Założenie dworsko-obronne na Gajowicach jest dziś całkowicie zatarte przez współczesną zabudowę. Najpewniej jego głównym elementem był znany z XVIII-wiecznej ikonografii i kartografii dwór na kopcu otoczonym mokrą fosą, z dostępem zapewnianym przez dwa drewniane mosty od strony północnej i południowej. W czasach nowożytnych na nasypie stał dwupiętrowy dom na planie wydłużonego prostokąta oraz drugi, niższy budynek przy północnej krawędzi plateau, a od południa do obiektu przylegał folwark.
| Lokalizacja | woj. dolnośląskie, pow. wrocławski, miasto Wrocław |
|---|---|
| Współrzędne | 51.092500, 17.010000 |
| Obszar AZP | 80-28 |
| Chronologia | późne średniowiecze, nowożytność |
| Autorzy | Dominik Nowakowski |
| Data udostępnienia | 19.12.2025 |
Jak cytować?
Opis
Przynależność administracyjna i toponomastyka
- Współczesna: Wrocław (osiedle Wrocław–Gajowice), pow. wrocławski, woj. dolnośląskie.
- Historyczne jednostki administracyjne: księstwo wrocławskie.
- Nazwy historyczne: Gajowice (niem. Gabitz), zapisy: 1193–1223 – Gay; 1250 – Gay, Gawicz.
Kontekst przestrzenny, rozplanowanie, stan zachowania obiektu
Na płaskim terenie, w sąsiedztwie niewielkiego strumienia i rowu, na wschód od południowego krańca dawnej wsi Gajowice. Obiekt obecnie całkowicie zniszczony przez zabudowę współczesną. W świetle ikonografii i kartografii z XVIII wieku istniał tu dwór na kopcu otoczonym mokrą fosą; w okresie nowożytnym na nasypie stał dwupiętrowy dom oraz drugi, niższy budynek, a dojazd zapewniały dwa drewniane mosty przerzucone przez fosę od północy i południa. Od strony południowej do założenia przylegał folwark.
Wybór źródeł do dziejów miejscowości i dóbr ziemskich
- 1193–1223 – wieś Gay w dobrach wrocławskich kanoników regularnych (SUb, I, nr 61, 94, 209, 237)
- 1245 – opat Wincenty przekazał Janowi i jego następcom trzy pługi ziemi w Gay; nabywca miał płacić dziesięcinę snopową, z wyłączeniem ogrodu przy jego dworze (curia) (SUb, II, nr 301)
- 1250 – wieś Gay, Gawicz w dobrach wrocławskich kanoników regularnych (SUb, II, nr 397; SUb, III, nr 189)
- 1280 – Henryk IV wrocławski zwolnił posiadłości kanoników, w tym Gaywicz, z ciężarów prawa książęcego (SUb, IV, nr 392)
- 1283 – opat Mikołaj potwierdził mieszczaninowi Arnoldowi z Legnicy treść dokumentu z 1245 r. (SUb, V, nr 47)
- 1314 – opat Filip potwierdził prawa Jana Schertelzana do działu w allodium Gaywicz (RS 3415)
- 1319 – opat Filip przekazał Jakubowi Schertelzanowi folwark w Gaywicz przed bramą świdnicką, 3 i 1/2 łana oraz 4 morgi (extra circumferenciam curie); czynsz 1/2 grzywny, ogród przy dworze zwolniony z opłat (NAPr., Maltézští rytíři – české velkopřevorství (1085–1875), nr 1704; RS 3904)
- 1327 – wzmiankowana granica folwarku Gajowice (allodium Gaiewitz) (RS 4659)
- 1338 – Małgorzata, wdowa po Jakubie Schertelzanie, sprzedała za 400 grzywien joannitom allodium Gajowice (RS 6073)
