Bolesławiec, zamek książęcy (nieistniejący)

Zamek książęcy w Bolesławcu usytuowany był na łagodnym stoku opadającym ku dolinie Bobru, w południowo-zachodniej części średniowiecznego miasta lokacyjnego. Twierdza wystawała poza obrys murów miejskich, pozostając jednak z nimi funkcjonalnie powiązana, a od południa zabezpieczona fosą miejską. Od XIII wieku stanowiła kluczowy punkt administracyjny kasztelanii, później zaś ośrodek władzy książęcej oraz miejsce rezydencji urzędników i burgrabiów. Nowożytne przekazy ikonograficzne ukazują regularny zespół zamkowy na planie czworoboku, z zabudową wzdłuż murów i dominującą wieżą od strony miasta. Zamek został zniszczony w 1642 roku podczas działań wojny trzydziestoletniej, a jego pozostałości zburzono po zajęciu miasta przez wojska szwedzkie. W latach 1752–1756 na miejscu dawnej warowni wzniesiono zbór ewangelicki, całkowicie zmieniając dawny krajobraz zamkowy.

Lokalizacjawoj. dolnośląskie, pow. bolesławiecki, gmina Bolesławiec
Współrzędne51.2628205, 15.5607773
Obszar AZP76-14
Chronologiapełne średniowiecze, późne średniowiecze, nowożytność
AutorzyDominik Nowakowski
Data udostępnienia01.12.2025

BOLESŁAWIEC, plan zamku według N. Bernarda z 16 listopada 1744 r. (https://www.herder-institut.de/bildkatalog/)
BOLESŁAWIEC, plan zamku według N. Bernarda z 16 listopada 1744 r. (https://www.herder-institut.de/bildkatalog/)

Jak cytować?

Dominik Nowakowski, Bolesławiec, zamek książęcy (nieistniejący), Katalog Zamków i Dworów Obronnych Śląska [https://zamki.pwr.edu.pl/boleslawiec-zamek-ksiazecy/]. Licencja: CC BY-NC 4.0 [https://creativecommons.org/licenses/by-nc/4.0/]. Data dostępu: 06.12.2025.

Opis

Przynależność administracyjna i toponomastyka

  • Współczesna: gmina Bolesławiec, pow. bolesławiecki, woj. dolnośląskie.
  • Historyczne jednostki administracyjne: księstwo legnickie, księstwo głogowskie, księstwo legnickie, księstwo głogowskie, księstwo świdnicko-jaworskie.
  • Nazwy historyczne: Bolezlauez, Bonzlauia, Bunzlau.

Kontekst przestrzenny

Warownia znajdowała się na łagodnym stoku opadającym ku dolinie Bobru, w południowo-zachodniej części średniowiecznego miasta lokacyjnego. Zamek był sprzężony z systemem murów miejskich i częściowo wystawał poza ich obrys, a od południa zabezpieczała go fosa miejska.

