Gniewków (gm. Dobromierz), dwór obronny (nieistniejący)

Przynależność administracyjna i toponomastyka

• powiat świdnicki, gmina Dobromierz
• przed 1741 r.: Weichbild Bolkenhain; 1741–1945: Kreis Bolkenhain
• Historyczne nazwy miejscowości: od XIV w. do 1945 – Girlachsdorf
• Historyczne nazwy majątku: Hof, Gut (bez nazwy własnej); siedziba wzmiankowana w 1370 r. jako gemauerte Hof; przed 1945 r. określana jako Schloß, Herrenhaus, Wasserburg; po 1945 r. – jako dwór.

Kontekst przestrzenny, rozplanowanie, stan zachowania obiektu

Wieś Gniewków została po raz pierwszy wzmiankowana około 1300 roku. Lokowano ją zapewne na surowym korzeniu, w ramach akcji kolonizacyjnej prowadzonej w XIII wieku na podgórskim i górskim obszarze Sudetów (LANDBUCH I, 81, nr 405). Rozplanowano ją jako tzw. wieś łanów leśnych (Waldhufendorf), z parcelami kmiecymi o rozłogu łanowym i zabudową skupioną wzdłuż doliny Nysy Szalonej. Kościół parafialny, wzmiankowany w 1342 roku (CDS 14, 123, reg. D, poz. 86a), usytuowano mniej więcej w połowie długości zabudowy wsi.

Areał zamkowy przylega do terenu kościoła od strony północno-zachodniej. Przed 1945 rokiem obejmował: zespół zabudowy gospodarczej skupionej wokół czworobocznego podwórca folwarcznego, zabudowania zamku położonego na majdanie otoczonym fosą (po północnej stronie podwórca) oraz ogrody użytkowe na północ od zamku.

Zabudowania zamku, zburzone pod koniec lat 70. XX wieku, zajmowały majdan o czworobocznym narysie, być może pierwotnie dwuczłonowy – z zamkiem górnym i podzamczem (por. Lutsch 1891, 355; Springer 1932, 8). W początkach XX wieku w obrębie majdanu znajdowały się:

1. Budynek główny (korpus) na planie zbliżonym do prostokąta (18,2 × ok. 22 m), zwrócony fasadą ku dziedzińcowi podzamcza. Był to budynek trzykondygnacyjny, nakryty wysokim dachem półszczytowym; jego południowo-zachodnie naroże stanowiła wieża na rzucie ok. 8 × 7 m, siedmiokondygnacyjna, z dachem czterospadowym. Przyziemie korpusu miało układ trójpasmowy, z wąską sienią pośrodku i wejściem głównym od południa (wymiary na podstawie szkicu przyziemia: Fabierkiewicz 1965; por. Eysymontt 2010, 270).
2. Międzymurze z kamiennym murem parkanowym, widocznym od strony wschodniej i północnej korpusu (dawniej zapewne również od zachodu), odsuniętym od elewacji budynku głównego o około 5 m.
3. Skrzydło boczne (ok. 11 × 12 m), przylegające od południowego wschodu do wschodniej elewacji korpusu, dwukondygnacyjne, nakryte wysokim dachem. Miało postać wydłużonej bastei z półkolistym zamknięciem (o promieniu ok. 5,5 m), wysuniętym przed mur parkanowy.
4. Dziedziniec podzamcza, na przedłużeniu korpusu, z kamiennym murem kurtynowym po stronie wschodniej.
5. Budynek mieszkalny, jednokondygnacyjny, podpiwniczony, z użytkowym poddaszem, położony po zachodniej stronie dziedzińca i połączony z wieżą zamkową za pomocą parterowej dobudówki.
6. Murowany most nad południowym ramieniem fosy, łączący podwórzec folwarczny z dziedzińcem podzamcza.
7. Most (lub grobla z przepustem) nad północnym ramieniem fosy, prowadzący od tylnego wejścia do zamku przez przestrzeń międzymurza do ogrodów użytkowych.

Współczesne relikty obejmują zachowany fragment fosy (szczególnie odcinek północno-zachodni o szerokości około 25 m, wypełniony wodą), południowy kamienny most, obmurowanie starej grobli od północy oraz wspomniany budynek mieszkalny. Sam majdan zamkowy jest dziś użytkowany jako ogród warzywny (por. Fabierkiewicz 1965; Pilch 1978, 64; badania ratownicze: Jarysz 2018).

