W XIV w. znajdowało się tam książęce alodium z dużą, kamienną wieżą na kopcu otoczonym fosą; jej rozmiary wskazują, że była to wieża mieszkalna, w planie dwudzielna. W XV stuleciu dobudowano doń trzeci segment i mur obwodowy, który zamknął w czworobok dziedziniec. Był on jednak na tyle mały, że kiedy około poł. XVI w. postąpiła rozbudowa zameczku o skrzydło mieszczące nową siedzibę pańską dobudowano je od zewnątrz do muru obronnego. Rozbudowa o kolejne skrzydło i ganek otaczający wewnętrzny dziedziniec miała miejsce ok. 1571 r. Założenie w Kamionnej uzyskało monumentalną, późnobarokową postać w latach 1740-1744, inspirowaną projektem pałacu w Wierzbicach znanego wrocławskiego architekta Christiana Hacknera. Mimo ogromnych zniszczeń budowla robi wrażenie swą skalą i wysoką klasą detali architektonicznych.
| Lokalizacja | woj. dolnośląskie, pow. wrocławski, gm. Kąty Wrocławskie |
|---|---|
| Współrzędne | 50.981111 N, 16.750833 E |
| Obszar AZP | 82-26 |
| Chronologia | pełne średniowiecze, późne średniowiecze, wczesna nowożytność, nowożytność |
| Autorzy | Dagmara Adamska, Piotr Błoniewski, Artur Boguszewicz, Małgorzata Chorowska |
| Data udostępnienia | 16.06.2024 |
Jak cytować?
Zdjęcia, ryciny, ilustracje, plany, przekroje, etc. – jak w podpisach
Opis
Przynależność administracyjna i toponomastyka
- Do 1290 księstwo wrocławskie; 1290-1321 – księstwo świdnickie, 1321-1343 – księstwo ziębickie, 1343 – księstwo świdnickie, księstwo wrocławskie, weichbild średzki; 1741-1932: Kreis Neumarkt, 1932-1945: Landkreis Breslau; 1975-1978 woj. wrocławskie
- Kemrerdorff (1313), Allod Camererdorff (1337), Kemmendorff (1346), Kemrerdorf (1378, 1385, 1411, 1452, 1486), Kemmererdorf (1417), Kemmerdorf (1505, 1506), Kammendorf bey Canth (1795)
Kontekst przestrzenny, rozplanowanie, stan zachowania obiektu
Pierwsza wzmianka o wsi Kamionna pod Kątami pojawiła się w dokumencie z 1302 roku, który zatwierdzał granicę między Kamionną a Piławą. Nazwa wsi (Camererdorff, Kemmererdorf) prawdopodobnie wywodzi się od funkcji urzędnika dworskiego, takiego jak kamerdyner, szambelan czy administrator izby książęcej, co sugeruje istnienie we wsi dworu książęcego (MOENER 1935, s. 38-39). W 1343 roku pojawia się wzmianka o folwarku w Kamionnej, przekazanym przez księcia ziębickiego Mikołaja Małego księciu Bolkowi II świdnickiemu.
Wieś była typową ulicówką położoną na Równinie Wrocławskiej, w dolinie rzeki Bystrzycy. W centrum znajdował się dawny zespół dworski i folwark – czworoboczny folwark ze stawem i dużym majdaniem położono na południe od głównej drogi, natomiast dwór/zamek usytuowano na osi założenia, na podwyższeniu przy rzece. Pierwotnie był on otoczony fosą wodną ze wszystkich czterech stron. Obecnie od wschodu, południa i zachodu otacza go zdziczały park dworski, a od północy – folwark. Zabudowa folwarczna jest w dużej mierze zachowana, z wyjątkiem budynku zachodniego. W szczycie długiego budynku północnego, ustawionego kalenicą do drogi, wmurowano kamienną płytę z kartuszem herbowym Seydlitzów, labrami, literą „S” i datą „1571”. Dawny zamek, obecnie pałac, znajduje się w stanie postępującej ruiny – ma zawalone dwa z czterech skrzydeł, część ścian magistralnych, dach, częściowo sklepienia i wszystkie stropy.