Wybór źródeł do dziejów miasta i zamku

  • 1202 – kasztelan Nankier (SUb, I, nr 77, 83)
  • 1218–1230 – kasztelan Stefan (SUb, I, nr 171, 216, 230, 236, 314)
  • 1232 – kasztelan Andrzej (SUb, II, nr 24)
  • 1243–1245 – kasztelan Mikołaj (SUb, II, nr 252, 255, 270, 297, 299)
  • 1245 – w bulli protekcyjnej papieża Innocentego IV wymienione kasztelanie, w tym Bolezlauez oraz okręg bolesławiecki (districtus Bolezlauech) (SUb, II, nr 287)
  • 1251 – civitate Bonzlauia, civitas Boleslauec (SUb, III, nr 26, 27)
  • 1261–1263 – dokumenty w Bolesławcu wystawił Konrad I głogowski (SUb, III, nr 356, 442)
  • 1294 – Henryk V wrocławski potwierdził zdobycze terytorialne Henryka III głogowskiego, wśród których znalazł się Bolesławiec (LuBS, II, s. 4)
  • 1296 – landwójt bolesławiecki Konrad (SUb, VI, nr 274)
  • 1297 – Bolko I świdnicko-jaworski opanował i przyłączył do swojej dzielnicy Bolesławiec (Dąbrowski 1933, s. 341-342)
  • 1303 – landwójt Zygfryd (RS 2767)
  • 1316 – na dokumencie Henryka I jaworskiego wymienione miasto strzeżone murem (RS 3577)
  • 1341 – Henryk I jaworski zastawił za 760 grzywien groszy praskich swój zamek (festes Haus) i miasto Henrykowi IV żagańskiemu, jego synowi Henrykowi V i księżnej Agnieszce raciborskiej (RS 6714)
  • 1346 – Piotr von Landeskron sędzia dworski (Wernicke 1884, s. 84)
  • 1353 – książę Bolko II zapisał potwierdził, że w razjie jego bezpotomnej śmierci dziedziczką księstwa zostanie jego bratowa Anna, żona Karola IV Luksemburskiego, jednak gdy doczeka się potomstwa, to Anna 10 tysięcy kop groszy praskich z zastawem na twierdzach (vesten) Lwówek i Bolesławiec z weichbildami i przynależnościami (LuBS, I, s. 497; RŚl, II, nr 888, 889, 893)
  • 1364 – układ w sprawie dziedziczenia księstwa świdnicko-jaworskiego między Karolem IV Luksemburskim a jego zięciem margrabią brandenburskim Ottonem, w dokumencie wymienione zamek i miasto (hus und stat) Bolesławiec (LuBS, I, s. 508)
  • 1372 – Clerykus Bolz sędzia dworski (Landbuch, I, nr 647)
  • 1374 – księżna Agnieszka odkupiła od Henryka von Kittlitz za 180 grzywien lenno zamkowe w Bolesławcu, które następnie nadała za wierne służby Clerykusowi Bolzowi, z zastrzeżeniem, że jeżeli ktoś po jego śmierci będzie chciał przejąć lenno, to ma zwrócić następcom Clerykusa 180 grzywien, a w razie jego bezpotomnej śmierci Mikołajowi Bolzowi i jego spadkobiercom (Landbuch, I, nr 870)
  • 1385 – księżna Agnieszka zapisała Wacławowi von Dohna 33 grzywny czynszu na lennie zamkowym (burglehen) w Bolesławcu (Landbuch, II, nr 45)
  • 1385 – Hentschel Koppen von Zedlitz sprzedał Wacławowi von Dohna za 200 grzywien lenno zamkowe (burklehn) należące do zamku (howse) w Bolesławcu (Landbuch, II, nr 54)
  • 1393 – dokument wystawiony na zamku (in castro) w Bolesławcu (Landbuch, II, nr 1289)
  • 1399 – Heinze zw. Koppe von Zedlitz, który wcześniej nabył lenno zamkowe od Mikołaja von Kreckeitza, odsprzedał je Henrykowi von Redern (Müller 1837, s. 356; Wernicke 1884, s. 96)
  • 1401 – Jan von Redern sędzia dworski (Landbuch, III, nr 976)
  • 1401–1402 – bracia niedzielni Henryk, Jan, Bernard i Tristanowi von Redern, piastujacy urzęd sędziego dworskiego w Bolesławcu (Landbuch, III, nr 1008, 1014, 1114, 1115, 1121, 1174, 1303, 1304, 1319, 1400, A22)
  • 1402 – starosta Benesz z Choustnika zezwolił braciom Heinze, Janowi, Bernardowi i Tristanowi von Redern umocnić zamek i twierdzę w Bolesławcu za cenę 100 kop groszy, z zastrzeżeniem, że jeżeli książęta lub ktoś inny, komu oni przyznają zamek będoą chcieli przejąć tę twierdzę to mają wymienionym braciom von Redern zwrócić 100 kop groszy (Landbuch, III, nr 1388)
  • 1410 – Konrad Raussendorf wykupił od braci Redernów za 1600 grzywien lenno zamkowe i zwrócił im 200 kop groszy praskich za poniesione koszty (prze)budowy zamku; w rekach Raussendorfów tamtejsze lenno pozostało niemal do końca XV w. (Müller 1837, s. 357; Wernicke 1884, s. 97)
  • 1427 – husyci zdobyli, splądrowali i spalili miasto (Grünhagen 1872, s. 180-181)
  • 1437–1447 – Konrad (Konze, Gonczil) Raussendorf, sędzia dworski w Bolesławcu (Wernicke 1884, s. 106, 110)
  • 1449 – Henryk von Redern sędzia dworski (Wernicke 1884, s. 111)
  • 1479 – budowa fortyfikacji miejskich (Wernicke 1884, s. 120)
  • 1479–1495 – lenno zamkowe i sąd dworski posiadali Konrad i Krzysztof Raussendorf (APWr., Rep. 39, sygn. 44, f. 21, 49, 105, 149-150, 221-222, 244-245, 261, 273, 319; Müller 1837, s. 357; Wernicke 1884, s. 116)
