Stanowisko nr 2 w Bardzie identyfikowane jest z podgrodziem kasztelanii. Jego zasięg miał odpowiadać terenowi historycznej zabudowy późniejszego miasteczka należącego do klasztoru w Kamieńcu. Na podstawie odkrytych materiałów archeologicznych postawiono tezę, że znajdował się tu gród z okresu przedpiastowskiego datowany na IX/X w. Na jego miejscu miało się rozwinąć w XI-XII wieku podgrodzie warowni kasztelańskiej (por. st. 1).
Lokalizacja | woj. dolnośląskie, pow. jaworski, gm. Bardo |
---|---|
Współrzędne | 50.5043008 N, 16.7373452 E |
Obszar AZP | 93-26 |
Chronologia | wczesne średniowiecze, średniowiecze |
Autorzy | Artur Boguszewicz |
Data udostępnienia | 15.05.2024 |
Jak cytować?
Zdjęcia, ryciny, ilustracje, plany, przekroje, etc. – jak w podpisach
Opis
Przynależność administracyjna
- prowincja śląska, księstwo śląskie, od 1247 księstwo wrocławskie, od 1291 księstwo fürstenberskie, od 1321 księstwo ziębickie, do 1741 w obrębie dystryktu ząbkowickiego (Weichbild Frankenstein); 1741-1945 powiat ząbkowicki (Landkreis Frankenstein)
- historyczne nazwy miejscowości: nazwy miejscowości odnoszące się do terenu podgrodzia: 1189 – eclesia in Bardou/villa Berdov, 1203 – ecclesia (sancte Marie) in Bardo, 1210 – capela de Bard, 1290 – eclesia de Bardo, 1290 – Warda, 1301 – Wartha, 1945 – Bardo
Kontekst przestrzenny, rozplanowanie, stan zachowania obiektu
Jako stanowisko nr 2 identyfikowane jest podgrodzie kasztelanii w Bardzie. Jego zasięg miał odpowiadać terenowi historycznej zabudowy późniejszego miasteczka należącego do klasztoru w Kamieńcu. Ślady intensywnego osadnictwa wczesnośredniowiecznego w postaci licznych obiektów zagłębionych w podłoże odkryto w wykopie liniowym biegnącym wzdłuż ul. Głównej na odcinku około 150 m na wschód od kościoła pw. Nawiedzenia NMP w kierunku mostu na Nysie Kłodzkiej. Ślady osadnictwa identyfikowanego z podgrodziem odkryto także na południe od centrum miasteczka i linii kolejowej na wyniesieniu w zakolu Nysy Kłodzkiej. Założenie to miałoby zarys nieregularnego owalu osiągając szerokość około 250 m po linii wschód-zachód i długość około 350 m po linii północ-południe. Od strony wschodniej naturalną granicę założenia tworzyłby parów schodzący ze wzgórza Różańcowego w kierunku koryta Nysy Kłodzkiej. Na podstawie materiałów archeologicznych odkrytych w zakolu rzeki na południe od linii kolejowej postawiono tezę, że znajdował się tu gród z okresu przedpiastowskiego datowany na IX/X w. Na jego miejscu miało się rozwinąć w XI-XII wieku podgrodzie warowni kasztelańskiej (por. st. 1).
Dzieje własności dóbr ziemskich i obiektu na podstawie przyczynków źródłowych
- 1189 – biskup Żyrosław nadał joannitom tutejszy kościół wraz z uposażeniem i dziesięciną z trzech pobliskich wsi (SUb. I, nr 57).
- 1203 – nadanie to zatwierdził biskup Cyprian w 1203 roku oraz w tymże roku papież Innocenty III, wspominając wezwanie maryjne świątyni (SUB I, 89-90).
- 1210 – biskup Wawrzyniec przekazał świątynię (tu wspomnianą jako kaplica) kanonikom regularnym z Kamieńca, co mogło nastąpić w wyniku zamiany między zakonami (SUb. I, 122).
- 1290 – ecclesia de Bardo (SUb. V, nr 445).
- 1301 – Bolko I sprzedaje swoje posiadłości na terenie Barda opatowi klasztoru kamienieckiego i zezwala na budowę w tym miejscu sześciu kramów (RS IV, 2629). Moment ten miał zapoczątkować proces rozwoju lokalnego ośrodka miejskiego należącego do mnichów kamienieckich.
