Czarne, miasto Jelenia Góra, dwór obronny

Przynależność administracyjna i toponomastyka

• Księstwo: jaworskie (1312–1741), dystrykt jeleniogórski/Weichbild Hieschberg (1281–1741), Kreis Hieschberg (1741–1945), województwo wrocławskie (1945–1975), województwo jeleniogórskie (1975–1998)
• Historyczne nazwy miejscowości: Schwarcebach (1305), Swarczbach (1370, 1384), Schwarzbach (1404)

Kontekst przestrzenny, rozplanowanie, stan zachowania obiektu

Wieś nad „czarnym potokiem” (niem. Schwarz Bach, ob. Pijawnik) została założona podczas XIII-wiecznej kolonizacji Kotliny Jeleniogórskiej; odnotowano ją po raz pierwszy w 1305 r. (LF, Bd. XIV, D 290, s. 137) w spisie wsi płacących dziesięciny biskupstwu wrocławskiemu, pod nazwą Schwarcebach. Od końca XIV w. była posiadłością rycerską.

Budynek położony jest na terenie dawnej wsi Czarne (obecnie w granicach miasta Jelenia Góra). Otoczony jest od zachodu, północy i wschodu fosą umocnioną kamiennym murem. Wejście prowadzi przez nasyp na fosie. Budynek dworu jest murowany – kamień piaskowiec nieobrobiony + cegła, otynkowany. Detale wystroju wykonane są z piaskowca. Dwór założony jest na rzucie regularnego czworoboku z wewnętrznym dziedzińcem. Na narożniku południowo-zachodnim usytuowana jest trójkondygnacyjna wieża. Budynek jest dwukondygnacyjny: skrzydła wschodnie, zachodnie i część południowa są podpiwniczone. Wjazd na dziedziniec znajduje się w skrzydle frontowym (południowym). Skrzydło południowe jest wyższe od pozostałych.

Dzieje własności dóbr ziemskich i obiektu na podstawie przyczynków źródłowych

Czarne stało się własnością rycerską w 1384 r. (Landbuch I, nr A91), kiedy to księżna Agnieszka darowała Gotsche II Schoffowi dochody ze wsi z prawem ich dziedziczenia. Sołectwo w Czarnem zostało w 1385 r. sprzedane przez Hannosa von Schildow Peterowi Ysold z Karpnik wraz z przynależnymi dobrami (Landbuch II, nr 175). W 1404 r. Jan Kruszyna z Leuchtenborgka potwierdził własność wsi Czarne przez Gotsche Schaffa (Landbuch III, nr 177), który zaliczał się do elity rycerstwa w księstwie świdnicko-jaworskim i był posiadaczem rozległych dóbr ziemskich u podnóży Karkonoszy i Gór Izerskich, m.in. Starej Kamienicy, Sobieszowa, Cieplic, Kowar, Chojnika, Gryfa, zastawu Kamiennej Góry oraz okresowo lenna zamkowego w Jeleniej Górze (Stillfried 1860a, s. 10–22).

Około połowy XV w., po śmierci Hansa I, właściciela podjeleniogórskich dóbr Gotscha, doszło do podziałów spadkowych. Dobra w Karpnikach, Czarnem i Starej Kamienicy objął Caspar I, założyciel karpnickiej linii rodu, rezydujący we wzniesionym przez siebie zamku w Karpnikach. Caspar I, starosta księstwa w latach 1520–1523, umierając w 1534 r. (Stillfried 1860a, tabl. 3), pozostawił dobra pięciu synom, którzy dokonali podziału: najstarszy Watzlaw I (zm. 1556) przejął Czarne. Dopiero wówczas stało się ono samodzielnym majątkiem i zaistniała potrzeba budowy rezydencji. Spadek po Watzlawie objął jego jedyny syn Caspar, pan „na Czarnem i Kowarach”, i trzy lata później przystąpił do gruntownej rozbudowy rezydencji.

Po Casparze dobra i dwór Czarne odziedziczyli jego synowie: Gotthard (zm. 1590) i Watzlaw II z Radocina. Po bezpotomnej śmierci Watzlawa w 1594 r. – na którym wygasła czarnieńska linia rodu – posiadłość objął jego stryjeczny bratanek Christoph (ur. 1552, zm. 1601) z Gryfa i Chojnika, a potem małoletni Hans Ulrich, od 1601 r. Przed 1601 r. majątek Czarne z zamkiem (pozbawionym rezydencjonalnej funkcji) został kupiony przez Friedricha von Nimptsch z Sokołowca koło Świerzawy, pełniącego urząd poborcy podatkowego powiatu jaworskiego, a w latach 1608–1619 – głównego poborcy księstwa świdnicko-jaworskiego.