  • 1492 – Kasper von Sulewicz i jego brat za swoje wierne służby uzyskali dochody z lenna zamkowego i sądu dworskiego (Wernicke 1884, s. 142-143)
  • 1501 – jako zastaw lenno zamkowe i urząd sędziego dworskiego należały do Wacława von Nesemeuschel i Fryderyka von Schellendorf, którzy uzyskali od króla Władysława II zgodę na budowę stawu i odbudowę podupadłego zamku, z gwarancja zwrotu kosztów w przypadku przejęcia praw do zamku (Müller 1837, s. 357)
  • 1503 – Fryderyk Schellendorf sędzia dworski (Wernicke 1884, s. 143)
  • 1504 – Władysław II Jagiellończyk wydał dyspozycje w sprawie przebudowy królewskiego zamku, w którym miały zostać zamurowana tylna furta (Hinterthor), rozebrana kładka prowadząca w kierunku zachodnim, a także miał zostać zbudowany mur i wieża na odcinku między lennem zamkowym i miastem (Wernicke 1884, s. 144)
  • 1506 – na prośbę Fryderyka von Schellendorf, wówczas już samotnie dzierżącego lenno zamkowe i sędziostwo dworskie, król Władysław II odnowił przywilej króla Wacława IV i dodatkowo postanowił, że do Fryderyka von Schellendorfa i wszystkich przyszłych urzędników i sędziów dworskich w Bolesławcu ma należeć sądownictwo wyższe w weichbildach bolesławieckim, jeleniogórskim i lwóweckim (Müller 1837, s. 358; Wernicke 1884, s. 145)
  • 1514 – król Władysław II potwierdził Fryderykowi von Schellendorfowi i jego następcom przywileje należące do lenna zamkowego; w dokumencie wzmiankowano, że Fryderyk zbudował na zamku mury, Basteje, Bramy, fosę i wały, na co wydał 500 guldenów (Wernicke 1884, s. 150)
  • 1519 – król Ludwik potwierdził zapis dokumentu z 1514 r. (Müller 1837, s. 358)
  • 1523 – porozumienie między miastem Bolesławiec a Fryderykiem i Tymonem von Schellendorf w sprawie bramy miejskiej, która ma być otwarta, tylko w momencie zagrożenia ma być zamykana, natomiast mur zbudowany przed królewskim lennem zamkowym ma pozostać nienaruszony (Wernicke 1884, s. 155)
  • 1528 – król Ferdynand I potwierdził wspomniane nadania (Müller 1837, s. 358)
  • 1532 – Fryderyk von Schellendorf sędzia dworski (Wernicke 1884, s. 186)
  • 1538 – król Ferdynand I nocował na zamku (Müller 1837, s. 358)
  • 1539 – król Ferdynand I wystawił dokument w sprawie wspomnianych wcześniej 500 florenów na inwestycję budowlaną na terenie lenna zamkowego (Müller 1837, s. 358)
  • 1542 – na zamku nocował książę saksoński Maurycy (Müller 1837, s. 358)
  • 1545 – na zamku nocowali książęta Jerzy II i Fryderyk III legnicko-brzescy (Müller 1837, s. 358)
  • 1546–1549 – spór sędziego dworskiego Jana Schellendorfa mieszczanami lwóweckimi o niewłaściwie prowadzoną gospodarkę celną, który w 1549 r. rozstrzygnięty został na korzyść mieszczan (Wernicke 1884, s. 192)
  • 1555 – podwyższenie murów miejskich (Wernicke 1884, s. 120)
  • 1557–1564 – lenno zamkowe jako zastaw posiadał czeski wicekanclerz, doktor Jerzy Mehl (Müller 1837, s. 359; Wernicke 1884, s. 206, 224)
  • 1563 – w zamku nocował król Maksymilian (Wernicke 1884, s. 212)
  • 1564 – miasto wysłało do Wiednia deputację ze skargami na nowego posiadacza lenna i uzyskało od cesarza zgodę na jego wykupienie za 24000 talarów; za tę kwotę miasto miało przez 30 lat korzystać ze wszystkich pożytków płynących z lenna (Müller 1837, s. 359; Wernicke 1884, s. 224)
  • przed 1574 – w zamku mieszkał Romulus von Schellendorf (Wernicke 1884, s. 257)
  • 1574 – mieszkał tu Zygmunt von Zettritz z Ławszowej (Wernicke 1884, s. 257)
  • 1593 – mieszkał tu Brandan von Zedlitz, starosta ziemski księstwa świdnicko-jaworskiego (Müller 1837, s, 359)
  • 1594 – miasto wykupiło od cesarza lenno zamkowe, za wyjątkiem samego zamku (Müller 1837, s. 360; Wernicke 1884, s. 257-258)
  • 1615 – w zamku mieszkał Jakub von Brauchitsch z Kraszowic (Müller 1837, s. 360)
  • 1622 – w zamku mieszkała wdowa po staroście ziemskim Kasprze von Rechenberg z Kliczkowa (Müller 1837, s. 360)
  • 1641 – szwedzki rotmistrz Lattermann, wówczas komendanta zamku, kazał obniżyć wieżę zamkową do wysokości 26 łokci (Müller 1837, s. 360)
  • 1642 – książę Franciszek Albrecht von Lauenburg, po zaciętym oblężeniu zdobył zamek z rąk Szwedów, a wojska cesarskie utrzymały go nawet po zajęciu miasta 23 września tego samego roku przez szwedzkiego generała Torstensona, jednak 14 października 500 cesarskich jeźdźców z Legnicy nocą ewakuowało cesarską załogę zamku i przy odwrocie podpaliło go; Szwedzi splądrowali palący się zamek, po czym nakazali ludności rozebrać umocnienia z drewna i innych łatwopalnych materiałów, którymi wypełniono wnętrze zamku i podpalono (Müller 1837, s. 360; Wernicke 1884, s. 358).

