Bardo st.3, ruiny zamku

Zamek na Górze Kalwarii w Bardzie pozostawał nieznany, aż do jego odkrycia na początku lat 80. XX wieku. Składał się z dwóch członów − wyżej położonego murowanego zamku właściwego o zarysie owalu i z oddalonego o 30 m podzamcza o rzucie zbliżonym do trójkąta z zaokrąglonymi narożami. Zważywszy na formę zamku oraz odkryte w trakcie badań materiały archeologiczne jego powstanie można datować na schyłek XIII wieku.

Lokalizacjawoj. dolnośląskie, pow. jaworski, gm. Bardo
Współrzędne50.50255 N, 16.7347695 E
Obszar AZP93-26
Chronologiaśredniowiecze
AutorzyArtur Boguszewicz
Data udostępnienia15.05.2024
BARDO, zamek na Górze Kalwarii na modelu cyfrowym studentów Wydziału Architektury Politechniki Wrocławskiej (B. Całko, M. Ambroszko, M. Grzywaczewski)
BARDO, st. 3, widok aksonometryczny zamku na Górze Kalwarii na modelu cyfrowym studentów Wydziału Architektury Politechniki Wrocławskiej (oprac. B. Całko, M. Ambroszko, M. Grzywaczewski, pod opieką merytoryczną R. Mruczka, Katalog Zamków i Dworów Obronnych Śląska [https://zamki.pwr.edu.pl/]. Licencja: CC BY-NC 4.0 [https://creativecommons.org/licenses/by-nc/4.0/])

Jak cytować?

Boguszewicz Artur. Bardo st.3, gm. loco, ruiny zamku, Katalog Zamków i Dworów Obronnych Śląska [https://zamki.pwr.edu.pl/bardo-st-3-ruiny-zamku/]. Licencja: CC BY-NC 4.0 [https://creativecommons.org/licenses/by-nc/4.0/]. Data dostępu: 13.02.2025.

Zdjęcia, ryciny, ilustracje, plany, przekroje, etc. – jak w podpisach

Opis

Przynależność administracyjna

  • od 1291 księstwo fürstenberskie, od 1321 księstwo ziębickie, do 1741 w obrębie dystryktu ząbkowickiego (Weichbild Frankenstein); 1741-1945 powiat ząbkowicki (Landkreis Frankenstein)
  • historyczne nazwy miejscowości: 1290 – Warda, 1301 – Wartha, 1945 – Bardo
  • historyczne nazwy obiektu: brak nazwy własnej

Kontekst przestrzenny, rozplanowanie, stan zachowania obiektu

Zamek pozostawał nieznany, aż do jego odkrycia na początku lat 80. XX wieku. Został odkryty na stoku Góry Kalwarii na wys. ok. 350 m n.p.m. Składał się z dwóch członów − wyżej położonego murowanego zamku właściwego o zarysie owalu i z oddalonego o 30 m podzamcza o rzucie zbliżonym do trójkąta z zaokrąglonymi narożami. Podzamcze pozbawione jest budowli murowanych. Fosa oddzielała założenie od kulminacji G. Kalwarii oraz oba człony zamku.

Dzieje własności dóbr ziemskich i obiektu na podstawie przyczynków źródłowych

Brak jest przekazów pisanych odnoszących się do tej warowni. Zważywszy na formę zamku oraz odkryte w trakcie badań materiały archeologiczne jego powstanie można datować na schyłek XIII wieku. Odpowiadałoby to momentowi przejęcia południowej części księstwa wrocławskiego. Co istotne jedne z najwcześniejszych jego dokumenty z tego terenu dotyczą właśnie Ząbkowic i okolic Barda.

  • 1290.10.25 – Bolko I zatwierdza mieszczanom ząbkowickim prawo mili oraz składu ołowiu i soli (SUb, V, 482). 1290.10.29 – sprzedaje Grabiszowi de Banow las nad Nysą między Opolnicą a Bardem (SUb. V nr 488). W kontekście motywów budowy nowego zamku na stokach Góry Kalwarii warto zwrócić uwagę na przywilej składu ołowiu w Ząbkowicach, co zdaje się ukłonem w stronę mieszczan dotkniętych decyzją księcia wrocławskiego Henryka IV z 1274 roku, który przeniósł wagę ołowiu z pobliskiego Przyłęku do Wrocławia (SUb, IV 256; Goliński, 2005, s. 51). Uwzględniając fakt rozwoju górnictwa ołowiu w okolicach Barda, co prawda udokumentowany dopiero od XVI wieku (Stysz, Mączka, Szyszkowska-Krąpiec,2014), jak i wykorzystywanie ołowiu na omawianym zamku jako surowca budowlanego, daje podstawy do twierdzenia, że powstał on jako warownia zabezpieczającą interesy księcia na polach górniczych zlokalizowanych w Górach Bardzkich.
  • 1301 r. – sprzedaż przez Bolka I swoich posiadłości na terenie Barda opatowi klasztoru kamienieckiego i zezwolenie na budowę w tym miejscu sześciu kramów można uznać za moment przejęcia funkcji ośrodka władzy terytorialnej przez zamek na Górze Kalwarii (RS IV, 2629).
  • 1425 r. – według tradycji w tym roku Bardo miało zostać zniszczone a tutejszy kościół spalony (Grünhagen 1871, s. 173; 1872, s. 102). Wydaje się, że data ta mogłaby się także odnieść do momentu zniszczenia i porzucenia zamku na Górze Kalwarii. Z jednej strony może wskazywać na to chronologia materiałów archeologicznych, z drugiej zaś odkrycie licznych militariów wskazujących na zniszczenie zamku w trakcie działań zbrojnych.

