Gajków (gm. Czernica), motte

Przynależność administracyjna i toponomastyka

• Współczesna: gmina Czernica, pow. wrocławski, woj. dolnośląskie.
• Historyczne jednostki administracyjne: księstwo wrocławskie.
• Nazwy historyczne: Gajków (niem. Margareth), ponadto: Gaycouo, Sante Margareth(en), Goykouv, Bobirwinken, wieś określana także jako Święta Małgorzata.

Kontekst przestrzenny

Obiekt położony jest płaskowyżu opadającego w kierunku Odry, pomiędzy jej prawym brzegiem a biegnącym równolegle kanałem, około 200 metrów na południowy zachód od południowego krańca wsi.

Wybór źródeł do dziejów miejscowości i dóbr ziemskich

• 1276 – dobra dziedziczne Gaycouo, które od Obezana uzyskał Stefan Luna; Henryk IV wrocławski wykupił je i przekazał wraz z dobrami dziedzicznymi Rolawinki swojemu marszałkowi Pakosławowi (SUb, IV, nr 294).
• 1317 – wzmiankowany pleban zu Sant Margareth (RS 3692).
• 1341 – Elżbieta, wdowa po Konradzie Wirbitzu, sprzedała mieszczaninowi Piotrowi Stengelowi należące do jej dóbr łąki położone między Odrą i Oławą, we wsi Steyn sive ad S. Margaretham (RF, I, 167).
• 1344 – ta sama Elżbieta sprzedała Janowi Schellendorfowi i Janowi Reste swoje dobra dziedziczne, czyli wieś Święta Małgorzata, zwaną dawniej Gaj lub Bobrowice (RF, I, 167).
• 1350 – Jan Schellendorf nadał żonie Annie, córce Jana von Reste, dobra w Gajkowie (St. Margareth) oraz inne dobra w księstwie wrocławskim (APWr., Rep. 66, nr 198).
• 1354 – Jan Schellendorf sprzedał mieszczanom Tyczkowi i Mikołajowi z Trzebnicy czynsze na dobrach w Solnikach i Gajkowie (St. Margaretha) (RŚl, II, nr 1055).
• 1364 – Jan Schellendorf nadał swojemu bratu Mikołajowi, kanonikowi wrocławskiemu, prawo patronatu kościelnego i prezentacji w kościele w Gajkowie (St. Margaretha) (APWr., Rep. 66, nr 204).
• 1368–1369 – dobra Konrada Schellendorfa, który w 1368 r. zrezygnował z folwarku i wsi na rzecz mieszczan Jana Georgi i Jana Thomaskirche (APWr., Rep. 66, nr 220, 221, 228).
• 1373 – Piotr, Jerzy i Jan Thomaskirche sprzedali mieszczaninowi Janowi Schlanzowi wieś, którą posiadali jako zastaw od Konrada Schellendorfa (RF, I, 170; APWr., Rep. 66, nr 248).
• 1373 – Małgorzata, żona Konrada Schellendorfa, sprzedała Janowi Schlanzowi i jego dziedzicom całą wieś Sante margarithen das vormols hat geheissen Gaycouo adir Bobirwinken z przynależnościami (RF, I, 170; APWr., Rep. 66, nr 249).
• 1393 – mieszczanin Jan Schlanz przekazał mistrzowi krzyżowców z czerwoną gwiazdą wieś St. Margarethen das gesunden Goykouv oder Bobirwinken (APWr., Rep. 66, nr 321).
• 1393–1500 – wieś należała do wrocławskich krzyżowców z czerwoną gwiazdą (RF, I, 170–171).

