Bardo st.1, gród kasztelański

Przynależność administracyjna

• prowincja śląska, księstwo śląskie, od 1247 księstwo wrocławskie, od 1291 księstwo fürstenberskie, od 1321 księstwo ziębickie, do 1741 w obrębie dystryktu ząbkowickiego (Weichbild Frankenstein); 1741-1945 powiat ząbkowicki (Landkreis Frankenstein)
• historyczne nazwy miejscowości: 1096 – castrum Brido, 1155 – Gradice Barda, 1245 – castrum Bardo, 1203-1276 – castellani de Bardo, 1290 – Warda, 1301 – Wartha, 1945 – Bardo
• historyczne nazwy obiektu: relikty siedziby kasztelańskiej już około połowy XIV wieku przybrały formę terenową, którą obecnie nazwalibyśmy grodziskiem, współcześni zaś opisali jako monte castri super Wartham situata w falsyfikacie dokumentu sygnowanego datą 1299 (SUb. 6, 476). Podobna sytuacja miała miejsce w 1655 roku, gdy miejsce po dawnym grodzie wyobrażone zostało na widoku Barda zamieszczonym w dziele Bohuslava Balbina jako silnie pofałdowany teren nazwany „Górą Zamkową” – Der Schlosberg, da vorzeiten das Schlos Bardon Zur beschützung des flus Neüse A.° 1095. von Böhmen erobert (Balbín 1655).

Kontekst przestrzenny, rozplanowanie, stan zachowania obiektu

Zarys założenia obronnego w Bardzie zatarła zabudowa miejska i klasztorna, a zwłaszcza budowa fortu ziemnego około połowy XVIII w., zlokalizowanego dokładnie w miejscu grodu kasztelańskiego. Główny człon założenia obronnego zajmował północno-zachodnią część podstawy cypla utworzonego przez meandrującą w tym miejscu Nysę Kłodzką. Jego wielkość pokrywałaby się mniej więcej z terenem zajętym pod historyczną zabudowę miejską. Założenie miałoby kształt nieregularnego owalu o wym. ok. 350 x ok. 250 m, z dłuższą osią po linii NS. Badania archeologiczne wykazały dwufazowość obiektu. Dla starszego plemiennego etapu rozwoju od przełomu IX i X w. po schyłek X w. nie stwierdzono wieloczłonowości grodu; brak jest także danych co do formy umocnień.

Dzieje własności dóbr ziemskich i obiektu na podstawie przyczynków źródłowych

• XI-XII w. – wyniki badań archeologicznych wskazują na istnienie założenia obronnego pełniącego funkcję ośrodka władzy terytorialnej monarchii wczesnopiastowskiej.
• 1096 – wzmianka z Kroniki Kosmasa o zdobyciu castrum Brido w 1096 roku przez księcia czeskiego Brzetysława II, mająca w zamyśle sławić jego przewagi wojenne, potwierdza znaczenie nadgranicznej warowni dla monarchii wczesnopiastowskiej (Cosmas, s. 164).
• 1155 – wzmianka o Bardzie w bulli papieskiej Hadriana IV wyznaczającej zasięg diecezji wrocławskiej (SUb. I nr 28).
• 1203 r. – kasztelan Sobiesław (SUb. I nr 83).
• 1223 r. – kasztelan Dzierżko-Peregryn (SUb. I nr 227, 236, 340).
• 1245 – gród w Bardzie wspomniany w bulli papieskiej Innocentego IV wyznaczającej zasięg diecezji wrocławskiej (SUb. II nr 287).
• 1262 r. – kasztelan Bogusław (SUb. III nr 421, 424).
• Kasztelan Jan 1272- 76 r. (SUb. IV nr 182, 281)
• 1290 r. – Bardo wraz z południową częścią księstwa wrocławskiego zostało przejęte przez księcia Bolka I pana na Fürstenbergu (zamku Książ). Świadectwem zaangażowania Bolka I od początku jego rządów w sprawy związane z terenami kasztelanii bardeckiej była dokonana przez niego sprzedaż Grabiszowi de Banow lasu nad Nysą między Opolnicą a Bardem (SUb. V nr 488).
• 1301 r. – Bolko I sprzedaje swoje posiadłości na terenie Barda opatowi klasztoru kamienieckiego i zezwala na budowę w tym miejscu sześciu kramów w 1301 r. (RS IV, 2629). Nastąpiło to niewątpliwie po likwidacji grodu kasztelańskiego i najpewniej po wzniesieniu nowego zamku (Bardo st. 3) po drugiej stronie Nysy na Górze Bardzkiej (Kalwarii).

