Dzierżoniów, zamek Hummel (nieistniejący)

Przynależność administracyjna i toponomastyka

• 1247–1291: księstwo wrocławskie
• 1291–1321: księstwo fürstenberskie
• 1321–1337: księstwo ziębickie
• 1367–1741: księstwo świdnickie
• 1258–1741: dystrykt dzierżoniowski (Weichbild Reichenbach); 1741–1945: powiat dzierżoniowski (Landkreis Reichenbach)
• 1945–1975: województwo wrocławskie; 1975–1998: województwo wałbrzyskie

Historyczne nazwy miejscowości i obiektu: Richinbach (1258) – Dzierżoniów (1946); zamek: Hummel (1743) – Humel (1790)

Kontekst przestrzenny, rozplanowanie, stan zachowania obiektu

Dzierżoniów już w 1258 r. był lokalnym ośrodkiem osadniczym, w którym znajdował się kościół parafialny (SUB III, nr 264; Cetwiński 1991, s. 285–299). Wyniki badań archeologicznych wskazują, że osada została założona na surowym korzeniu ok. połowy XIII w. przez kolonistów z Zachodu. Najpewniej też z wiejskim etapem funkcjonowania miejscowości należy wiązać zabudowania biegnące wzdłuż osi wschód–zachód, w tym podobnie zorientowaną farę (Boguszewicz 2009, s. 11–12). Lokacja miasta wraz z wprowadzeniem układu kwartalnego nastąpiła najpóźniej przed 1284 r., gdy odnotowane zostały wszystkie atrybuty rozwiniętego ośrodka miejskiego, takie jak rada i ława, wójt dziedziczny, jatki i targ oraz obwód obronny z „Bramą Piławską” (SUB V, nr 164; Cetwiński 1991, s. 298–299). Wzmianka o bramie miejskiej stanowi najstarsze świadectwo obecności zamku książęcego, ze względu na jego usytuowanie u wylotu odrynkowej ul. Świdnickiej. Według lokalnej tradycji w mieście funkcjonował też drugi zamek, zwany Hummel, należący do wójtów dzierżoniowskich. Znajdował się on w południowej ćwiartce miasta, na wysokości dzisiejszych budynków przy ul. Przedmieście nr 27 i 29, tuż za kościołem parafialnym, co może wskazywać na starszeństwo siedziby wójtowskiej względem książęcej. Przemawia za tym także wysoka pozycja i awans społeczny Reichenbachów – tutejszych wójtów dziedzicznych, współpracujących z władcami tych ziem w 2. poł. XIII w. (Cetwiński 1998, s. 54–60).

Wybór źródeł do dziejów miejscowości i obiektu

• 1290 – dokument landwójta Konrada (SUB V, nr 450).
• 1292 – dokument księcia Bolka I (SUB VI, nr 78).
• 1315–1325 – dokumenty księcia Bernarda, wzmianki o Hermanie Reichenbachu (RS 3506, 3637, 3655, 3732, 4061, 4064, 4401; CDS X, s. 79, 83).
• 1317–1322 – dokumenty Bernarda i Bolka II (RS 3650, 4222; CDS X, s. 89).
• 1317–1339 – dokumenty Bolka II (RS 3728, 4994, 5469, 6243).
• 1337 – Bolko II zapisuje miasto, dystrykt i zamek Janowi Luksemburskiemu (LuBS I, s. 488–489).
• 1356 – zamek w dokumencie Karola IV (LuBS I, s. 504).
• 1364 – układ Karola IV z Otto Brandenburskim (LuBS II, s. 508).
• 1369 – burgrabia Wassenrabe von der Czirle (LuBS I, s. 512; CDS XXVII, s. 177).
• 1392 – Henryk Czettritz, sędzia dworski i landwójt (LANDBUCH I, A 61; II, nr 1110, 1434).
• 1422 – Zygmunt Luksemburski sprzedaje miejsce po zamku Franciszkowi Peterswaldau (Hasse, s. 42).
• 1422 – przekazanie folwarków w lenno (APWr, Rep. 132a, nr 64).
• 1479 – Teodoryk Peterswaldau wykupuje lenno (Müller, s. 73).
• 1541 – rajcy Dzierżoniowa przeznaczają fundusze na remont (Hasse, s. 51).