Historia budowlana obiektu

Obecnie obiekt jest całkowicie nieczytelny w terenie, a obszar po nim został silnie przekształcony w wyniku rozbudowy miasta oraz budowy zboru ewangelickiego. Niewiele można powiedzieć o wyglądzie najstarszego, średniowiecznego zamku. Według nowożytnych źródeł kartograficznych i ikonograficznych było to regularne założenie zbudowane na planie czworoboku, z trzema skrzydłami wzniesionymi wzdłuż murów kurtynowych oraz wieżą od strony miasta (północno-wschodniej). Zachodnia kurtyna murów i część dziedzińca pozostały niezabudowane. W 1642 roku, podczas wojny trzydziestoletniej, zamek został zniszczony przez pożar, a następnie na polecenie okupujących miasto Szwedów rozebrano główne elementy warowni, w tym wieżę. W latach 1752–1756 na miejscu zamku wzniesiono zbór ewangelicki, którego częścią jest dzisiejszy kościół pw. Nieustającej Pomocy NMP. W 1767 roku widoczne były jeszcze fragmenty starych murów, jednak wkrótce zostały całkowicie rozebrane, a pozyskany materiał wykorzystano do budowy szkoły miejskiej.

Chronologia: zamek Henryka I jaworskiego z początku XIV w.

Literatura

Wybrane źródła: SUb I–VI; RS 2767, 3577, 6714; Landbuch I–III; RF I; Müller 1837, 354–361; Wernicke 1884, 97–98, 120, 142–145, 150, 155, 192, 224, 257–258, 358; Lutsch 1891, 551; Guerquin 1957, 35; Bachmiński 1970, 71–74; Grundmann 1982, 27–28; Kajzer, Kołodziejski, Salm 2001, 102–103; Chorowska et al. 2009, 32–38; Eysymontt 2009, 250; Boguszewicz 2010, 138.

APW WSPŚ lub APWr = Archiwum Państwowe we Wrocławiu, Wydział Samorządowy Prowincji Śląskiej Technical Report

0000.

BibTeX

Bachmiński J

Bolesławiec Book

Wrocław, 1970.

BibTeX

Boguszewicz A

Corona Silesiae: zamki Piastów fürstenberskich na południowym pograniczu księstwa jaworskiego, świdnickiego i ziębickiego do połowy XIV wieku Book

2010.

BibTeX

Chorowska M; Dudziak T; Jaworski K; Kwaśniewski A

Zamki i dwory obronne w Sudetach. T. 2: Księstwo Jaworskie Book

Wrocław, 2009.

BibTeX

Eysymontt R

Kod genetyczny miasta. Średniowieczne miasta lokacyjne Dolnego Śląska na tle urbanizacji europejskiej Book

Wrocław, 2009.

BibTeX

Grundmann G

Burgen, Schlösser und Gutshäuser in Schlesien, Bd. 1. Die mittelalterlichen Burgruinen und Wohntürme Book

Frankfurt am Main, 1982.

BibTeX

Guerquin B

Zamki śląskie Book

Warszawa, 1957.

BibTeX

Guerquin B

Zamki w Polsce Book

Warszawa, 1984.

BibTeX

Kajzer J; Kołodziejczyk S; Salm J

Leksykon zamków w Polsce Book

Warszawa, 2001.