Stan badań

Bardo cieszy się zainteresowaniem badaczy w zasadzie od momentu zaistnienia jako miejsce pielgrzymkowe do cudownej figurki Matki Boskiej Bardeckiej, czego przykładem jest wydane w 1655 roku słynne dzieło Bohuslava Balbina „Diva Wartensis, seu Origines et miracula Magnae Dei, hominumque Matris Mariae…” Zarówno w tym wypadku, jak i w publikacjach kolejnych badaczy, jak choćby Augusta Zimmermanna, doniesienia związane z kultem maryjnym przeplatają się z informacjami dotyczącymi historii ośrodka kasztelańskiego i losów funkcjonującej tu warowni (Zimmermann, IV, 1785, s. 144-147). Ten nurt badań w zasadzie ma swą kontynuację po chwilę obecną przede wszystkim wśród historyków sztuki, których zainteresowania ogniskują się wokół zagadnień związanych z działalnością artystyczną towarzyszącą rozwojowi ośrodka pielgrzymkowego w Bardzie (Chrzanowski, 1980; Kozieł, 2011).

Odrębny nurt stanowią zainteresowania reliktami grodu kasztelańskiego w Bardzie. Pomijając publikacje o charakterze krajoznawczym, charakterystyczne zwłaszcza w XIX wieku, głębsza refleksja nad reliktami wczesnośredniowiecznych założeń obronnych i rozwojem organizacji kasztelańskiej nastąpiła w okresie międzywojennym. Należy odnotować dokonania archeologów Maxa Hellmicha (1930, s. 39; 1933, s. 78-79) i Fritza Geschwendta (1941, s. 20-21), a także historyków Stanisława Arnolda (1927) i Hermanna Uhtenwoldta (1938). Po 1945 badania archeologiczne o ograniczonej skali prowadził Andrzej Gałuszka w latach 1951-1952 i Jerzy Lodowski w latach 1959, 1962, a ich wyniki wykorzystano w publikacjach o charakterze sprawozdawczym i przeglądowym (Lodowski, 1964, s. 254-259; Kaletynowie, Lodowski, 1968, s. 29-31). Prace badawcze na grodzie bardeckim o znacznym zakresie przeprowadzono w latach 1982-1986 pod kierunkiem Jerzego Romanowa. Ich wyniki nie doczekały się publikacji i zostały jedynie skrótowo przedstawione w maszynopisie jako sprawozdanie konserwatorskie (Romanow, 1986). Kolejne badania archeologiczne na grodzie w Bardzie przeprowadzono w 1991 roku pod kierunkiem Tomasza Płonki. Pomimo niewielkiej powierzchni wykopu, pozyskane materiały archeologiczne są jak dotąd najskrupulatniej opracowane i opublikowane (Markiewicz, 1993, s. 259-274; Rodak, 2010). Podsumowanie stanu badań nad grodem w Bardzie na początku XXI wieku i jego funkcji w ramach organizacji kasztelańskiej dokonane zostało przez Artura Boguszewicza (2010, s. 45-64, s. 191-192) i Sylwię Rodak (2017).

Historia budowlana

FAZA I (okres przedpiastowski – IX-X w.)

Odkrycia archeologiczne (głównie ceramika naczyniowa) interpretowane jako świadectwo funkcjonowania tu grodu w okresie przedpiastowskim pochodzą głównie z badań w latach 1968 oraz 1982-1986. Kwestia ta wymaga weryfikacji przy zastosowaniu bardziej zaawansowanych metod badawczych. Niemniej dokonane wówczas odkrycia pozwoliły badaczom wysunąć hipotezę, że zasięg grodu plemiennego pokrywał się z dwuczłonowym założeniem obronnym okresu piastowskiego. W młodszych publikacjach reinterpretujących głównie ceramikę naczyniową z wykopu IX/91 dopuszcza się możliwość funkcjonowania tu osadnictwa w okresie przedpiastowskim w drugiej połowie, bądź u schyłku X wieku.

FAZA II (XI-1 poł. XIII w.)

XI – 1 poł. XIII w. W oparciu o analizę materiałów archeologicznych z wykopu IX/91 powstanie warowni strzegącej przejścia śródgórskiego na granicy monarchii Piastów i Przemyślidów datuje się na XI wiek. W tym czasie miał zostać wzniesiony gród w północno-zachodniej części dawnego założenia obronnego z okresu przedpiastowskiego. W oparciu o wyniki badań archeologicznych z lat 1982-1986 rekonstruowany był jako założenie o wymiarach 30-40 x <50 m z dłuższą osią po linii północny-wschód – południowy-zachód. Pozostałą część starszego grodu zajmować miało podgrodzie. Obwód obronny grodu tworzył wał o konstrukcji izbicowej ze skrzyniami osiągającymi szerokość 8-9 m, wypełnionymi w dolnej części żwirem, a w górnej gliną. Lico zewnętrzne wału wzmocniono kamiennym murem na zaprawie glinianej o grubości około 1,2 m. Konstrukcji tej towarzyszyły ślady po pionowo wbitych słupach, umieszczonych w odległości 2,4-3,2 m jeden od drugiego, których autorzy badań nie łączyli z konstrukcją wału, lecz ze śladami rusztowania z okresu jego budowy. Według odkrywców mur miał być wzniesiony z kamienia określanego jako wapienny, co wydaje się jednak wątpliwe z racji braku wychodni skał zawierających węglan wapnia w pobliżu Barda. W odległości około 2,8 m od lica zewnętrznego znajdowała się fosa. Obiekt o przekroju sinusoidalnym miał osiągać szerokość około 30 m i głębokość do 5,4 m licząc od podstawy wału. Od strony podgrodzia fosa osiągała głębokość 3,2 m.