Stan badań
Bardo cieszy się zainteresowaniem badaczy w zasadzie od momentu zaistnienia jako miejsce pielgrzymkowe do cudownej figurki Matki Boskiej Bardeckiej, czego przykładem jest wydane w 1655 roku słynne dzieło Bohuslava Balbina „Diva Wartensis, seu Origines et miracula Magnae Dei, hominumque Matris Mariae…” Zarówno w tym wypadku, jak i w publikacjach kolejnych badaczy, jak choćby Augusta Zimmermanna, doniesienia związane z kultem maryjnym przeplatają się z informacjami dotyczącymi historii ośrodka kasztelańskiego i losów funkcjonującej tu warowni (Zimmermann, IV, 1785, s. 144-147). Ten nurt badań w zasadzie ma swą kontynuację po chwilę obecną przede wszystkim wśród historyków sztuki, których zainteresowania ogniskują się wokół zagadnień związanych z działalnością artystyczną towarzyszącą rozwojowi ośrodka pielgrzymkowego w Bardzie (Chrzanowski, 1980; Kozieł, 2011).
Odrębny nurt stanowią zainteresowania reliktami grodu kasztelańskiego w Bardzie. Pomijając publikacje o charakterze krajoznawczym, charakterystyczne zwłaszcza w XIX wieku, głębsza refleksja nad reliktami wczesnośredniowiecznych założeń obronnych i rozwojem organizacji kasztelańskiej nastąpiła w okresie międzywojennym. Należy odnotować dokonania archeologów Maxa Hellmicha (1930, s. 39; 1933, s. 78-79) i Fritza Geschwendta (1941, s. 20-21), a także historyków Stanisława Arnolda (1927) i Hermanna Uhtenwoldta (1938). Po 1945 badania archeologiczne o ograniczonej skali prowadził Andrzej Gałuszka w latach 1951-1952 i Jerzy Lodowski w latach 1959, 1962, a ich wyniki wykorzystano w publikacjach o charakterze sprawozdawczym i przeglądowym (Lodowski, 1964, s. 254-259; Kaletynowie, Lodowski, 1968, s. 29-31). Prace badawcze na grodzie bardeckim o znacznym zakresie przeprowadzono w latach 1982-1986 pod kierunkiem Jerzego Romanowa. Ich wyniki nie doczekały się publikacji i zostały jedynie skrótowo przedstawione w maszynopisie jako sprawozdanie konserwatorskie (Romanow, 1986). Kolejne badania archeologiczne na grodzie w Bardzie przeprowadzono w 1991 roku pod kierunkiem Tomasza Płonki. Pomimo niewielkiej powierzchni wykopu, pozyskane materiały archeologiczne są jak dotąd najskrupulatniej opracowane i opublikowane (Markiewicz, 1993, s. 259-274; Rodak, 2010). Podsumowanie stanu badań nad grodem w Bardzie na początku XXI wieku i jego funkcji w ramach organizacji kasztelańskiej dokonane zostało przez Artura Boguszewicza (2010, s. 45-64, s. 191-192) i Sylwię Rodak (2017).
Historia budowlana
Prócz lakonicznych informacji o zagłębionych w podłoże obiektach archeologicznych w przebiegu ulicy Głównej oraz w zakolu Nysy na południe od linii kolejowej brak danych o charakterze i fazach rozwoju osadnictwa na podgrodziu. Można jedynie założyć, że świątynia przekazana joannitom, później przejęta przez augustianów, a następnie cystersów, znajdowała się tam, gdzie obecnie kościół parafialny. Wskazuje na to miedzioryt Wolfganga Kiliana wykonany na podstawie rysunku Christiana Vettera z około połowy XVII wieku, który sto lat później odtworzył także F. B. Werner. Przedstawia on zwartą zabudowę ciągnącą się wzdłuż południowej pierzei ulicy Głównej do miejsca, gdzie dawniej, jak i obecnie znajduje się kościół parafialny. Uwagę widza przykuwa jednak fakt, że wyobrażono tu nie jedną, lecz dwie świątynie stykające się dłuższymi ścianami. Jedna z nich jest w stanie nienaruszonym opisana jako „kościół niemiecki” (die Deutsche Kirche), druga natomiast jest poważnie zniszczona i opisana w legendzie jako kościół „czeski” (Die alte ruinierte Bohmische Kirche). Według późnej tradycji miał on być spalony w 1494 roku, względnie w 1525, w trakcie wielkiego pożaru miasteczka. Nie rozstrzygając tej kwestii można bez większego ryzyka założyć, że również w tym miejscu znajdował się kościół przekazany w 1189 joannitom. Zapewne też towarzyszył mu obejmujący szerszy areał podgrodzia dwór użytkowany przez sprawujących pieczę nad świątynią zakonników.