Wybór źródeł do dziejów własności dóbr ziemskich i obiektu
- 1313 – Henryk i Apeczko, wójtowie Środy Śląskiej przekazali Andrzejowi Runge na rzecz oprawy jego żony Elżbiety 4 łany ziemi we wsi Kamionna, wolnej od opłat, służebności, z prawem wypasu owiec (RF, s. 434)
- 1343 – książę ziębicki Mikołaj Mały za zgodą Jana Luksemburskiego sprzedał książętom Bolkowi II i jego bratu Henrykowi II za sumę 1000 groszy praskich miasto Sobótkę wraz z górą Ślężą i alodium Kamionną, która była częścią lenna czeskiego (Klemeński 2023, s. 84; RŚl t,1, nr 72; LuBS, Bd.1, s. 489, 490)
- 1346 – Krieg Riedeburg, za zgodą swojej żony Zofii sprzedał 17 grzywien rocznego czynszu Szymonowi i jego bratu Janowi de Zaraw, mieszczaninowi wrocławskiemu (RF, s. 434)
- 1378-1411 – wieś w posiadaniu Schellendorfów: 1378-1379 Jan Kreczing i jego brat Henryk Schellendorf przekazali swoim braciom Konradowi i Mikołajowi cały swój majątek we wsi (RF, s. 434); 1385 Konrad Schellendorf przekazał swojemu bratu Henrykowi oraz dzieciom swojego brata Jana Kreczinga cały swój majątek w Kamionnej, dzieląc go między nimi na zasadzie dziedziczenia (RF, s. 434); 1411 Konrad Schellendorf przedstawił dowody w sprawie posiadania dóbr w Kamionnej wraz z wszelkimi prawami i uzyskał wyrok, który potwierdził jego prawo do dalszego posiadania i korzystania z tych dóbr w przyszłości (RF, s. 434)
W XV w. dobra w Kamionnej stanowiły własność przedstawicieli szlachty i mieszczan, którzy nie pisali się z tej wsi. Częstość zmian wskazuje, że mogły być traktowane jako lokata kapitału:
- 1411 – Konrad Schellendorf przekazał Peterowi Dirschkowitz siedzącemu w Olszanach oraz jego synom: Hentschelowi, Mikołajowi, Piotrowi, Heinzowi, Jerzemu i Zygmuntowi całą wieś Kamionna położoną przed miastem Środa Śląska; wraz z sołectwem, czynszami, dobrami dzierżawców i zagrodników, tak jak to odziedziczył po swoim ojcu (RF, s. 435); po 1411 dziedzicem wsi Piotr Dirschkowitz (RF, s. 435)
- 1414 – Hentschel, Mikołaj i Henryk, bracia zwani Dirschkowitz, synowie zmarłego Piotra, dobra Kamionna przed Środą Śląską sprzedali Janowi Seidlitz (RF, s. 436); 1417 Jan Seidlitz dobra Kamionna sprzedał Janowi Sachs i Janowi Peseler, mieszczanom wrocławskim (RF, s. 436)
- 1431 – posiadaczem dóbr Mikołaj Merbot i Mikołaj Stolz, mieszczanie wrocławscy (RF, s. 435)
- 1452 – Barbara Dipprandowa von Reibnitz zrzekła się na rzecz Heinka Kreÿselwitza swojego majątku i wsi Kamionna jako dziedzicznego prawa, które zostało potwierdzone zgodnie z miejscowym zwyczajem w okolicy Wrocławia (RF, s. 435)
- 1479 – posiadaczem dóbr Mikołaj Gerlach i Mikołaj Rabe, mieszczanie średzcy (RF, s. 435)
- 1571 – prawdopodobna własność rodu von Seydlitz (herb)
1486—1512 – wieś własnością Dompingów: Heinz Dompnig, mieszczanin wrocławski i jego spadkobiercy całe dobra i wieś Kamionna posiadają na prawie lennym (RF, s. 437); 1505 Jan Tinzmann, sołtys Kamionnej przekazał Janowi, Franciszkowi i Fryderykowi Dompnig sołectwo (RF, s. 437); 1506 Franciszek Dompnig przekazał swojemu bratu Janowi swoją część wsi Kamionna (RF, s. 437); 1512 Fryderyk Dompnig przekazał Piotrowi Krieg, staroście kąckiemu swoją cześć, którą otrzymał od brata (RF, s. 437).
W XVI wieku wieś należała do rodu Seydlitzów; ich herb z trzema rybami oraz datą „1571” został wtórnie wmurowany w szczyt jednego z budynków folwarcznych. W XVII wieku posiadłość przeszła w ręce rodziny von Kadloff, a następnie Knobelsdorffów. W 1657 roku, poprzez małżeństwo Klary Eusebii von Knobelsdorf z Karlem Friedrichem, majątek trafił do rodziny von Kalkreuth. W 1719 roku Franz August von Kalkreuth poślubił Marie Elisabeth Schmerkowsky von Liedkowitz. Następnym właścicielem został Franz baron von Stilifried, który wszedł w posiadanie majątku dzięki małżeństwu z Marie Josephą von Kalkreuth von Parthenau pod koniec XVIII wieku. Od końca XIX wieku dobra były własnością zakładu dla szlachetnie urodzonych panien, założonego przez rodzinę Zedlitzów (von Zedlitz-Leipe) (LUTSCH 1889, s. 470). Po II wojnie światowej posiadłość przejęło państwo polskie. Do lat 50. użytkowała ją firma Pafawag, po czym została rozparcelowana między prywatnych właścicieli. Budynek pałacu pełnił funkcję mieszkalną wielorodzinną i stanowił współwłasność lokatorów oraz gminy.