Dzieje własności dóbr ziemskich i obiektu na podstawie przyczynków źródłowych

Zamek Hummel pojawia się w dokumentach już w 1290 r., kiedy landwójt Konrad wystawił akt w Dzierżoniowie, a w 1292 r. podobny dokument wydał książę Bolko I. W latach 1315–1325 księgi Bernarda wspominają o burgrabim Hermanie Reichenbachu, pełniącym funkcję landwójta dziedzicznego, a kolejne akta Bolka II potwierdzają obecność zamku do końca panowania Piastów.

W 1337 r. Bolko II zapisał miasto, dystrykt i zamek Janowi Luksemburskiemu, a późniejsze dokumenty Karola IV wielokrotnie odnoszą się do „burgstalu” dzierżoniowskiego. Już w 1422 r. zamek określany był jako „wuehste burgstal” – opuszczone miejsce po siedzibie książęcej.

Historia budowlana obiektu

Na planie Wernera zamek Hummel (oznaczony nr 7) został przedstawiony jako całkowita ruina. Około pół wieku później Sadebeck ukazał w tym miejscu pałac (Schloss) – wydłużony budynek dostawiony od wewnątrz do muru obronnego. Miały flankować go dwie baszty, będące jednocześnie łupinami muru miejskiego, a jego górną partię osłaniało blankowanie ganku. Pozostałości pałacu przetrwały do ok. 1810 r.

Na interesującym nas odcinku ul. Przedmiejskiej zachowało się natomiast aż sześć baszt łupinowych, z których środkowe mogły być związane z rzeczonym obiektem.

Wzmianki konkretnie o tym obiekcie: Boguszewicz 2009, s. 9–34; Cetwiński 1991, s. 285–299; Cetwiński 1998, s. 54–60; Grundmann 1982, s. 161; Guerquin 1957, s. 46; Kajzer et al. 2001, s. 137; Lutsch 1889, s. 164–165; Müller 1837, s. 72–73; Pilch 2005, s. 69; SUB III, nr 264; SUB V, nr 164; SUB VI; RS, nr 3506, 3637, 3650, 3655, 3728, 3732, 4061, 4064, 4222, 4401, 4994, 5469, 6243; CDS X; CDS XXVII, s. 177; LuBS I, s. 488–489, 504, 512; LuBS II, s. 508; LANDBUCH I, A 61; LANDBUCH II, nr 1110, 1434; Hasse 1929, s. 42, 51

@collection{@Zimmermann1795b,

title = {Beitr\"{a}ge zur Beschreibung Schlesien, Bd 5},

editor = {Friedrich Albert Zimmermann},

year  = {1785},

date = {1785-01-01},

urldate = {1785-01-01},

volume = {5},

publisher = {Tramp, Johann Ernst},

address = {Brieg},

keywords = {},

pubstate = {published},

tppubtype = {collection}

}

@book{boguszewicz_2010,

title = {Corona Silesiae: zamki Piast\'{o}w f\"{u}rstenberskich na po\ludniowym pograniczu ksi\k{e}stwa jaworskiego, \'{s}widnickiego i zi\k{e}bickiego do po\lowy XIV wieku},

