Krzyżowice (gm. Kobierzyce), dwór

Przynależność administracyjna i toponomastyka

• Współczesna: gmina Kobierzyce, pow. wrocławski, woj. dolnośląskie.
• Historyczne jednostki administracyjne: księstwo wrocławskie.
• Nazwy historyczne: Wierzbice Małe, Schlanz, Klein Wirbitz

Kontekst przestrzenny, rozplanowanie, stan zachowania obiektu

Na płaskim, suchym terenie w centrum wsi, na południe od dawnego folwarku. W obrębie obecnego założenia zachowane są relikty murowanej wieży (ze sklepioną piwnicą), opisywane w źródłach XVI-wiecznych wraz z domem mieszkalnym, budynkiem bramnym oraz fosą z mostem.

Wybór źródeł do dziejów miejscowości i dóbr ziemskich

• 1318–1329 – świadkował mieszczanin Piotr Slanz/Schlantz (RS 3758, 4805).
• 1324 – Gerard Mühlheim sprzedał 8-łanowy folwark Wirrwitz, a Henryk VI wrocławski przyznał nowemu właścicielowi prawo dziedzicznego posiadania (RS 4312; Pfeiffer 1929, s. 63).
• 1325 – mieszczanin Giselher vom Mühlheim, syn Gerarda, sprzedał Janowi Stille pół 8-łanowego folwarku Virbicz (APWr., AmWr., 107, nr 177).
• 1346 – mieszczanie Mikołaj z Głogowa i Mikołaj Zollner sprzedali braciom Henrykowi i Mikołajowi Schlanzom oraz Mikołajowi Stille 10-łanowy folwark z wieżą w Wierzbicach (cum turri in Wirbicz) (RF, IV, 2942; Degen 1965, s. 276).
• 1353 – wymieniona wieś Wierzbice Małe, należąca do Schlanzów (Wirbicz minor, quam habent Slancznenses), z 41½ łana; do allodium pana wsi należało 7½ łana (RWN, s. 112, przyp. 342).
• 1363 – podział dóbr między braćmi Schlanzami; Mikołaj otrzymał dom w mieście i dobra Schlanz, które miał posiadać wspólnie jego syn oraz – prawdopodobnie zięciowie – Jan Nolde i Jan Dompnig (Pfeiffer 1929, s. 161).
• 1373 – Jan Dompnig z żoną Katarzyną posiadali wieżę z dworem (Thurm und Hof) (RF, IV, 2943).
• 1385 – Henryk Schlanz sprzedał Dominikowi Dompnigowi działy w Wojkowicach i Schlanz (Pfeiffer 1929, s. 145–146, 161).
• 1408–1410 – wymienione dobra w Wierzbicach Małych, zwanych Schlanz, należące do mieszczan Jana, Zenke i Franciszka Dompnigów, które w 1410 r. sprzedali mieszczaninowi Wacławowi Schwarzowi wraz z folwarkiem, siedzibą i dworem (Gesÿss und Hoff) (RF, III, 321).
• 1421 – Katarzyna, wdowa po Janie Dompnigu, sprzedała Małgorzacie, córce Piotra Tschirwitza, dobra w Schlantz (RF, III, 322).
• 1423 – Wacław Schwarz sprzedał mieszczaninowi Mikołajowi Stolzowi dobra we wsi Wierzbice, zwanej też Schlanz, wraz z folwarkiem, siedzibą i dworem (Gesÿss und Hoff) (RF, III, 322).
• 1433 – Małgorzata, córka Piotra Tschirwitza i żona Jana Beyera, sprzedała Janowi Vogtowi dział we wsi (RF, III, 323).
• 1449 – Barbara i Małgorzata, córki Jana Vogta, sprzedały mieszczaninowi Kasprowi Stolzowi prawa do dóbr Schlantz (RF, III, 323).
• 1469 – Maciej Korwin mianował mieszkającego tu Jana von der Heide (zum Slancz wonhafftig) starostą wrocławskim (Eschenloer, II, s. 774).
• 1496 – dobra we wsi kupił Sebald Sauermann (Degen 1965, s. 276).
• 1514 – mieszczanie Hieronim i Albrecht Sauermannowie sprzedali bratu Sebaldowi wieś Schlantz z folwarkiem Haberstro, zwanym także Klein Wirbitz, z siedzibą i dworem (Gesÿss und Hoff) (RF, III, 324).
• 1548 – wieś z dworem (Hof) na prawie dziedzicznym posiadał Jan Sauermann (APWr., AmWr., C 22, f. 28v).
• 1548/70 – w urbarzu dóbr: informacja o budynku mieszkalnym oraz budynku bramnym, a także położonej przy budynku mieszkalnym solidnej kamiennej wieży z użytkową, sklepioną piwnicą (ein starcker von steinen gemäuer Thurmb, darunter gar gutte Keller nützlich zu gebrauchen, unndt ein schön Gewelbe), a także fosie otaczającej całe założenie i moście (Wollgraben, darübe reine Brücken) (Degen 1965, s. 276).

Historia budowlana obiektu

Obecny pałac wzniesiono w 1 połowie XVIII wieku na miejscu starszego założenia. W jego obrębie zachowały się relikty murowanej wieży, prawdopodobnie tożsamej ze wzmiankowaną w XVI-wiecznym urbarzu majątku. Opisana wówczas kamienna wieża posiadała użytkową, sklepioną piwnicę. W jej sąsiedztwie znajdował się niemal w pełni wykończony nowy dom mieszkalny z budynkiem bramnym, a całość otaczała fosa, nad którą przerzucono most. Z opisu siedziby z 1574 roku wynika, że obejmowała ona ogrzewaną izbę z erkerami, komorę, kuchnię oraz dwa dodatkowe pomieszczenia położone nad komorą.