Przemiany własności dóbr ziemskich

• Około 1300 roku – we wsi istniały już grunty należące do przedstawicieli rycerstwa (LANDBUCH I, 81, nr 405).
• Przed 1342 – przed 1389 majątek znajdował się w rękach rycerzy von Swyn (Schweinichen), dzierżących zamek Świny (Schweinichen 1907, tabl. 2, nr 7; Schweinichen 1904, 76–80).
  • do ok. 1351: Heinrich, wzmiankowany w latach 1327/29–1351, był posiadaczem zamku Świny i szeregu majątków w księstwach świdnickim i jaworskim. Być może uczestniczył w wyprawie krzyżowej z 1323 roku. W 1342 roku, być może jako posiadacz zastawu, zawarł – za zgodą braci Günthera i Hartmanna von Rohnau – ugodę z proboszczem w Roztoce dotyczącą statusu parafialnego miejscowego kościoła i praw patronatu kościelnego (CDS 30, 251, reg. 6867).
  • ok. 1351–1370/1371: Nickel, syn Heinricha, wraz z bratem Güntzelem II dzierżył Świny oraz inne dobra dziedziczone po ojcu. W 1370 roku odnotowany został jako właściciel folwarku, łanów czynszowych i murowanego dworu w Gniewkowie.
  • po 1371: majątek przejęli Heinrich Berchen genant (na Borowie itd.) i Güntzel V (na Siekierzycach itd.), synowie Nickela.
• Przed 1389 – 1446 właścicielami majątku byli przedstawiciele rodu von Bock:
  • 1389: Albrecht i Ulrich Pack (Schweinichen 1907, tabl. 2, nr 10),
  • 1438: Nickol sprzedał część posiadłości Heinzowi i Albrechtowi von Pock.
• 1446–1744 majątek znajdował się w rękach rodu von Reibnitz, stanowiąc gniazdo jednej z jego gałęzi – von Reibnitz und Girlachsdorf (Reibnitz 1901, 224, 306–313; tabl. IVb).
  • 1446–1491/1495: Diprand von Reibnitz (wzmiankowany 1418–1491) pełnił funkcje podstarościego i starosty księstw świdnickiego i jaworskiego, był aktywnym uczestnikiem śląskiej sceny politycznej w czasie wojen o sukcesję czeską. W 1446 roku zakupił dobra Girlachsdorf i Czechy od Nicola von Bocka, a w 1462 nabył majątek gniewkowski od Albrechta von Bocka. Później przejął też Dzierżków (1462), Domaniów (1465), Jaroszów (1466), Piotrowice Świdnickie (1469) i lenno zamkowe w Strzegomiu (Reibnitz 1901, 23–29, 224). Po jego śmierci posiadłości podzielili między siebie wnukowie oraz młodszy syn Diprand (wzmiankowany 1477–1523), który przed 1511 rokiem osiadł w Dzierżkowie, zachowując jednak patronat nad kościołem w Gniewkowie (fundacje z 1504 i 1514 roku).
  • 1492/1495–1539: Hans (starszy), bratanek Dipranda, pełnił funkcję ławnika sądu manów; w 1521 roku przebudował kościół w Gniewkowie (Lutsch 1891, 354).
  • 1539–przed 1572: Hans (młodszy), syn Hansa, zmarł bezpotomnie. W latach 1542, 1560 i 1562 był poborcą podatkowym w księstwie świdnickim.
  • przed 1572–1572: małoletnie dzieci jego zmarłego brata Valentina – Valentin, Friedrich i Hans – sprzedały majątek dalszemu krewnemu z rodu.
  • 1572–1580: Joachim (starszy) z Dzierżkowa. Według taksy z 1576 roku jego majątek w Gniewkowie obejmował 5 łanów kmiecych z 4 gospodarstwami (Zimmermann 1785, 103).
  • 1580–1595: synowie Joachima – Christoph (starszy), Joachim (młodszy), Diprand i Hans – dzierżyli wspólnie dobra ojca.
  • 1595–ok. 1615: Christoph (starszy) wykupił udziały braci w Gniewkowie i przejął majątek.
  • przed 1615–1652: Christoph (młodszy), syn Christopha starszego.
  • 1652–1658: Joachim Friedrich, syn Christopha młodszego.
  • 1658–1693: Christoph Friedrich (starszy), syn Joachima Friedricha; pełnoletni od 1675 roku.
  • 1693–1744: Christoph Friedrich (młodszy), ostatni męski przedstawiciel linii gniewkowskiej von Reibnitz.
• 1744–1746: majątek przejęła wdowa po Christophie, Sabina Elisabeth von Reibnitz z domu von Schkopp.
• 1746–1747: jej siostra, Katharina Marianna von Hock, sprzedała posiadłość hrabiemu Hansowi Heinrichowi IV von Hochberg z Roztoki.
• Od 1747 do 1945: Gniewków wchodził w skład klucza roztockiego (Herrschaft Rohnstock) i był w rękach rodu von Hochberg. Okresowo dobra były wydzierżawiane, m.in. w latach 1870–1898 członkom rodziny Barchewitz (Zimmermann 1785, 103).