author = {A. Boguszewicz},

year  = {2010},

date = {2010-01-01},

urldate = {2010-01-01},

number = {39},

keywords = {},

pubstate = {published},

tppubtype = {book}

}

@inbook{boguszewicz2009_dzierzoniow_hummel,

title = {Wst\k{e}p do archeologii historycznej Dzier\.{z}oniowa},

author = {Artur Boguszewicz},

editor = {D. Adamska and S. Ligarski and T. Przerwa},

year  = {2009},

date = {2009-01-01},

booktitle = {Dzier\.{z}oni\'{o}w. Wieki Minione},

pages = {9\textendash34},

address = {Dzier\.{z}oni\'{o}w},

keywords = {},

pubstate = {published},

tppubtype = {inbook}

}

@article{cetwinski1991_dzierzoniow_hummel,

title = {Pocz\k{a}tki Dzier\.{z}oniowa (Rychbachu)},

author = {Marek Cetwi\'{n}ski},

year  = {1991},

date = {1991-01-01},

journal = {\'{S}l\k{a}ski Kwartalnik Historyczny Sob\'{o}tka},

volume = {46},

number = {3},

pages = {285\textendash299},

keywords = {},

pubstate = {published},

tppubtype = {article}

}

@inbook{cetwinski1998_dzierzoniow_hummel,

title = {Miasto i panowie von Reichenbach},

author = {Marek Cetwi\'{n}ski},

editor = {S. D\k{a}browski},

year  = {1998},

date = {1998-01-01},

booktitle = {Dzier\.{z}oni\'{o}w. Zarys monografii miasta},

pages = {54\textendash60},

address = {Wroc\law \textendash Dzier\.{z}oni\'{o}w},

keywords = {},

pubstate = {published},

tppubtype = {inbook}

}

@book{grundmann_burgen_1982,

title = {Burgen, Schl\"{o}sser und Gutsh\"{a}user in Schlesien, Bd. 1. Die mittelalterlichen Burgruinen und Wohnt\"{u}rme},

author = {G\"{u}nther Grundmann},

year  = {1982},

date = {1982-01-01},

urldate = {1982-01-01},

volume = {1},

address = {Frankfurt am Main},

keywords = {},

pubstate = {published},

tppubtype = {book}

}

@book{guerquin_1957,

title = {Zamki \'{s}l\k{a}skie},

author = {Bohdan Guerquin},

year  = {1957},

date = {1957-01-01},

urldate = {1957-01-01},

address = {Warszawa},

keywords = {},

pubstate = {published},

tppubtype = {book}

}

@book{kajzer_kolodziejczyk_salm_2001,

title = {Leksykon zamk\'{o}w w Polsce},

author = {J. Kajzer and S. Ko\lodziejczyk and J. Salm},

year  = {2001},

date = {2001-01-01},

urldate = {2001-01-01},

address = {Warszawa},

keywords = {},

pubstate = {published},

tppubtype = {book}

}

@book{Lutsch1889,

title = {Verzeichnis der Kunstdenkm\"{a}ler der Provinz Schlesien: Bd. II, Kunstdenkm\"{a}ler des Regierungsbezirks Breslau},

author = {H. Lutsch},

year  = {1889},

date = {1889-01-01},

urldate = {1889-01-01},

address = {Breslau},

keywords = {},

pubstate = {published},

tppubtype = {book}

}

@book{Muller1837,

title = {Vaterl\"{a}ndische Bilder, in einer Geschichte und Beschreibung der alten Burgfesten und Ritterschl\"{o}sser Schlesiens},

author = {K. A. M\"{u}ller},

year  = {1837},

date = {1837-01-01},

urldate = {1837-01-01},

address = {Glogau},

keywords = {},

pubstate = {published},

tppubtype = {book}

}

@book{Pilch2005,

title = {Leksykon zabytk\'{o}w architektury Dolnego \'{S}l\k{a}ska},

author = {J. Pilch},

year  = {2005},

date = {2005-01-01},

urldate = {2005-01-01},

address = {Warszawa},

keywords = {},

pubstate = {published},

tppubtype = {book}

}

@collection{\ssCDS10,

title = {CDS X = Codex Diplomaticus Silesiae, Surkunden des Kloster Kamenz, Bd. X},

editor = {P. Pfotenhauer},

year  = {1881},

date = {1881-01-01},

urldate = {1881-01-01},

address = {Breslau},

keywords = {},

pubstate = {published},

tppubtype = {collection}

}

@collection{\ssCDS16,

title = {CDS XVI = Codex Diplomaticus Silesiae, Regesten zur Schlesischen Geschichte 1301-1315, Bd. XVI},

editor = {Colmar Gr\"{u}nhagen and Konrad Wutke

},

year  = {1892},

date = {1892-01-01},

urldate = {1892-01-01},

address = {Breslau},

note = {u\.{z}ywany r\'{o}wnie\.{z} skr\'{o}t \'RS\' lub \'RSIV\'},

keywords = {},

pubstate = {published},

tppubtype = {collection}

}

@collection{\ssCDS18,

title = {CDS XVIII = Codex Diplomaticus Silesiae, Regesten zur Schlesischen Geschichte 1316-1326, Bd. XVIII},