Wnuk Friedricha, Ernst, sprzedał w 1679 r. wieś miastu Jelenia Góra. Od tego czasu aż do 1945 r. majątek w Czarnem stanowił własność magistratu jeleniogórskiego.

Stan badań

• H. Lutsch w t. III Verzeichnis der Kunstdenkmäler der Provinz Schlesien 1891r., s. 475-476, opisuje dwór, bryłę wraz z lokalizacją fosy, dekoracje renesansową okien oraz portalu wejściowego.
• V. Schätzke w książce o śląskich zamkach i pałacach z 1927 r., s. 262-264, zawiera opis dworu, szczególna uwagę poświęca wczesnorenesansowemu portalowi wejściowemu z misterna dekoracją rzeźbiarską, prawdopodobnie część informacji została powtórzona za Verzeichnis der Kunstdenkmäler der Provinz Schlesien, H. Lutsch.
• Obiekt jest wpisany do rejestru zabytków pod nr rej. A/4904/1139 z 10.10.1964 r.
• W 1983 r. powstała biała karta, opracowana przez Piotra Ciałowicza, obejmująca opis budynku, inwentaryzacje rzutu parteru oraz inwentaryzację fotograficzną.
• W II t. Zamków Sudeckich zostały przytoczone badania archeologiczne, ich wyniki wraz z obserwacją murów dały podstawę do rozwarstwienia chronologicznego (ZDOS 2, s. 56-59)
• W 2014 r. powstała monografia dworu Czarne, napisana przez inż. arch. Jacka Jakubca, który od 1983 r. jest inicjatorem działań zmierzających do ocalenia budowli.

Historia budowlana obiektu

FAZA I (lata 30. XVI w.)

Po śmierci Caspara I w 1534 r. Czarne przejął jego najstarszy syn, Watzlaw I. Wówczas stało się ono samodzielnym majątkiem i zaistniała potrzeba budowy rezydencji. Wzniósł on kamienną, czworoboczną siedzibę w typie zamku: na majdanie (29 × 30 m) otoczonym fosą, z wewnętrznym dziedzińcem opasanym przez mur obronny o wysokości jednej kondygnacji. Przy murze południowym stanął dom mieszkalny (14 × 30 m), zajmujący niemal połowę czworobocznego obrysu założenia. Relikty tego budynku zachowały się na poziomie piwnic obecnego dworu, a fundament ściany północnej został odsłonięty w czasie prac remontowych tuż pod nawierzchnią dziedzińca. Wjazd prowadził od południowego wschodu, przez obszerną basztę bramną w typie łupiny (otwartą na dziedziniec), zbudowaną na planie kwadratu. Tworzyła ona zdecydowany ryzalit wychodzący poza obrys zabudowy; do dziś przetrwały z niej ławy fundamentowe z wezgłowiami sklepienia kolebkowego piwnicy (ZDOS 2, s. 57).

Można przypuszczać, że nieco później (faza Ia) budynek bramny nadbudowano i przedłużono ku południowo-wschodniemu narożnikowi dworu, tworząc krótkie skrzydło wschodnie. Być może z tego czasu pochodzi studnia, odkryta spod gruzu podczas prac remontowych.

FAZA II (lata 60. XVI w.)

Spadek po Watzlawie objął jego jedyny syn Caspar, i trzy lata później przystąpił do gruntownej rozbudowy rezydencji. Śledząc poczynania Schaffgotschów, odnosi się wrażenie, że w latach 50. i 60. XVI w. manifestowali oni arystokratyczny prestiż – osobisty i rodowy. Ich siedziby realizowały schemat zamku otoczonego fosą, posiadały wieże, a także portale bramne o „włoskich” formach, z inskrypcjami i herbami, które stanowiły autoprezentację właściciela.

Zrębem nowej, dwukondygnacyjnej siedziby był starszy mur kurtynowy. Dotychczasowy dom wyburzono, „przesunięto” skrzydło południowe poza dawną ścianę obwodową, a na jego zachodnim krańcu wystawiono wieżę. Trzy pozostałe skrzydła stanęły po wewnętrznej stronie kurtyny muru obwodowego. Starsze skrzydło „bramne” przedłużono ku północy, tworząc w nowym budynku wschodnim układ dwutraktowy. Wewnętrzny dziedziniec uległ zawężeniu, osiągając wymiary 11 × 14 m; na poziomie piętra obiegał go ganek komunikacyjny wsparty na drewnianych belkach.