Historia budowlana obiektu

Dawny obiekt obronny w Gajkowie zachował się jako nasyp na planie czworoboku z zaokrąglonymi narożami o wymiarach u podstawy ok. 37 × 40 m, na szczycie ok. 22,5 × 25 m i wysokości do 4 m. Kopiec otacza fosa o szerokości 8–10 m, od południa przedzielona częściowo zniwelowaną groblą. Na zewnątrz fosy widoczny jest wał o szerokości ok. 7 m i wysokości 1–1,5 m. Założenie ma formę nasypu na planie czworoboku z zaokrąglonymi narożami, otoczonego fosą i zewnętrznym wałem ziemnym. Układ form terenowych oraz wyniki badań archeologicznych wskazują na funkcjonowanie na kopcu zabudowy drewniano-glinianej, bez udokumentowanych reliktów murów ceglanych czy kamiennych. Zwarcie warstw gliny na kulminacji i stokach kopca oraz brak zaprawy i gruzu ceglanego sugerują, że zasadnicze konstrukcje obiektu wykonano w technice ziemno-drewnianej. Pozyskane fragmenty ceramiki stalowoszarej i kremowej, dna naczyń zagładzane na podsypce oraz drobne fragmenty cegieł pozwoliły powiązać obiekt z okresem późnego średniowiecza.

W wykopie sondażowym założonym na plateau kopca stwierdzono warstwę kulturową o miąższości 0,3–0,4 m oraz warstwę sztucznego nasypu o miąższości 1,2–1,5 m. Badania wiertnicze wykazały obecność warstw gliny na kulminacji i stokach kopca, przy braku śladów zaprawy wapiennej i gruzu ceglanego, co wskazuje na funkcjonowanie tu drewniano-glinianej zabudowy. Podczas badań pozyskano fragmenty ceramiki stalowoszarej i kremowej, dna naczyń zagładzane na podsypce oraz drobne fragmenty cegieł.

Chronologia: XIII?–XIV w.; czworoboczny plan założenia sugeruje młodszą, zapewne XIV-wieczną metrykę dworu.

Konkretne wzmianki (wybór): SUb IV, nr 294; RS 3692; RF I, 167, 170; RŚl II, nr 1055; APWr., Rep. 66, nr 198, 204, 220, 221, 228, 248, 249, 321; Altschlesische Blätter, 1928, Jg. 3, s. 63; Kaletyn 1968, s. 298; Kaletyn 1974, s. 328, 340; Kaletyn 1980, s. 256; Pawłowski 1978a, s. 228–229; Pawłowski 1978; Pawłowski 1978, s. 288–289; Prus 1994, s. 154; Nowakowski 2017, s. 295–296; Nowakowski 2023, s. 176–177.

@article{altschlesische1928,

title = {Altschlesische Bl\"{a}tter},

editor = {Fritz Geschwendt},

year  = {1929},

date = {1929-01-01},

keywords = {},

pubstate = {published},

tppubtype = {article}

}

@techreport{APW_WSP\'{S}_719,

title = {APW WSP\'{S} lub APWr = Archiwum Pa\'{n}stwowe we Wroc\lawiu, Wydzia\l Samorz\k{a}dowy Prowincji \'{S}l\k{a}skiej},

keywords = {},

pubstate = {published},

tppubtype = {techreport}

}

@article{kaletyn_sprawozdanie_1974,

title = {Sprawozdanie z dzia\lalno\'{s}ci archeologicznej s\lu\.{z}by konserwatorskiej na terenie woj. wroc\lawskiego},

author = {T. Kaletyn},

year  = {1974},

date = {1974-01-01},

urldate = {1974-01-01},

journal = {Silesia Antiqua},

volume = {16},

pages = {328, 341},

keywords = {},

pubstate = {published},

tppubtype = {article}

}

@article{Kaletyn1980,

title = {Sprawozdanie z dzia\lalno\'{s}ci w zakresie ochrony i ratownictwa zabytk\'{o}w archeologicznych na obszarze woj. wroc\lawskiego i m. Wroc\lawia w 1978 r. prowadzonej przez WOAK we Wroc\lawiu},

author = {T. Kaletyn},

year  = {1980},

date = {1980-01-01},

urldate = {1980-01-01},

journal = {Silesia Antiqua},

volume = {22},

pages = {263-275},

keywords = {},

pubstate = {published},

tppubtype = {article}

}

@book{Nowakowski2017,

title = {\'{S}l\k{a}skie obiekty typu motte. Studium archeologiczno-historyczne},