editor = {Colmar Gr\"{u}nhagen and Konrad Wutke},

year  = {1898},

date = {1898-01-01},

urldate = {1898-01-01},

address = {Breslau},

note = {u\.{z}ywany r\'{o}wnie\.{z} skr\'{o}t \'RS\' lub \'RS V\'},

keywords = {},

pubstate = {published},

tppubtype = {collection}

}

@collection{\ssCDS27,

title = {CDS XXVII = Codex Diplomaticus Silesiae, Die landst\"{a}ndische Verfassung von Schweidnitz-Jauer zur Geschichte des St\"{a}ndewesens in Schlesien, Bd. XXVII},

editor = {Gustav Croon},

year  = {1912},

date = {1912-01-01},

urldate = {1915-01-01},

address = {Bre2lau},

keywords = {},

pubstate = {published},

tppubtype = {collection}

}

@collection{\ssLandbuch01,

title = {LANDBUCH I = Landbuch ksi\k{e}stw \'{s}widnickiego i jaworskiego, tom I: 1366-1376},

author = {I LANDBUCH},

editor = {T. Jurek},

year  = {2000},

date = {2000-01-01},

urldate = {2000-01-01},

address = {Pozna\'{n}},

keywords = {},

pubstate = {published},

tppubtype = {collection}

}

@collection{\sslehns_i_1881,

title = {LuB 1 = Lehns- und Besitzurkunden Schlesiens und seiner einzelnen F\"{u}rstenth\"{u}mer im Mittelalter, Bd. 1},

author = {C. Gr\"{u}nhagen and H. Markgraf},

editor = {C. Gr\"{u}nhagen and H. Markgraf},

year  = {1881},

date = {1881-01-01},

urldate = {1881-01-01},

booktitle = {Publicationen aus den k\"{o}niglichen preu\ssischen Staatsarchiven Bd. 7},

address = {Leipzig},

note = {Publicationen aus den k\"{o}niglichen preu\ssischen Staatsarchiven Bd. 7; alternatywne skr\'{o}ty: LuBS, LBuS},

keywords = {},

pubstate = {published},

tppubtype = {collection}

}

@collection{\ssLuB,

title = {LuB 2 = Lehns- und Besitzurkunden Schlesiens und seiner einzelnen F\"{u}rstenth\"{u}mer im Mittelalter. Bd. 2},

author = {C. Gr\"{u}nhagen and H. Markgraf},

editor = {C. Gr\"{u}nhagen and H. Markgraf},

year  = {1883},

date = {1883-01-01},

urldate = {1883-01-01},

booktitle = {Th. Leipzig},

volume = {II},

address = {Leipzig},

note = { alternatywne skr\'{o}ty: LuBS, LBuS},

keywords = {},

pubstate = {published},

tppubtype = {collection}

}

@collection{\ssSub06,

title = {SUb VI = Schlesisches Urkundenbuch. Tom VI: 1291-1300},

author = {VI SUB},

editor = {H. Appelt and J. Menzel and W. Irgang},

year  = {1998},

date = {1998-01-01},

urldate = {1998-01-01},

address = {K\"{o}ln},

keywords = {},

pubstate = {published},

tppubtype = {collection}

}

@techreport{wojtowicz1991,

title = {Dzier\.{z}oni\'{o}w, Ko\'{s}ci\'{o}\l cmentarny, ob. pomocniczy, p.w. \'{s}w. Tr\'{o}jcy},

author = {M. W\'{o}jtowicz},

year  = {1991},

date = {1991-01-01},

urldate = {1991-01-01},

address = {Archiwum Wojew\'{o}dzkiego Urz\k{e}du Ochrony Zabytk\'{o}w, Delegatura w Wa\lbrzychu},

institution = {Karta Ewidencyjna Zabytk\'{o}w Architektury i Budownictwa, nr 1741, Dolno\'{s}l\k{a}skie},

note = {maszynopis w archiwum Wojew\'{o}dzkiego Urz\k{e}du Ochrony Zabytk\'{o}w, Delegatura w Wa\lbrzychu, Karta Ewidencyjna Zabytk\'{o}w Architektury i Budownictwa, nr 1741, Dolno\'{s}l\k{a}skie},

keywords = {},

pubstate = {published},

tppubtype = {techreport}

}

@book{zimmermann1785_dzierzoniow_hummel,

title = {Beytrage zur Beschreibung von Schlesien, Bd. V},

author = {F. A. Zimmermann},

year  = {1785},

date = {1785-01-01},

address = {Brieg},

keywords = {},

pubstate = {published},

tppubtype = {book}

}

Ilustracje

Lokalizacja