Charakterystyka wartości kulturowych
Ciągłość osadnictwa w Bardzie mogąca sięgać okresu przedpiastowskiego i dowodnie trwająca od XI wieku nieprzerwanie do dzisiaj jest wyjątkowym zjawiskiem nie tylko na Śląsku. Ochrona dziedzictwa kulturowego w obrębie historycznego centrum miejscowości stanowi szczególne wyzwanie ze względu na fakt jego funkcjonowania jako żywego organizmu miejskiego.
Ilustracje
Ilustracje





Literatura
Terytoria plemienne w ustroju administracyjnym Polski piastowskiej w XII-XIII w. Book
Kraków, 1927.
Diva Wartensis, seu Origines et miracvla Magnae Dei, hominumqve Matris Mariae, quae à tot retro saeculis Wartae in limitibus Silesiae… Collection
Pragae, 1655.
Die vorgeschichtlichen Rundwälle im östlichen Deutschland Book
Berlin, 1888.
Wegweiser durch des Sudeten-Gebirge Book
Breslau, 1828.
Corona Silesiae: zamki Piastów fürstenberskich na południowym pograniczu księstwa jaworskiego, świdnickiego i ziębickiego do połowy XIV wieku Book
2010.
Bardo Book
Wrocław − Warszawa − Kraków – Gdańsk, 1980.
Chronica Bohemorum Collection
Berlin, 1923.
Wie die Kastellanei Wartha entdeckt wurde Journal Article
In: Altschlesische Blätter, pp. 20-21, 1941.
Schlesische Kastellaneien Journal Article
In: Altschlesische Blätter, pp. 49-52, 1930.
Die Erforschung der Wehranlagen Journal Article
In: Unsere Heimat, vol. 6, pp. 41, 1930.
Burg und Kastellanei Bardo Journal Article
In: Altschlesische Blätter, pp. 78-79, 1933.
Grodziska wczesnośredniowieczne województwa wrocławskiego Book
Wrocław, 1968.
Bardo – skarby sztuki Book
Legnica, 2011.
Die Kastellaneien am Schlesischen Gebirgsrande Journal Article
In: Altschlesische Blätter, pp. 98-103, 1936.
Z badań Barda Śląskiego w 1962 r. Journal Article
In: Sprawozdania Archeologiczne, vol. 16, pp. 254-259, 1964.
Wyniki prac sondażowych na wczesnośredniowiecznym grodzisku kasztelańskim w Bardzie, stanowisko 1, woj. wałbrzyskie Journal Article
In: Śląskie Sprawozdania Archeologiczne, vol. 34, pp. 259-273, 1993.
Vaterländische Bilder, in einer Geschichte und Beschreibung der alten Burgfesten und Ritterschlösser Schlesiens Book
Glogau, 1837.
Ceramika naczyniowa z grodziska kasztelańskiego w Bardzie, pow. ząbkowicki, stanowisko 1 Journal Article
In: Silesia Antiqua, vol. 46, pp. 103-119, 2010.
Podstawy datowania grodów z końca X – początku XIII wieku na Dolnym Śląsku Book
Wrocław, 2017.
Bardo. Zespół grodowy. Badania archeologiczne 1982-1985 Technical Report
PP PKZ Wrocław 1986, (maszynopis w archiwum Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków we Wrocławiu, Delegatura w Wałbrzychu, Nr 1008 A).
Die alten Heidenschanzen Deutschlands (mit specialler Beschreibung des Oberlausitzer Schanzensystems) Book
Dresden, 1869.
Wartha Book
Schweidnitz, 1922.
SUb I = Schlesisches Urkundenbuch. Tom I Collection
Köln, 1963.
SUb II = Schlesisches Urkundenbuch. Tom II Collection
Köln-Graz-Wien, 1977.
SUB III = Schlesisches Urkundenbuch. Tom III Collection
Köln, 1984.
SUb V = Schlesisches Urkundenbuch. Tom V: 1282-1290 Collection
Köln-Weimar-Wien, 1993.
SUb VI = Schlesisches Urkundenbuch. Tom VI: 1291-1300 Collection
Köln, 1998.
SUb IV = Schlesisches Urkundenbuch. Tom IV Collection
Köln-Weimar-Wien, 1988.
Beiträge zur Beschreibung Schlesien, Bd. 4 Collection
1785.
Die Burgverfassung in der Vorgeschichte und Geschichte Schlesiens Book
Breslau, 1938.
Schlesische Heidenschanzen und die Handelstrassen der Alten Book
Grottkau, 1890.
Bardo Book Chapter
In: SSS, vol. 1, pp. 87-88, Wrocław – Warszawa – Kraków, 1961.