Okna i drzwi osadzono w piaskowcowych i drewnianych (!) obramieniach o renesansowym, „fascjowym” profilowaniu. Bramę i przejazd urządzono w skrzydle południowym, akcentując wjazd portalem o włosko-renesansowej artykulacji i dekoracji. Na fryzie, dźwiganym przez pilastry, ukazano w ośmiu herbach wywód genealogiczny właściciela i jego żony, Sabiny Tader z Jemielna; umowne wizerunki małżonków znalazły się w przyłuczach arkady bramnej (medaliony all’antiqua) oraz w zwieńczeniu, w kartuszu ukazującym adorację Ukrzyżowanego. Inskrypcja w portalowym przyczółku głosiła (w tłumaczeniu): „W tysiąc pięćset i w 59 roku – ja, Caspar Schoff o przydomku Gotsch z Chojnika i Karpnik na Czarnem, z łaską i pomocą wszechmogącego Boga, ten dom zacząłem budować”. Brama wjazdowa była umieszczona w prostokątnej płycinie, co sugeruje istnienie zwodzonego przęsła mostu (ZDOS 2, s. 58–59).

Przebudowy z XVII–XIX w. miały na celu głównie przedłużenie jego egzystencji. Według przekazów kronikarskich budowla płonęła w 1623 r.; odbudowana w 1656 r., ponownie zgorzała w latach 1718 i 1883. Po ostatnim z pożarów tylny trakt skrzydła wschodniego został rozebrany. Po 1945 r. w dworze ulokowano siedzibę PGR, które doprowadziło go do kompletnej dewastacji.

Z późniejszych faz budowlanych na uwagę zasługują: drewniany portal fascjowy, wtórnie wmontowany od strony dziedzińca, na parterze; zamurowane strzelnice kluczowe w ścianach wieży; wykusze latrynowe, odtworzone w ostatnich latach w miejscu dawnych ubikacji. We wnętrzach zostały wyeksponowane pozostałości wystroju malarskiego – ornamenty roślinne (stosunkowo najlepiej zachowane w pomieszczeniu nad bramą), a w sali parteru, w południowo-wschodnim narożniku – trzy XVIII-wieczne łacińskie inskrypcje z chronostychami, odnoszące się do dziejów budowli (pożar 1623; sprzedaż dworu miastu w 1679 – napisowi towarzyszy herb Jeleniej Góry; pożar 1719). Ich repliki w XIX w. wykonano na ścianach dziedzińca.

Nie zachowały się tynki zewnętrzne – z ewentualnymi śladami dekoracji sgraffitowej.

Wzmianki konkretnie o obiekcie: Pilch 2005, s. 130; Pilch 1978, s. 42; Knie 1830, s. 707; Knie 1845, s. 616; Schaetzke 1927, s. 262–264; Lutsch 1891, s. 475–476; Stillfried 1860a, s. 10–22; Grundmann 1987, s. 113; ZDOS 2, s. 56–59; Wagner 2019, s. 273.

@book{chorowska2009,

title = {Zamki i dwory obronne w Sudetach. T. 2: Ksi\k{e}stwo Jaworskie},

author = {M. Chorowska and T. Dudziak and K. Jaworski and A. Kwa\'{s}niewski},

year  = {2009},

date = {2009-01-01},

urldate = {2009-01-01},

address = {Wroc\law},

keywords = {},

pubstate = {published},

tppubtype = {book}

}

@book{grundmann_burgen_1987,

title = {Burgen, Schl\"{o}sser und Gutsh\"{a}user in Schlesien, Bd. 2: Schl\"{o}sser und Feste H\"{a}user der Renaissance},

author = {G\"{u}nther Grundmann},

year  = {1987},

date = {1987-01-01},

urldate = {1987-01-01},

address = {W\"{u}rzburg},

keywords = {},

pubstate = {published},

tppubtype = {book}

}

@book{Lutsch1891,

title = {Verzeichnis der Kunstdenkm\"{a}ler der Provinz Schlesien: Bd. III, Die Kunstdenkm\"{a}ler des Regierungsbezirk Liegnitz},

author = {H. Lutsch},

year  = {1891},

date = {1891-01-01},

urldate = {1891-01-01},

address = {Breslau},

note = {Bor\'{o}w Polski, s. 70-71;},

keywords = {},

pubstate = {published},

tppubtype = {book}

}

@book{Pilch1978,

title = {Zabytki architektury Dolnego \'{S}l\k{a}ska},

author = {J. Pilch},

year  = {1978},

date = {1978-01-01},

urldate = {1978-01-01},

address = {Wroc\law},

keywords = {},

pubstate = {published},

tppubtype = {book}

}

@book{Pilch2005,

title = {Leksykon zabytk\'{o}w architektury Dolnego \'{S}l\k{a}ska},

author = {J. Pilch},

year  = {2005},

date = {2005-01-01},

urldate = {2005-01-01},

address = {Warszawa},

keywords = {},

pubstate = {published},

tppubtype = {book}

}

@book{schaetzke_1927,

title = {Schlesische Burgen und Schl\"{o}sser (Iser-Riesen-Waldenburger-Gebirge und Vorberge)},