Stan badań

Odkrywcą i wieloletnim badaczem zamku na Górze Kalwarii w Bardzie był Czesław Francke w latach 1982-1991. Publikacje wyników badań powstawały przy współpracy Czesława Francke i Jerzego Lodowskiego.

Historia budowlana

Zamek określony został przez jego badacza, Czesława Francke, jako jednofazowy obiekt. Murowana część założenia miała powierzchnię ok. 500 m² (długość ok. 36 m, szerokość 30 m). Otoczona była częściowo zachowanym murem obwodowym o grubości 2,2 m (maksymalnie 2,3-2,5 m), miejscami osiągającym wysokość 3,5 m (jedynie w zasypanych wkopach fundamentowych). W odcinku południowo-wschodnim obwodu znajdowała się brama o szerokości 1,8-1,9 m.

W części wschodniej zamku, w pobliżu muru obwodowego i bramy, zlokalizowana była wolnostojąca, cylindryczna wieża o średnicy 10,1 m. Wzdłuż odcinka północnego i zachodniego muru obwodowego znajdował się ciąg zabudowań (oznaczone symbolami „A”-„F”). Pomieszczenie „A” znajdowało się w północno-zachodnim narożniku założenia, przypuszczalnie miało zarys czworoboku. Ściany niestanowiące obwodu obronnego miały grubość 1 m. Do obiektu prowadziło wejście z poziomu dziedzińca o szerokości ok. 1 m.

Pomieszczenie „C” było piwnicą przylegającą do środkowej partii odcinka północnego muru obwodowego. Jej zarys zbliżony był do prostokąta o bokach 4,3-5,0 m i 6,9-7,35 m. Dno obiektu znajdowało się 3,8-2,5 m poniżej poziomu użytkowego otoczenia. Od strony dziedzińca ograniczały go ściany o grubości 0,7 m. Pomieszczenie prawdopodobnie przykrywał strop. Do piwnicy prowadziło zejście „E”, o długości 6,2 m, najpewniej zaopatrzone w drewniane schody. Konstrukcję zabezpieczały murki oporowe. Na ich końcu znajdował się otwór drzwiowy o szerokości 1,35 m.

Przestrzeń zawartą między pomieszczeniem „A”, „E” i „C” oraz murem obwodowym oznaczono symbolem „B”. Pomieszczenie „D” zlokalizowano wzdłuż (rekonstruowanego) południowo-zachodniego odcinka muru obwodowego. Obiekt był co najmniej dwukondygnacyjny. Zachowały się relikty piwnicy o zarysie trapezowatym (wymiary 3,5-3,7 m do 5,1-5,9 m), sklepionej kolebą. Rekonstruowana wysokość pomieszczenia wynosi 2,8-3 m. W obu krótszych ścianach były wnęki. Wejście do obiektu znajdowało się w ścianie północnej na wysokości pomieszczenia „A”. Przestrzeń między murami pomieszczeń „A” i „D” stanowiło strome zejście „F” o długości ok. 5 m i szerokości 1,2-1,3 m, prowadzące do otworu drzwiowego piwnicy „D”.

Podzamcze powstało częściowo dzięki usypaniu pagórka z piasku i rumoszu skalnego. Prawdopodobnie ufortyfikowane było wałem kamienno-ziemnym, z których to elementów najbardziej czytelny jest licujący mur, wzniesiony z kamieni układanych „na sucho”. Nie odkryto zabudowy wewnętrznej podzamcza. Stwierdzono natomiast istnienie warstw zaprawy wapiennej i czystego wapna, interpretowanych jako pozostałości placu budowy.