Chronologia: murowana wieża mieszkalna – 1 poł. XIV w.; dwór – połowa XVI w.; pałac – 1 poł. XVIII w.

Uwagi

W ewidencji konserwatorskiej jako domniemane relikty średniowiecznych obiektów obronno-rezydencjonalnych uznawane są położone na N od wsi dwa kopce otoczone fosami (stan. nr 5 i 6, AZP 38 i 39/82–27): stożek północny jako domniemane grodzisko stożkowate, stożek południowy jako relikty grodziska z XI–XIII w. (por. Nowakowski 2017a, s. 342–343).

Pierwotnie południowo-wschodnia część wsi Krzyżowice była osobną wsią, która w średniowieczu i czasach nowożytnych funkcjonowała pod nazwami Wierzbice Małe (Klein Wirbitz) i Schlanz. Po 1945 r. wsie scalono w jedną jednostkę administracyjną, której nadano nazwę Krzyżowice.

Konkretne wzmianki (wybór): RS 3758, 4312, 4805; RF III, 321–324; RF IV, 2942–2943; APWr., AmWr., 107, nr 177; APWr., AmWr., C 22, f. 28v; Degen 1965, s. 276, 339; Grundmann 1982, s. 167; KZSP 1991, s. 50; Nowakowski 2023, s. 270–271; Pfeiffer 1929 (wybór cyt.).

@techreport{APW_WSP\'{S}_719,

title = {APW WSP\'{S} lub APWr = Archiwum Pa\'{n}stwowe we Wroc\lawiu, Wydzia\l Samorz\k{a}dowy Prowincji \'{S}l\k{a}skiej},

keywords = {},

pubstate = {published},

tppubtype = {techreport}

}

@book{Degen1965,

title = {Die Bau- und Kunstdenkm\"{a}ler des Landkreises Breslau, Bau- und Kunstdenkm\"{a}ler des deutschen Ostens, R. C: Schlesien, Bd. I},

author = {K. Degen},

year  = {1965},

date = {1965-01-01},

urldate = {1965-01-01},

address = {Frankfurt a. Main},

keywords = {},

pubstate = {published},

tppubtype = {book}

}

@book{grundmann_burgen_1982,

title = {Burgen, Schl\"{o}sser und Gutsh\"{a}user in Schlesien, Bd. 1. Die mittelalterlichen Burgruinen und Wohnt\"{u}rme},

author = {G\"{u}nther Grundmann},

year  = {1982},

date = {1982-01-01},

urldate = {1982-01-01},

volume = {1},

address = {Frankfurt am Main},

keywords = {},

pubstate = {published},

tppubtype = {book}

}

@book{KZS04/02,

title = {KZS IV/2 = Sob\'{o}tka, K\k{a}ty Wroc\lawskie i okolice. Katalog zabytk\'{o}w sztuki w Polsce, tom IV, wojew\'{o}dztwo wroc\lawskie, zeszyt 2},

author = {J. Pokora and M. Zlat},

editor = {J. Pokora and M. Zlat},

year  = {1991},

date = {1991-01-01},

urldate = {1991-01-01},

address = {Warszawa},

keywords = {},

pubstate = {published},

tppubtype = {book}

}

@book{nowakowski2023,

title = {Zamki i dwory ksi\k{e}stwa wroc\lawskiego od XIII do XVI wieku},

author = {D. Nowakowski},

year  = {2023},

date = {2023-01-01},

urldate = {2023-01-01},

pages = {149\textendash152},

address = {Wroc\law},

keywords = {},

pubstate = {published},

tppubtype = {book}

}

@collection{\ssCDS18,

title = {CDS XVIII = Codex Diplomaticus Silesiae, Regesten zur Schlesischen Geschichte, Bd. XVIII: 1316-1326 (nr 3542-4599) },

editor = {Colmar Gr\"{u}nhagen and Konrad Wutke},

year  = {1898},

date = {1898-01-01},

urldate = {1898-01-01},

address = {Breslau},

note = {u\.{z}ywany r\'{o}wnie\.{z} skr\'{o}t \'RS\' lub \'RS V\'},

keywords = {},

pubstate = {published},

tppubtype = {collection}

}

@collection{\ssCDS22,

title = {CDS XXII = Codex Diplomaticus Silesiae, Regesten zur Schlesischen Geschichte, Bd. XXII: 1327-1333 (nr 4600-5278) },

editor = {Colmar Gr\"{u}nhagen and Konrad Wutke},

year  = {1903},

date = {1903-01-01},

urldate = {1903-01-01},

address = {Breslau},

note = {u\.{z}ywany r\'{o}wnie\.{z} skr\'{o}t \'RS\'},

keywords = {},

pubstate = {published},

tppubtype = {collection}

}

@collection{βRF,

title = {RF = Repertorium Frobenianum (Repertorium Investiturarum in Praediis Ducatus Vratislaviensis, quae in Libris eiusdem Cancellariae continentur), t. 1-4},

note = {APWr., Akta miasta Wroc\lawia, sygn. C 24/I\textendashIV},

keywords = {},

pubstate = {published},

tppubtype = {collection}

}

Lokalizacja