author = {V. Schaetzke},

year  = {1927},

date = {1927-01-01},

urldate = {1927-01-01},

address = {Schweidnitz},

keywords = {},

pubstate = {published},

tppubtype = {book}

}

@collection{\ssCDS14,

title = {CDS XIV = Codex Diplomaticus Silesiae, Liber Fundationis Episcopatus Vratislaviensis, Bd. XIV},

author = {14 CDS},

editor = {H. Markgraf and W. Schulte},

url = {https://bibliotekacyfrowa.pl/dlibra/publication/144585},

year  = {1889},

date = {1889-01-01},

urldate = {1889-01-01},

publisher = {Liber Fundationis Episcopatus Vratislaviensis},

address = {Breslau},

note = {tak\.{z}e skr\'{o}towo jako LfeV; Lf; LF},

keywords = {},

pubstate = {published},

tppubtype = {collection}

}

@collection{\ssknie_1830,

title = {Alphabetisch-Statistisch-Topographische Uebersicht aller D\"{o}rfer, Flecken, St\"{a}dte und andere Orte der K\"{o}nigl. Preu\ss. Provinz Schlesien, nebst beigef\"{u}gter Nachweisung von der Eintheilung des Landes nach den verschiedenen Zweigen der Civil-Verwaltung mit drei besondern Tabellen},

author = {J. G. Knie},

editor = {J. G. Knie},

year  = {1830},

date = {1830-01-01},

urldate = {1830-01-01},

address = {Breslau},

keywords = {},

pubstate = {published},

tppubtype = {collection}

}

@collection{\ssknie_1845,

title = {Alphabetisch-Statistisch-Topographische Uebersicht aller D\"{o}rfer, Flecken, St\"{a}dte und andere Orte der K\"{o}nigl. Preu\ss. Provinz Schlesien, nebst beigef\"{u}gter Nachweisung von der Eintheilung des Landes nach den Bezirken der drei K\"{o}niglichen Regierungen, den darin enthaltenen F\"{u}rstenth\"{u}mern und Kreisen, mit Angabe des Fl\"{a}cheninhaltes, der mittlern Erhebung \"{u}ber die Meeresfl\"{a}che, der Bewohner, Geb\"{a}ude, des Viehstandes u.s.w.},

author = {J. G. Knie},

editor = {J. G. Knie},

year  = {1845},

date = {1845-01-01},

urldate = {1845-01-01},

address = {Breslau},

keywords = {},

pubstate = {published},

tppubtype = {collection}

}

@collection{\ssLandbuch01,

title = {LANDBUCH I = Landbuch ksi\k{e}stw \'{s}widnickiego i jaworskiego, tom I: 1366-1376},

author = {I LANDBUCH},

editor = {T. Jurek},

year  = {2000},

date = {2000-01-01},

urldate = {2000-01-01},

address = {Pozna\'{n}},

keywords = {},

pubstate = {published},

tppubtype = {collection}

}

@collection{\ssLandbuch02,

title = {LANDBUCH II = Landbuch ksi\k{e}stw \'{s}widnickiego i jaworskiego, tom II: 1385-1395},

author = {II LANDBUCH},

editor = {T. Jurek},

year  = {2004},

date = {2004-01-01},

urldate = {2004-01-01},

address = {Pozna\'{n}},

keywords = {},

pubstate = {published},

tppubtype = {collection}

}

@collection{\ssLandbuch03,

title = {LANDBUCH III = Landbuch ksi\k{e}stw \'{s}widnickiego i jaworskiego, tom III: 1396-1407},

author = {III LANDBUCH},

editor = {T. Jurek},

year  = {2007},

date = {2007-01-01},

urldate = {2007-01-01},

address = {Pozna\'{n}},

keywords = {},

pubstate = {published},

tppubtype = {collection}

}

@book{wagner_murowane_2019,

title = {Murowane budowle obronne w Polsce X-XVII w.},

author = {A. Wagner},

year  = {2019},

date = {2019-01-01},

urldate = {2019-01-01},

address = {Warszawa},

keywords = {},

pubstate = {published},

tppubtype = {book}

}

Lokalizacja