Kątki, gm. Marcinowice, pałac

Przynależność administracyjna i toponomastyka

• 1312–1741: księstwo świdnickie, dystrykt świdnicki/Weichbild Schweidnitz do 1741, Kreis Schweidnitz 1741–1945, województwo wrocławskie 1945–1975, województwo wałbrzyskie 1975–1998
• Historyczne nazwy miejscowości i obiektu: 1334 – praedium Kentchyn; 1373 – das gut und vorwerk Kentchin; 1386 – allodium Kentchein; 1386 – gut zum Kentchein

Kontekst przestrzenny, rozplanowanie, stan zachowania obiektu

W obrębie rozległego folwarku, na północ od centrum wsi. W dolinie potoku (lewy dopływ Czarnej Wody), z czworobokiem zabudowań gospodarczych dawnego folwarku od wschodu i pałacem na lekkim wzniesieniu od zachodu. Rezydencja otoczona od południa, zachodu i północy nadal funkcjonującymi bądź osuszonymi stawami, rozdzielonymi systemem grobli (1, 2). Pozostałości starszej zabudowy kryją się w murach piwnicznych budynku pałacowego z 2. poł. XIX wieku. Budynki pałacu są częściowo zamieszkałe. Zespół budynków pałacowych jest doraźnie zabezpieczony i znajduje się pod stałym nadzorem lokatorów. Stan techniczny zadowalający.

Wybór źródeł do dziejów miejscowości i obiektu

• 1334 – książę Bolko II wystawia dokument w książęcym folwarku w Kątkach (RS 5314).
• 1373 – Konrad Seidlitz przekazuje dobra i folwark żonie Elżbiecie (Landbuch I, nr 778); wcześniej nabył je od kleryka Bolza (nr 779).
• 1373–1375 – Konrad Seidlitz przekazuje czynsze bratu Klausowi, zastrzegając ich powrót po jego śmierci (nr 799, 1010); sprzedaje część czynszu Katarzynie Ditmansdorf (nr 1030).
• 1375 – bracia Hermann, Heinrich i Hannos von Kentchen dzielą majątki nadane przez księżną, w tym folwark w Słupicach i młyn w Jaźwinie (nr 956).
• 1386 – Henryk Wiltberg sprzedaje 7 grzywien czynszu z dóbr w Kątkach mieszczanom świdnickim (nr 212); Henryk i Konrad Wiltberg sprzedają 11 grzywien czynszu wikariuszom wrocławskim (nr 214).
• 1390 – Jan Wiltberg zastawia swoje dziedzictwo w Kątkach Janowi Possoldowi i Janowi Heide (nr 861).
• 1397 – Agnieszka, żona Bernarda Wiltberga, sprzedaje Janowi Possoldowi i jego bratu Mikołajowi 19 grzywien czynszu z folwarków, młynów i stawów w Kątkach (nr 271).
• 1406 – Konrad Wiltberg i jego żona Elżbieta sprzedają dobra w Kątkach Segehardowi Kitschke (nr 1644).
• 1407 – Segehard Kitschke jako właściciel (nr 1853).
• 1470 – ugoda braci Jana i Zygmunta Kitschke w sprawie szkody we wsi Kątki, jakiej doznał ich ojciec od opata świdnickiego klasztoru (SRS 3, s. 329).
• 1550 – rodzina von Messenau Käntichen jako właściciele Kątek (Ritterdienste.SJ.1550, s. 3).
• 1602 – wzmianka o spadkobiercach Heinricha von Messenau Käntichen (Ritterdienste.SJ.1550, s. 22).
• 1717 – Abraham von Czettritz właścicielem Kątek i Jedlinki (Matrykuła.SJ.1717, s. 4).
• 1731 – Carl Heinrich Freiherr von Czettritz und Neuhauß jako właściciel (Matrykuła.SJ.1731, s. 6).

Dzieje własności dóbr ziemskich i obiektu na podstawie przyczynków źródłowych

Kątki po raz pierwszy pojawiają się w źródłach w 1334 roku jako majątek książęcy (predium), w którym książę Bolko II wystawił dokument podczas swojego pobytu. Od 1373 roku wieś regularnie występuje w źródłach pisanych jako dobra rycerskie. W latach 70. XIV wieku istniały tu dwa majątki, zapewne oba z folwarkami: pierwszy należał do Cunemana von Seidlitz i krótko znajdował się w rękach jego powinowatego, kleryka Bolza; drugi — do trzech braci „zwanych z Kątek”, którzy otrzymali go od księżnej Agnieszki, a więc zapewne po jej owdowieniu w 1368 roku.