BibTeX

Lutsch H

Verzeichnis der Kunstdenkmäler der Provinz Schlesien: Bd. III, Die Kunstdenkmäler des Regierungsbezirk Liegnitz Book

Breslau, 1891, (Borów Polski, s. 70-71;).

BibTeX

Müller K A

Vaterländische Bilder, in einer Geschichte und Beschreibung der alten Burgfesten und Ritterschlösser Schlesiens Book

Glogau, 1837.

BibTeX

Grünhagen C; Wutke K (Ed.)

CDS XVI = Codex Diplomaticus Silesiae, Regesten zur Schlesischen Geschichte, Bd. XVI: 1301-1315 (nr 2616-3542) Collection

Breslau, 1892, (używany również skrót 'RS' lub 'RSIV').

BibTeX

Grünhagen C; Wutke K (Ed.)

CDS XVIII = Codex Diplomaticus Silesiae, Regesten zur Schlesischen Geschichte, Bd. XVIII: 1316-1326 (nr 3542-4599) Collection

Breslau, 1898, (używany również skrót 'RS' lub 'RS V').

BibTeX

Grünhagen C; Wutke K (Ed.)

CDS XXII = Codex Diplomaticus Silesiae, Regesten zur Schlesischen Geschichte, Bd. XXII: 1327-1333 (nr 4600-5278) Collection

Breslau, 1903, (używany również skrót 'RS').

BibTeX

Jurek T (Ed.)

LANDBUCH I = Landbuch księstw świdnickiego i jaworskiego, tom I: 1366-1376 Collection

Poznań, 2000.

BibTeX

Jurek T (Ed.)

LANDBUCH II = Landbuch księstw świdnickiego i jaworskiego, tom II: 1385-1395 Collection

Poznań, 2004.

BibTeX

Jurek T (Ed.)

LANDBUCH III = Landbuch księstw świdnickiego i jaworskiego, tom III: 1396-1407 Collection

Poznań, 2007.

BibTeX

Grünhagen C; Markgraf H (Ed.)

LuB 1 = Lehns- und Besitzurkunden Schlesiens und seiner einzelnen Fürstenthümer im Mittelalter, Bd. 1 Collection

Leipzig, 1881, (Publicationen aus den königlichen preußischen Staatsarchiven Bd. 7; alternatywne skróty: LuBS, LBuS).

BibTeX

Grünhagen C; Markgraf H (Ed.)

LuB 2 = Lehns- und Besitzurkunden Schlesiens und seiner einzelnen Fürstenthümer im Mittelalter. Bd. 2 Collection

Leipzig, 1883, ( alternatywne skróty: LuBS, LBuS).

BibTeX

Appelt H; Irgang W (Ed.)

SUb I = Schlesisches Urkundenbuch. Bd. I: 971-1230 Collection

Köln, 1963.

Links | BibTeX

Irgang W (Ed.)

SUb II = Schlesisches Urkundenbuch. Bd. II: 1231-1250 Collection

Köln-Graz-Wien, 1977.

Links | BibTeX

(Ed.)

SUb III = Schlesisches Urkundenbuch. Bd. III: 1251-1266 Collection

Köln, 1984.

BibTeX

Appelt H; Menzel J; Irgang W (Ed.)

SUb VI = Schlesisches Urkundenbuch. Bd. VI: 1291-1300 Collection

Köln, 1998.

BibTeX

Uhtenwoldt H

Gauhauptburg, Kastellanei und Stadtschloss Journal Article

In: Mitteilungen des Geschichts- und Altertumsverein Liegnitz, vol. 16, pp. 125-160, 1938.

BibTeX

Weczerka H

Handbuch der Historischen Stätten – Schlesien Book

Stuttgart, 1977.

BibTeX

Wernicke E

Chronik der Stadt Bunzlau von den Altesten Zeiten bis zur Gegenwart Book

Bunzlau, 1884.

BibTeX

RF = Repertorium Frobenianum (Repertorium Investiturarum in Praediis Ducatus Vratislaviensis, quae in Libris eiusdem Cancellariae continentur), t. 1-4 Collection

0000, (APWr., Akta miasta Wrocławia, sygn. C 24/I–IV).

BibTeX

Korta W (Ed.)

RŚl III = Regesty śląskie. T. III, 1355-1357 Collection

Wrocław, 1990.

BibTeX

Korta W (Ed.)

RŚl IV = Regesty śląskie. T. IV, 1358-1359 Collection

Wrocław-Warszawa, 1992.

BibTeX

Ilustracje

Ilustracje

Lokalizacja

Lokalizacja