author = {Dominik Nowakowski},

year  = {2017},

date = {2017-01-01},

urldate = {2017-01-01},

keywords = {},

pubstate = {published},

tppubtype = {book}

}

@book{nowakowski2023,

title = {Zamki i dwory ksi\k{e}stwa wroc\lawskiego od XIII do XVI wieku},

author = {D. Nowakowski},

year  = {2023},

date = {2023-01-01},

urldate = {2023-01-01},

pages = {149\textendash152},

address = {Wroc\law},

keywords = {},

pubstate = {published},

tppubtype = {book}

}

@phdthesis{pawlowski_grody_1978,

title = {Grody sto\.{z}kowate, ostros\lupowe i wie\.{z}e mieszkalno-obronne na \'{S}l\k{a}sku w \'{s}redniowieczu},

author = {A. Paw\lowski},

year  = {1978},

date = {1978-01-01},

urldate = {1978-01-01},

pages = {199-200},

school = {KHASiT Politechniki Wroc\lawskiej},

keywords = {},

pubstate = {published},

tppubtype = {phdthesis}

}

@article{pawlowski1978_silesia_gajkow,

title = {Gajk\'{o}w, gm. Czernica, woj. Wroc\law},

author = {A. Paw\lowski},

year  = {1978},

date = {1978-01-01},

journal = {Silesia Antiqua},

volume = {20},

pages = {288-289},

keywords = {},

pubstate = {published},

tppubtype = {article}

}

@article{Pawlowski1978b,

title = {Z bada\'{n} grodzisk \'{s}redniowiecznych wojew\'{o}dztwa wroc\lawskiego},

author = {A. Paw\lowski},

year  = {1978},

date = {1978-01-01},

urldate = {1978-01-01},

journal = {Sprawozdania Archeologiczne},

volume = {30},

pages = {241-258},

keywords = {},

pubstate = {published},

tppubtype = {article}

}

@techreport{prus_katalog_1994,

title = {Katalog stanowisk archeologicznych wojew\'{o}dztwa wroc\lawskiego (stanowiska opublikowane, cz. I)},

author = {O. Prus},

year  = {1994},

date = {1994-01-01},

urldate = {1994-01-01},

address = {Wroc\law},

note = {maszynopis w Archiwum Naukowy Muzeum Archeologicznego we Wroc\lawiu},

keywords = {},

pubstate = {published},

tppubtype = {techreport}

}

@article{silesia_antiqua_1968,

title = {Sprawozdanie z dzia\lalno\'{s}ci Konserwatora Zabytk\'{o}w Archeologicznych na terenie woj. wroc\lawskiego w 1966 roku},

author = {Tadeusz Kaletyn},

year  = {1968},

date = {1968-01-01},

urldate = {1968-01-01},

journal = {Silesia Antiqua},

volume = {10},

pages = {282-297},

keywords = {},

pubstate = {published},

tppubtype = {article}

}

@collection{\ssCDS18,

title = {CDS XVIII = Codex Diplomaticus Silesiae, Regesten zur Schlesischen Geschichte, Bd. XVIII: 1316-1326 (nr 3542-4599) },

editor = {Colmar Gr\"{u}nhagen and Konrad Wutke},

year  = {1898},

date = {1898-01-01},

urldate = {1898-01-01},

address = {Breslau},

note = {u\.{z}ywany r\'{o}wnie\.{z} skr\'{o}t \'RS\' lub \'RS V\'},

keywords = {},

pubstate = {published},

tppubtype = {collection}

}

@collection{\ssSub06,

title = {SUb VI = Schlesisches Urkundenbuch. Bd. VI: 1291-1300},

author = {VI SUB},

editor = {H. Appelt and J. Menzel and W. Irgang},

year  = {1998},

date = {1998-01-01},

urldate = {1998-01-01},

address = {K\"{o}ln},

keywords = {},

pubstate = {published},

tppubtype = {collection}

}

@collection{βRF,

title = {RF = Repertorium Frobenianum (Repertorium Investiturarum in Praediis Ducatus Vratislaviensis, quae in Libris eiusdem Cancellariae continentur), t. 1-4},

note = {APWr., Akta miasta Wroc\lawia, sygn. C 24/I\textendashIV},

keywords = {},

pubstate = {published},

tppubtype = {collection}

}

Lokalizacja