Nie jest jasne, który z tych majątków był dawnym folwarkiem książęcym. Panowie „z Kątek” w bliżej nieokreślonym czasie opuścili wieś, jednak nadal używali predykatu, występując później jako właściciele dóbr w Jażwinie i Słupicach.

Około 1389 roku w Kątkach nadal funkcjonowały dwa folwarki. Jeden należał do rodziny Wiltbergów (Bolczów) i najpewniej był tożsamy z wcześniejszą posiadłością von Seidlitza. Majątek ten był stopniowo rozdrabniany przez sprzedaż i zastawy czynszów, a ostatecznie sprzedany dopiero w 1406 roku Segehardowi Kitschke. Drugi folwark pozostawał w rękach księżnej Agnieszki, która między 22 września a 14 października 1389 roku wystawiła w nim pięć dokumentów.

Od 1487 roku aż do połowy XVII wieku Kątki znajdowały się w posiadaniu rodziny von Messenau. Nic nie wskazuje na to, by w tym okresie wieś była podzielona majątkowo. Według mapy Reglera z czasów nowożytnych Kątki dzieliły się na dwie części: „dolną” (północno-wschodnią), pozbawioną folwarku, oraz „górną” (południowo-zachodnią), z folwarkiem i dworem zachowanym do dziś.

Na podstawie zapisów w Landbuchach nie sposób jednoznacznie stwierdzić, która część wsi w XIV wieku należała do Wiltbergów, a która — przejściowo — do Kentchinów (być może był to dawny majątek książęcy). Można jednak przypuszczać, że folwark z murowaną siedzibą miał większą wartość i trwałość, dlatego utożsamiany jest z majątkiem książęcym i lokalizowany w południowo-zachodniej, górnej części wsi.

Historia budowlana obiektu

Faza 1

Kamienne partie murów zaobserwowane w piwnicach oraz w północnej części fasady pozwalają przypuszczać, że zrąb obecnego pałacu stanowiła średniowieczna budowla o dwóch kondygnacjach murowanych (3). Jej szerokość wynosiła 13,4 m; długość nie jest znana. Prawdopodobnie została wzniesiona na kopcu, usypanym poprzez obsypanie murów piwnicy, i otoczona wodną fosą oraz – od zachodu i północy – stawami.

Partie średniowiecznych murów, widoczne w północnej części piwnicy, wykonano z łamanego kamienia (granitu), łączonego szaro-brązową zaprawą wapienną z widocznymi grudkami wapna. Część południowo-wschodnia nie posiada podpiwniczenia lub jest całkowicie zrujnowana i niedostępna.

Faza 2

W wyniku generalnej przebudowy założenia, przeprowadzonej w drugiej połowie XIX wieku, powstał pałac o nieregularnym rzucie, złożony z trzech addycyjnie zestawionych członów: piętrowego korpusu głównego (4, 5), parterowego skrzydła lub oficyny przylegającej do niego od południowego zachodu oraz ceglanej wieży, wzniesionej przy przeciwnym narożniku korpusu – naprzeciw oficyny.

Wejście do korpusu prowadziło od wschodu, przez mostek przerzucony nad zasypaną odnogą fosy. Hełm wieży w narożniku budynku zwieńczony został chorągiewką z datą „1870”, zapewne upamiętniającą moment przebudowy.

Wejście do oficyny obramowano wtórnie portalem dwuramiennym, ozdobionym laskowaniem przenikającym się w narożnikach, co pozwala datować jego pierwotne wykonanie na schyłek średniowiecza lub wczesną nowożytność (ok. 1470–1525) (6, 7). Na jednym z ramion portalu widnieje znak kamieniarski w kształcie złamanej litery „T” (8).

Znaczne wymiary otworu (2,26 × 1,42 m w świetle) oraz jego metryka sugerują, że pierwotnie pełnił funkcję głównego portalu wejściowego do siedziby rodziny von Messenau i został wtórnie przeniesiony do oficyny podczas przebudowy XIX-wiecznej, zyskując rolę spolium.