Do budowy warowni użyto łamanego kamienia. Charakterystyczna jest różnorodność wykorzystanych skał: zlepieńce, gabro, granit (granitoid), łupek łyszczykowy, piaskowiec kwarcowy i szarogłazowy. Na miejscu występuje jedynie piaskowiec szarogłazowy, granit (granitoid) i ewentualnie zlepieniec. Resztę budulca pozyskiwano z wychodni leżących w promieniu 10-12 km. Piaskowiec miał zastosowanie jedynie do detalu architektonicznego.

Oba człony warowni były użytkowane w tym samym czasie, przy czym stwierdzono, iż założenie jest jednofazowe. Na podstawie materiałów archeologicznych okres jego funkcjonowania można określić na schyłek XIII – pierwszą połowę (ćwierć) XV wieku.

Rekonstrukcja

Studenci z Wydziału Architektury przygotowali koncepcję rekonstrukcji jednej z najbardziej zagadkowych budowli na Dolnym Śląsku – średniowiecznego zamku w Bardzie. Warownia uległa zniszczeniu w czasie trzęsienia ziemi w XVI w., a jej pozostałości rozebrano. Model bryłowy stworzony przez młodych architektów to jedna z kilku koncepcji rekonstrukcji układu przestrzennego, ale daje nam dobre pojęcie o wyglądzie tej zaginionej siedziby piastowskiej.

Rekonstrukcję przygotowali Barbara Całko, Magdalena Ambroszko i Michał Grzywaczewski. Wszyscy są studentami architektury PWr na specjalności architektura i urbanistyka (studia magisterskie).

Swoją koncepcję opracowywali w czasie semestru zimowego na zajęciach z metodologii badań naukowych pod opieką dr. Rolanda Mruczka z Katedry Historii Architektury, Sztuki i Techniki.

Ilustracje

Mapy i plany

Zdjęcia

Rekonstrukcja

Rekonstrukcję przygotowali Barbara Całko, Magdalena Ambroszko i Michał Grzywaczewski. Wszyscy są studentami architektury PWr na specjalności architektura i urbanistyka (studia magisterskie).

Literatura

Boguszewicz A

Corona Silesiae: zamki Piastów fürstenberskich na południowym pograniczu księstwa jaworskiego, świdnickiego i ziębickiego do połowy XIV wieku Book

2010.

BibTeX

Francke Cz; Lodowski J

Średniowieczny zamek w Bardzie Journal Article

In: Karkonosz, no. 3, pp. 6-12, 1987.

BibTeX

Francke Cz; Lodowski J

Wstępne wyniki badań zamku średniowiecznego w Bardzie Journal Article

In: Prace Naukowe Instytutu Historii Architektury, Sztuki i Techniki Politechniki Wrocławskiej, vol. 19, no. 9, pp. 99-109, 1988.

BibTeX

Francke Cz

Bardo. Sprawozdanie z prac zabezpieczających, murarskich na zamku późnośredniowiecznym Technical Report

Wojewódzki Urząd Ochrony Zabytków we Wrocławiu, Delegatura w Wałbrzychu Wrocław, 1990, (maszynopis w Archiwum Dolnośląskiego Urzędu Ochrony Zabytków, Delegatura w Wałbrzychu, nr 2574).

BibTeX

Francke Cz; Lodowski J

Późnośredniowieczny zamek w Bardzie w świetle badań archeologicznych z lat 1982-1988 Journal Article

In: Studia Archeologiczne, vol. 20, pp. 163-201, 1991.

BibTeX

Goliński M

Miasta a polityka gospodarcza Henryka IV Book Chapter

In: Wachowski, K. (Ed.): Śląsk w czasach Henryka IV Prawego (=Wratislavia Antiqua, t.8), vol. 8, pp. 49-62, Wrocław, 2005.

BibTeX

(Ed.)

Geschichtsquellen der Hussitenkriege Collection

Breslau, 1871.

BibTeX

(Ed.)

Die Hussitenkämpfe der Schlesier 1420-1435 Collection

Breslau, 1872.

BibTeX

Lodowski J

Badania, rekonstrukcja i konserwacja odkrytych reliktów zamku rycerskiego w Górach Bardzkich koło Barda Book Chapter

In: Antoniewicz, M. (Ed.): Zamki i przestrzeń społeczna w Europie środkowej i wschodniej, pp. 484-490, Warszawa, 2002.

BibTeX

Lodowski J

Relikty zamku rycerskiego odkryte w Górach Bardzkich koło Barda Book Chapter

In: Różycka-Rozpędowska, E.; Chorowska, M. (Ed.): Nie tylko zamki, pp. 103-107, Wrocław, 2005.

BibTeX

Stysz M; Mączka M; Szychowska-Krąpiec E

Janowiec koło Barda – dawny ośrodek górniczy, w świetle badań archiwalnych terenowych, inwentaryzacyjnych i dendrochronologicznych Journal Article

In: Hereditas Minariorum, vol. 1, pp. 9-28, 2014.

BibTeX

Lokalizacja