W trakcie badań archeologicznych odkryto liczne obiekty archeologiczne (jamy), z których część zidentyfikowano jako płytko zagłębione w podłoże ziemianki o funkcji mieszkalnej. Nie natrafiono także na ślady zniszczeń, które dałoby się identyfikować z akcją wojsk czeskich w 1096 roku podczas najazdu księcia czeskiego Brzetysława II. Należy zaznaczyć, że przy określaniu chronologii grodu kasztelańskiego ciągle dominuje podejście, według którego bierze się pod uwagę jedynie materiały archeologiczne, w tym wypadku ceramikę naczyniową nawiązującą do tradycji wczesnośredniowiecznej produkcji garncarskiej. Tym samym uzyskuje się błędny wynik, według którego kres funkcjonowania grodu kasztelańskiego wyznacza się na początek XIII wieku.

FAZA III (założenie obronne kasztelanii bardeckiej w drugiej połowie XIII wieku)

Odkryte w trakcie badań archeologicznych materiały ceramiczne charakterystyczne dla okresu kolonizacyjnego oraz elementy uzbrojenia, np. grot bełtu kuszy, nawet w nowszych publikacjach interpretowane są jako zjawisko wtórne związane z użytkowaniem terenu dawnego grodu już po jego likwidacji. Poglądu tego nie da się jednak utrzymać. Z jednej strony powszechnie dostrzegalny jest fakt upowszechnienia się na Śląsku przemian kulturowych związanych z kolonizacją od połowy XIII wieku. Z drugiej zaś przekazy pisane świadczą o funkcjonowaniu ośrodka władzy terytorialnej w Bardzie w drugiej połowie tego stulecia, jak w wypadku kasztelana Bogusława w 1262 roku i Jana w latach 1272-1276. W związku z tym likwidacja warowni kasztelańskiej nastąpić musiała dopiero przed 1301 rokiem, gdy doszło do parcelacji i sprzedaży zajmowanego przez nią terenu, dokonanej przez Bolka I fürstenberskiego. Można jedynie domniemywać, że książę ten dokonał tego po przejęciu okolic Barda w 1290 roku i zapewne po wzniesieniu nowego zamku po prawej stronie Nysy Kłodzkiej na górze Bardzkiej (st. 3).

FAZA IV (fort ziemny z około połowy XVIII w.)

Budowa dzieła obronnego miała nastąpić z inicjatywy wojsk broniących posiadłości monarchii Habsburskiej na Śląsku. Polegała ona na podwyższeniu wału w północnej i wschodniej części reliktów średniowiecznego założenia obronnego. Przy tej okazji zlikwidowano dawny wał od strony południowej i wypełnienie jego reliktami towarzyszącej mu fosy. Jednocześnie przesunięto południowy odcinek wału fortu lokując go na terenie dawnego podgrodzia. W oparciu o lotniczy skaning laserowy fort nowożytny rysuje się jako założenie o zarysie wydłużonego owalu o wymiarach około 80×150 m .

Typ budowli i charakterystyka wartości kulturowych

Pomimo szczątkowości danych można postawić tezę, że założenie obronne z okresu przedpiastowskiego zostało wykorzystane w XI wieku do budowy dwuczłonowej warowni, składającej się z niewielkiego grodu i rozległego podgrodzia. Ze względu na ciągłość wzmianek o kasztelanach Barda od 1203 do 1267 roku można uznać, że siedziba urzędnika książęcego objęta została przemianami kolonizacyjnymi i w drugiej połowie XIII wieku przyjęła cechy tzw. zamku typu przejściowego. Prawdopodobnie miałby tu zastosowanie model rozwoju warowni w Grodziszczu, gmina Świdnica, w okresie od X po schyłek XIII wieku. Różnicę stanowiłby jednak fakt porzucenia założenia obronnego w Grodziszczu na początku XIV w., w odróżnieniu do Barda, które zostało przekształcone w niewielki ośrodek miejski.

Ilustracje