Wzmianki konkretnie o tym obiekcie: RS 1892–1930, s. 5314; Landbuch I 2004, nr 778–1030; Landbuch II 2000, nr 212–1144; Landbuch III 2007, nr 271–1853; SRS 3 1847, s. 329; Ritterdienste.SJ.1550, sygn. 4; Ritterdienste.SJ.1602, sygn. UK 765; Matrykuła.SJ.1717, sygn. Rep. 39, nr 243; Matrykuła.SJ.1731, sygn. 245; Błoniewski 2013; Czyszczoń 1994, sygn. KEZA 4896; Treblin 1907, s. 34; Zimmermann 1795, s. 445

@collection{@Zimmermann1795b,

title = {Beitr\"{a}ge zur Beschreibung Schlesien, Bd 5},

editor = {Friedrich Albert Zimmermann},

year  = {1785},

date = {1785-01-01},

urldate = {1785-01-01},

volume = {5},

publisher = {Tramp, Johann Ernst},

address = {Brieg},

keywords = {},

pubstate = {published},

tppubtype = {collection}

}

@phdthesis{Bloniewski2013,

title = {Zamki rycerskie w ksi\k{e}stwie \'{s}widnickim},

author = {Piotr B\loniewski},

year  = {2013},

date = {2013-01-01},

urldate = {2013-01-01},

address = {Wroc\law},

school = {Wydzia\l Architektury Politechniki Wroc\lawskiej},

note = {praca doktorska napisana na Wydziale Architektury Politechniki Wroc\lawskiej pod kierunkiem Ma\lgorzaty Chorowskiej, wydruk komputerowy w Centrum Wiedzy i Dokumentacji Naukowo-Technicznej PWr},

keywords = {},

pubstate = {published},

tppubtype = {phdthesis}

}

@techreport{Czyszczo\'{n}1994,

title = {K\k{a}tki. Pa\lac, Karta Ewidencyjna Zabytk\'{o}w Architektury i Budownictwa, nr 4896, Dolno\'{s}l\k{a}skie},

author = {Ma\lgorzata Czyszczo\'{n}},

year  = {1994},

date = {1994-01-01},

address = {Wa\lbrzych},

institution = {archiwum Delegatura w Wa\lbrzychu Wojew\'{o}dzkiego Urz\k{e}du Ochrony Zabytk\'{o}w we Wrco\lawiu},

keywords = {},

pubstate = {published},

tppubtype = {techreport}

}

@techreport{matrykula1717,

title = {Matryku\la.SJ.1717 = Land-Register derer Herren Land-St\"{a}nde und Landsa\ssen der F\"{u}rstenth\"{u}mber Schweidnitz und Jauer, nach Ordnung der Weichbilder, wie solches von denen Herren Landes-Aeltesten. Anno 1717. revidiret werden},

year  = {1717},

date = {1717-01-01},

urldate = {1717-01-01},

volume = {243},

address = {Wroc\law},

institution = {Archiwum Pa\'{n}stwowe we Wroc\lawiu},

series = {Ksi\k{e}stwo \'{S}widnickie},

note = {Zesp\'{o}\l: Ksi\k{e}stwo \'{S}widnickie, sygn. 243},

keywords = {},

pubstate = {published},

tppubtype = {techreport}

}

@techreport{matrykula1731,

title = {Matryku\la.SJ.1731 = Personal-Land-Register derer Herren Land-St\"{a}nde und Landsa\ssen in diesigen beyden F\"{u}rstenth\"{u}mbern Schweidnitz und Jauer, nach Ordnung derer Weichbilder},

year  = {1731},

date = {1731-01-01},

urldate = {1731-01-01},

address = {Wroc\law},

institution = {Archiwum Pa\'{n}stwowe we Wroc\lawiu},

note = {Zesp\'{o}\l: Ksi\k{e}stwo \'{S}widnickie, sygn. 245},

keywords = {},

pubstate = {published},

tppubtype = {techreport}

}

@collection{ritterdienste1550,

title = {Ritterdienste.SJ.1550 = Register der Ritterdiernste der Koen auch zu Hungern den Behemb K\"{o}niglichen Macht(...)},

year  = {1550},

date = {1550-01-01},

urldate = {1550-01-01},

volume = {4},

address = {Wroc\law},

institution = {Archiwum Pa\'{n}stwowe we Wroc\lawiu},

note = {Zesp\'{o}\l: Ksi\k{e}stwo \'{S}widnickie, sygn. 4},

keywords = {},

pubstate = {published},

tppubtype = {collection}

}

@book{ritterdienste1550b,

title = {Ritterdienste.SJ.1602 = Ritterdiernste Inn dem Beyden F\"{u}rstenth\"{u}mbern S: u. Jawer},