Historia budowlana obiektu do ok. poł. XVII w.
FAZA 1 (XIV w.)
Najstarszą częścią założenia była wieża mieszkalna o wymiarach 10 x 8 m, z grubymi, kamiennymi murami, zachowana głównie na poziomie piwnic i fundamentów, z których jedynie jedna ściana przetrwała do wysokości piętra. Wieżę zbudowano na wyniesieniu utworzonym przez skarpę rzeki Bystrzycy i otoczono fosą wodną. W późniejszym zamku znalazła się ona na zachodnim krańcu skrzydła południowego, wykonana z kamienia łamanego na szaro-beżowej, gliniastej zaprawie wapiennej z wyraźnymi grudkami mikrytu. Na poziomie piwnic wieża była dwudzielna. Jej budowę można wiązać z działającym we wsi folwarkiem książęcym, który w pierwszej połowie XIV wieku, w 1343 roku, został odkupiony od księcia ziębickiego Mikołaja Małego przez księcia świdnicko-jaworskiego Bolka II.
FAZA 2 (XV w.)
Wieża została wówczas rozbudowana w kierunku wschodnim o jeden segment, przekształcając się w wydłużony, jednotraktowy budynek, który można określić mianem zamkowej „kamienicy”. Najpóźniej w XV wieku czworoboczny dziedziniec został zamknięty murem obronnym, a rozbudowana wieża znalazła się po jego południowej stronie. Trudno precyzyjnie ustalić czas tych działań budowlanych, ponieważ żaden z XV-wiecznych właścicieli nie pisał się „z Kamionnej” i zapewne nie mieszkał tam na stałe.
FAZA 3 (przed poł. XVI w.)
Zamek przed połową XVI wieku rozbudowano o drugie skrzydło zachodnie, dobudowane od zewnątrz do muru obronnego i narożnikowo połączone ze starszą częścią. Stanowiło ono nowocześnie ukształtowany dom pański, podzielony na trzy pasma: środkowe, zawierające sień dostępną z dziedzińca; północne, prawdopodobnie pełniące funkcję jadalni z komorą piwniczną poniżej; oraz południowe, gdzie mieściły się izba i komora. Sklepienia w sieni opierały się na dwóch kolumnach ustawionych w osi, z których zachowała się do dziś jedna – o kapitelu jońskim, na której pół wieku później spoczął komin kuchenny. Krawędzie sklepień zaakcentowano szwami, a spływy wysklepek zakończono motywem łezki.
Dolne partie ścian głównego domu wykonano z granitu łamanego w płyty, natomiast wyższe – z cegieł „palcówek” o średniowiecznym formacie, na jasnej zaprawie wapiennej z widocznymi grudkami nie w pełni zlasowanego wapna.
FAZA 4 (1571 r.)
Po rozbudowie zamku o kolejne skrzydło północne, przyjął on plan trójskrzydłowy z wewnętrznym dziedzińcem, otoczonym fosą wodną i wałem. Kompleks zabudowy posiadał dwie kondygnacje nadziemne oraz ganek na drewnianych wspornikach od strony dziedzińca, z których zachowały się jedynie pojedyncze gniazda po belkach. Zewnętrzne narożniki budowli podkreślono kwadrami wyrytymi w surowym tynku. Główną siedzibą pańską nadal pozostawało skrzydło zachodnie, wyróżniające się szerokością traktu, co wpływało na większą wysokość szczytów dachu, a we wnętrzu – na obecność sklepień kolebkowych z lunetami. Dawna sień, wyposażona w kolumnę jońską, została przekształcona w kuchnię z dużym kominem butelkowym w centralnej części. Na fragmentarycznie zachowanych tynkach wewnętrznych widoczna jest pobiała z motywem kwadratów oznaczonych cienkimi, czerwonymi paskami.
