na elewacjach, którego wzór niemal identyczny jest z dekoracją ratusza w Otmuchowie, datowaną na pierwsze dziesięciolecie XVII wieku (Jagiełło-Kołaczyk 2003, s. 214). Oznacza to, że znaczna część obecnego dworu powstała właśnie na przełomie XVI i XVII wieku. Takie datowanie potwierdza stylistyka polichromii na stropach pierwszego piętra oraz manierystyczny portal użyty wtórnie jako budulec w filarach podtrzymujących krużganki (Legendziewicz 2011, s. 91–101).
Wśród malowideł ściennych w świetlicy skrzydła północno-wschodniego znajduje się przedstawienie wzorowane na grafice Jana I Sedelera „Ludzkość w oczekiwaniu końca świata” z 1582 roku, co dodatkowo potwierdza datowanie tej części założenia na koniec XVI lub początek XVII wieku (Wójcik 2013).
W północno-zachodnim narożniku dworu usytuowano kaplicę z osobnym wejściem zewnętrznym. W manierystyczno-barokowym ołtarzu umieszczono kopię obrazu Madonny Passawskiej Łukasza Cranacha Starszego (Maria Hilf). Podobny obraz znajdował się w pałacu w Ściborzu, należącym do prałata Heymanna. Ołtarz pierwotnie zawierał herb biskupa Sebastiana Rostocka (Chrzanowski, Kornecki 1963, s. 162–163). Na balustradzie schodów do kaplicy znajduje się herb rodów von Schlichting i von Debschütz, prawdopodobnie wtórnie umieszczony.
Przekształcenia współczesne
Kolejnych przekształceń dokonano w 1829 roku, o czym świadczy data na południowo-wschodniej elewacji. W latach 20. XX wieku na dziedzińcu wzniesiono murowane, piętrowe krużganki (być może zastępujące wcześniejsze konstrukcje drewniane), a skrzydło północno-zachodnie nadbudowano o jedną kondygnację. Przebudowano również pomieszczenia na parterze skrzydła północno-wschodniego. Fotografie z początku XX wieku wskazują, że po tym czasie obniżono wieżę i pokryto ją dachem czterospadowym. Więźba dachowa została wymieniona w latach 20. XX wieku, co potwierdza inskrypcja „Klein Schwamelwitz 1923” na jednej z belek.
Stan badań
W literaturze przedmiotu dwór w Piotrowicach Nyskich często datowano na drugą połowę XVII wieku, przyjmując za podstawę inskrypcję z datą 1660 widoczną na południowo-wschodniej elewacji (Chrzanowski, Kornecki 1963, s. 162–163). Przypuszczano jednak, że obiekt ten mógł zostać wzniesiony na miejscu wcześniejszego założenia, którego relikty nie zostały dotąd rozpoznane. W związku z odkryciem renesansowych stropów podczas remontu przeprowadzono ich inwentaryzację (Legendziewicz 2011).
Równolegle, podczas prowadzonych prac ziemnych realizowano nadzory archeologiczne (Krawczyk 2010), które jednak nie przyniosły informacji pozwalających na precyzyjne datowanie dworu. W 2011 roku przeprowadzono powierzchniowe oględziny substancji architektonicznej, podczas których odkryto fragmenty murów mogące stanowić relikty starszej fazy budowli. Sondażowe badania archeologiczne, poprzedzone analizami nieinwazyjnymi, zrealizowano w 2012 roku (Legut-Pintal i in. 2013). Pozyskany podczas nich materiał ceramiczny potwierdza średniowieczną metrykę obiektu, jednak do chwili obecnej nie natrafiono na nienaruszoną warstwę datowaną na okres średniowiecza.
Charakterystyka wartości kulturowych
Obecnie pałac znajduje się w rękach prywatnych, a w ostatnich dziesięcioleciach prowadzono w nim prace remontowe. Odsłonięto i wyeksponowano relikty wcześniejszych faz budowlanych. Dwór w Piotrowicach Nyskich stanowi dobrze zachowany przykład siedziby rycerskiej, przekształcanej na przestrzeni kolejnych epok. Jego forma odzwierciedla zmiany w modelu rezydencji oraz proces adaptacji dawnych struktur obronnych do funkcji reprezentacyjnych i mieszkalnych.
Literatura
Konkretnie wzmianki o obiekcie
Rezydencje średniowieczne na Śląsku. Zamki, pałace, wieże mieszkalne Book
Wrocław, 2003.
Służba rycerska a potencjał militarny księstw śląskich w średniowieczu. I. księstwo nysko-otmuchowskie Journal Article
In: Śląski Kwartalnik Historyczny Sobótka, vol. 53, no. 1–2, pp. 33–67, 1998.
Sgraffita na Śląsku 1540–1650 Book
Wrocław, 2003.
Protokół z nadzoru archeologicznego prac ziemnych przy pałacu w m. Piotrowice Nyskie, gm. Otmuchów Technical Report
Archiwum WKZ w Opolu Nysa, 2010, (maszynopis z dnia 22.09.2010).
KZS VII/9 = Powiat nyski. Katalog zabytków sztuki w Polsce, tom VII, województwo opolskie, zeszyt 9 Book
Warszawa, 1963.
Lagerbuch = Neiser Landbuch 1368–1376, Fürstentum Neisse Collection
Wrocław, 1376, (sygn. 707).
Problematyka badawczo-konserwatorska polichromowanego stropu renesansowego w dworze w Piotrowicach Nyskich Journal Article
In: Opolski Informator Konserwatorski, pp. 91–101, 2011.
Zamki księstwa nyskiego na tle przemian krajobrazu kulturowego w średniowieczu Book
Wrocław, 2017.
Sprawozdanie z badań archeologicznych dworu w Piotrowicach Nyskich Journal Article
In: Opolski Informator Konserwatorski, pp. 171–178, 2013.
RWC = Regestum Wratislaviense Censuum Collection
Darstellungen und Quellen zur schlesischen Geschichte, Bd. 3, Breslau, 1890, (Verein für Geschichte Schlesiens).
Das geistliche Fürstentum Neisse Book
Böhlau Verlag, Köln–Weimar–Wien, 2011.
CDS XIV = Codex Diplomaticus Silesiae, Liber Fundationis Episcopatus Vratislaviensis, Bd. XIV Collection
Liber Fundationis Episcopatus Vratislaviensis, Breslau, 1889, (także skrótowo jako LfeV; Lf; LF).
Reg. Wrat. = Das Registrum Wratislaviense censuum et reddituum ad episcopatum spectantium, Quellen zur Geschichte der Besitzverhältnisse des Bistums Breslau, Darstellungen und Quellen zur schlesischen Geschichte, Bd. 3 Collection
Breslau , 1907.
Piotrowice Nyskie – Karta biała Technical Report
Archiwum WKZ w Opolu Opole, 2003.
Odsłonięcie, restauracja i konserwacja malowidła ściennego – fryzu podstropowego z końca XVI w. na ścianie południowej sali reprezentacyjnej pałacu w Piotrowicach Nyskich Masters Thesis
Akademia Sztuk Pięknych im. Jana Matejki w Krakowie, Kraków, 2013, (praca magisterska).
Ilustracje
Mapy i plany
Fotografie