- 1345 – opat Konrad osadził w Gaiwicz zagrodników, przekazując im 54 i 1/2 morgi (SRS II, s. 195)
- 1353 – wzmiankowane allodium Gaiowicz z 13 łanami, w tym 2 zagrodnicze (RWN, s. 72)
- 1362 – joannici nabyli od opata kanoników regularnych Nową Wieś Komandorską (Novam villam) lokowaną na gruntach wsi Gajowice (SRS II, s. 199)
- 1367 – opat Jan wydzielił kolejne 66 mórg ziemi dla zagrodników z folwarku Gajowice (SRS II, s. 201)
- 1437 – wzmiankowana wieś kanoników regularnych (SRS II, s. 225)
- 1469 – wzmiankowany wygon świdnicki przy drodze prowadzącej obok Gajowic (Markgraf 1896, s. 51)
- 1470 – wzmiankowana droga gajowicka (Gawiczer gasse) (Markgraf 1896, s. 51)
- 1576 – poddani kanoników regularnych z Gajowic (SRS II, s. 262–263)
- ok. 1630 – wzmiankowane osiedle Dworek (Höffichen) (Domański 1967, s. 45)
- 1753 – wzmiankowany Dworek Mały (Höfigen das Kleinere), pański dwór (ein Herrschaftl. Hofe) i zabudowania przylegające do Gajowic, własność rodziny von Oheim (Werner, I, s. 443, 465)
Historia budowlana obiektu
W źródłach ikonograficznych i kartograficznych z XVIII wieku założenie interpretowane jest jako dwór na kopcu otoczonym mokrą fosą. W okresie nowożytnym w centralnej części nasypu stał dwupiętrowy dom na planie wydłużonego prostokąta, a przy północnej krawędzi plateau drugi, niższy budynek również na planie prostokąta. Dostęp do dworu zapewniały dwa drewniane mosty przerzucone przez fosę od strony południowej i północnej, a od południa do obiektu przylegał folwark. Obiekt nie zachował się w terenie, został całkowicie zniszczony przez współczesną zabudowę.
Chronologia: istniejący przynajmniej do XVIII wieku
Literatura
Konkretne wzmianki (wybór): SUb I, nr 61, 94, 209, 237; SUb II, nr 301, 397; SUb III, nr 189; SUb IV, nr 392; SUb V, nr 47; RS 3415, 3904, 4659, 6073; NAPr., Maltézští rytíři – české velkopřevorství (1085–1875), nr 1704; SRS II, s. 195, 199, 201, 225, 262–263; RWN, s. 72; Markgraf 1896, s. 51; Domański 1967, s. 45; Werner, I, s. 443, 465; Nowakowski 2023, s. 55–56, 97, 177–178.
APW WSPŚ lub APWr = Archiwum Państwowe we Wrocławiu, Wydział Samorządowy Prowincji Śląskiej Technical Report
0000.
Die Bau- und Kunstdenkmäler des Landkreises Breslau, Bau- und Kunstdenkmäler des deutschen Ostens, R. C: Schlesien, Bd. I Book
Frankfurt a. Main, 1965.
KZS IV/2 = Sobótka, Kąty Wrocławskie i okolice. Katalog zabytków sztuki w Polsce, tom IV, województwo wrocławskie, zeszyt 2 Book
Warszawa, 1991.
Zamki i dwory księstwa wrocławskiego od XIII do XVI wieku Book
Wrocław, 2023.
Zabytki architektury Dolnego Śląska Book
Wrocław, 1978.
Die Breslauer Rats- und Stadtgeschlechter in der Zeit von 1241 bis 1741. Bd. 2 Book
Forschungstelle Ostmitteleuropa, Dortmund, 1987, (Reihe B-35).
RF = Repertorium Frobenianum (Repertorium Investiturarum in Praediis Ducatus Vratislaviensis, quae in Libris eiusdem Cancellariae continentur), t. 1-4 Collection
0000, (APWr., Akta miasta Wrocławia, sygn. C 24/I–IV).
Ilustracje
Ilustracje