FAZA 5 (1740-1744)
Generalna przebudowa zamku na barokowy pałac, z monumentalną fasadą od strony północnej, eksponowaną od strony podwórza folwarku, które odtąd pełniło funkcję dziedzińca wjazdowego do rezydencji. Portal poprzedzał most północny przerzucony nad fosą. Oś fasady, w wielkim porządku pilastrowym, została podkreślona ryzalitem z portalem balkonowym wspartym na kolumnach i atlantach, herbami właścicieli oraz trójkątnym tympanonem. Portal prowadził do sklepionej sieni przejazdowej, która z kolei wiodła na wewnętrzny dziedziniec otoczony arkadowymi krużgankami. Fasada posiadała 9 osi okiennych, ujętych w kamienne, uszakowe obramienia z kotarowymi naczółkami. Elewacja zachodnia, należąca do dawnego skrzydła pańskiego, była 7-osiowa. Skrzydła południowe i wschodnie zostały rozebrane najpóźniej w XIX w., ponieważ Dorst nie ukazał ich już na rycinie zamku sporządzonej w 1871 r. (DEGEN 1965, s. 121-123). Skrzydło południowe, przebudowane w XVIII w. z średniowiecznej wieży, mieściło sklepioną sień przejazdową na osi założenia. W opozycji do sieni północnej prowadziła ona do parku położonego za fosą. Inicjatorami późnobarokowej przebudowy pałacu byli Franz August von Kalkreuth, który w 1719 r. poślubił Marie Elisabeth Schmerkowsky von Liedkowitz. Ich połączony herb zdobił fasadę budowli aż do końca lat 70-tych XVIII wieku. Koncepcja przebudowy powstała pod wpływem projektu pałacu w Wierzbicach autorstwa znanego wrocławskiego architekta Christiana Hacknera z 1730 r. (JUNG 1939, s. 87, 94-96).
Między rokiem 1786 a 1870 dokonano rozbiórki skrzydeł południowego i wschodniego, zamurowano krużganki, przekształcając je w korytarze. Ostatnie większe prace budowlane przed wojną obejmowały podwyższenie dachów oraz odnowienie tynków zewnętrznych w 1935 roku.
Ilustracje
Plany i przekroje
Zdjęcia
Literatura
Wzmianki konkretnie o tym obiekcie
Degen 1965, s. 120-123; Jung 1939, s. 87, 94-96; Knie 1845, s. 464; Lutsch 1889, s. 470; Moepert 1935, s. 38; Pilch 2005, s. 143; Zimmermann 1795, s. 391
Studium historyczno-architektoniczne pałacu w Kamionnej Technical Report
mpis PP PKZ, archiwum DWKZ (Dolnośląski Wojewódzki Urząd Ochrony Zabytków) Wrocław, 1976.
Die Bau- und Kunstdenkmäler des Landkreises Breslau, Bau- und Kunstdenkmäler des deutschen Ostens, R. C: Schlesien, Bd. I Book
Frankfurt a. Main, 1965.
Christoph Hackner ein schlesischer Barockmeister Book
Breslau, 1939.
Ruiny pałacu - Kamionna Technical Report
Archiwum DWKZ (Dolnośląski Wojewódzki Urząd Ochrony Zabytków) Wrocław, 1998.
Inwentaryzacja konserwatorska pałacu w Kamionnej Technical Report
archiwum Dolnośląski Wojewódzki Urząd Ochrony Zabytków Warszawa, Wrocław, 1983.
Bolko II Mały (ok. 1309/12-1368): książę świdnicko-jaworski i margrabia łużycki Book
Wydawnictwo Avalon, Kraków, 2023.
Wappen- und Handbuch des in Schlesien (einschliesslich der Oberlausitz) landgesessenen Adels Book
1904.
Verzeichnis der Kunstdenkmäler der Provinz Schlesien: Bd. II, Kunstdenkmäler des Regierungsbezirks Breslau Book
Breslau, 1889.
Die Ortsnamen des Kreises Neumarkt Book
1935.
Leksykon zabytków architektury Dolnego Śląska Book
Warszawa, 2005.
Burgen und Schlosser in Schlesien Book
Frankfurt a/Main, 1962.
Alphabetisch-Statistisch-Topographische Uebersicht aller Dörfer, Flecken, Städte und andere Orte der Königl. Preuß. Provinz Schlesien, nebst beigefügter Nachweisung von der Eintheilung des Landes nach den Bezirken der drei Königlichen Regierungen, den darin enthaltenen Fürstenthümern und Kreisen, mit Angabe des Flächeninhaltes, der mittlern Erhebung über die Meeresfläche, der Bewohner, Gebäude, des Viehstandes u.s.w. Collection
Breslau, 1845.
LuB 1 = Lehns- und Besitzurkunden Schlesiens und seiner einzelnen Fürstenthümer im Mittelalter, Bd. 1 Collection
Leipzig, 1881, (Publicationen aus den königlichen preußischen Staatsarchiven Bd. 7; alternatywne skróty: LuBS, LBuS).
Beiträge zur Beschreibung Schlesien, Bd 5 Book
Brieg, 1795.
RF = Repertorium Frobenianum (Repertorium Investiturarum in Praediis Ducatus Vratislaviensis, quae in Libris eiusdem Cancellariae continentur), t. 1-4 Collection
0000, (APWr., Akta miasta Wrocławia, sygn. C 24/I–IV).
RŚl I = Regesty śląskie. T. I, 1343-1348 Collection
Wrocław, 1975.