year  = {1602},

date = {1602-01-01},

urldate = {1602-01-01},

address = {Wroc\law},

institution = {Archiwum Pa\'{n}stwowe we Wroc\lawiu},

keywords = {},

pubstate = {published},

tppubtype = {book}

}

@collection{\ssCDS16,

title = {CDS XVI = Codex Diplomaticus Silesiae, Regesten zur Schlesischen Geschichte 1301-1315, Bd. XVI},

editor = {Colmar Gr\"{u}nhagen and Konrad Wutke

},

year  = {1892},

date = {1892-01-01},

urldate = {1892-01-01},

address = {Breslau},

note = {u\.{z}ywany r\'{o}wnie\.{z} skr\'{o}t \'RS\' lub \'RSIV\'},

keywords = {},

pubstate = {published},

tppubtype = {collection}

}

@collection{\ssCDS22,

title = {CDS XXII = Codex Diplomaticus Silesiae, Regesten zur Schlesischen Geschichte 1327-1333, Bd. XXII},

editor = {Colmar Gr\"{u}nhagen and Konrad Wutke},

year  = {1903},

date = {1903-01-01},

urldate = {1903-01-01},

address = {Breslau},

note = {u\.{z}ywany r\'{o}wnie\.{z} skr\'{o}t \'RS\'},

keywords = {},

pubstate = {published},

tppubtype = {collection}

}

@collection{\ssCDS29,

title = {CDS XXIX = Codex Diplomaticus Silesiae, Regesten zur schlesischen Geschichte 1334-1337, Bd. XXIX},

editor = {Konrad Wutke and Erich Randt and Hans Bell\'{e}e},

year  = {1923},

date = {1923-01-01},

urldate = {1923-01-01},

address = {Breslau},

note = {u\.{z}ywany r\'{o}wnie\.{z} skr\'{o}t \'RS\'},

keywords = {},

pubstate = {published},

tppubtype = {collection}

}

@collection{\ssLandbuch01,

title = {LANDBUCH I = Landbuch ksi\k{e}stw \'{s}widnickiego i jaworskiego, tom I: 1366-1376},

author = {I LANDBUCH},

editor = {T. Jurek},

year  = {2000},

date = {2000-01-01},

urldate = {2000-01-01},

address = {Pozna\'{n}},

keywords = {},

pubstate = {published},

tppubtype = {collection}

}

@collection{\ssLandbuch02,

title = {LANDBUCH II = Landbuch ksi\k{e}stw \'{s}widnickiego i jaworskiego, tom II: 1385-1395},

author = {II LANDBUCH},

editor = {T. Jurek},

year  = {2004},

date = {2004-01-01},

urldate = {2004-01-01},

address = {Pozna\'{n}},

keywords = {},

pubstate = {published},

tppubtype = {collection}

}

@collection{\ssLandbuch03,

title = {LANDBUCH III = Landbuch ksi\k{e}stw \'{s}widnickiego i jaworskiego, tom III: 1396-1407},

author = {III LANDBUCH},

editor = {T. Jurek},

year  = {2007},

date = {2007-01-01},

urldate = {2007-01-01},

address = {Pozna\'{n}},

keywords = {},

pubstate = {published},

tppubtype = {collection}

}

@collection{\sssrs03,

title = {SRS III = Scriptores Rerum Silesiacarum, t. 3. Samuel Benjamin Klose's Darstellung der inneren Verh\"{a}ltnisse der Stadt Breslau vom Jahre 1458 bis zum Jahre 1526},

author = {Samuel Benjamin Klose},

year  = {1847},

date = {1847-01-01},

address = {Breslau},

institution = {Scriptores rerum silesiacarum oder Sammlung schlesischer Geschichtschreiber},

keywords = {},

pubstate = {published},

tppubtype = {collection}

}

@collection{\sstreblin_1908,

title = {Beitr\"{a}ge zur Siedlungskunde im ehemaligen F\"{u}rstentum Schweidnitz},

author = {M. Treblin},

editor = {M. Treblin},

year  = {1908},

date = {1908-01-01},

urldate = {1908-01-01},

address = {Breslau},

note = {Spis maj\k{a}tk\'{o}w rycerskich 1576 r.},

keywords = {},

pubstate = {published},

tppubtype = {collection}

}

Mapy i plany

Fotografie

Lokalizacja