Historia budowlana obiektu

Faza 1 (po 1342 – ok. 1370)

Pierwsza murowana siedziba (gemauerte Hof) została prawdopodobnie wzniesiona przez Heinricha von Swyn między 1342 a 1370 rokiem. Piotr Błoniewski wysunął hipotezę, że średniowieczny dwór mieścił się w obrysie późniejszego korpusu, obejmując skrzydło wschodnie i wewnętrzny dziedziniec..

Faza 2 (4. ćw. XV w.)

Wieża, ze względu na niewielkie rozmiary, uznawana jest za wtórny, XV-wieczny dodatek do wcześniejszego dworu, zapewne z okresu rezydowania Dipranda von Reibnitz (1446–1491/95). Z tego samego czasu może pochodzić mur parkanowy, zachowany we wschodniej i północnej części założenia (Chorowska 2003, 185–186).

Faza 3 (ok. 1569)

Przebudowa z 1569 roku, przypisywana Hansowi von Reibnitz, potwierdzona datą i monogramem na portalu wejściowym z rozetami i profilowaniem fascjowym (Lutsch 1891, 355). Zakres prac nie jest znany

Faza 4 (po 1595 – ok. 1615)

Po 1595 roku, za czasów Christopha starszego von Reibnitz, przeprowadzono rozbudowę. Prawdopodobnie nadbudowano wieżę, zachowując jej archaiczny wygląd i dodając cztery lukarny z wolutowymi szczycikami. W tej fazie mogły też powstać: trójkondygnacyjny korpus (być może ze zdwojonym dachem), basteja o przypuszczalnie kazamatowej strukturze (potwierdzonej w badaniach archeologicznych z 2018 roku – Jarysz 2018), elewacje pokryte boniowanym sgraffitem oraz dekoracje malarskie z figurami alegorycznymi i herbem rodu von Reibnitz (Lutsch 1891, 355).

Faza 5 (1718–1744)

Między 1718 a 1744 rokiem, za czasów Christopha Friedricha młodszego von Reibnitz i jego żony Sabiny Elisabeth z domu von Schkopp, przeprowadzono kolejną przebudowę. Świadczą o niej herby w przyłuczach portalu oraz stropy ze sztukateriami barokowymi (Reibnitz 1901, 311; Eysymontt 1974). Wówczas basteję nadbudowano i połączono z korpusem, a nowe skrzydło otrzymało artykulację w formie płaskich podziałów tynkarskich.

Faza 6 (koniec XVIII / pocz. XIX w.)

Pod koniec XVIII lub na początku XIX wieku właściciele z Roztoki (von Hochberg) zainicjowali kolejną przebudowę. Nad budynkiem głównym wzniesiono nowy, masywny dach naczółkowy – obiekt pełnił wówczas funkcję siedziby zarządcy folwarku. W tym okresie powstał również istniejący do dziś murowany most, zastępujący starszą konstrukcję z przęsłem zwodzonym.

Faza 7 (2. poł. XIX w.)

W drugiej połowie XIX wieku dostawiono jednokondygnacyjny budynek mieszkalny dla pracowników folwarcznych (plan katastralny z 1908 roku – APW, sygn. 82/170/0/2.4/IV.680).

Według przekazów mieszkańców wsi, zamek rozebrano w 1977 roku, po ulewnych deszczach i powodzi, która miała naruszyć konstrukcję budynku. Gruz wykorzystano do zasypania zachodniego i północno-wschodniego odcinka fosy oraz usypania nowej drogi dojazdowej. Do dziś widoczne są: północno-zachodni odcinek fosy (o szerokości ok. 25 m, wypełniony wodą), osuszony odcinek południowo-wschodni, kamienny most od południa, obmurowanie grobli przecinającej fosę od północy oraz dawny budynek mieszkalny. Na miejscu zabudowań zamkowych urządzono ogród warzywny.

Charakterystyka wartości kulturowych

Wyburzony zamek w Gniewkowie należał do budowli o niezwykle intrygującym ukształtowaniu planu i bryły. Malowniczość zestawienia masywnych form bastei, korpusu i wieży dostrzegali m.in. autorzy kart pocztowych oraz artystka Elfrida Springer, która uwieczniła rezydencję na grafice z 1930 roku. Choć układ zamku był unikatowy, jego architektura wpisywała się w tendencje wczesnonowożytnego budownictwa rezydencjonalnego na Śląsku.

Zgodnie z hipotezami badaczy, faza 4. przyniosła uformowanie obiektu jako:

• spektakularnego przykładu manifestowania statusu społecznego właściciela. Osiągnięto to nie tylko przez monumentalną bryłę korpusu, warowną fosę oraz elementy architektury militarnej (mur parkanowy, basteja), ale także poprzez świadome zastosowanie środków retrospektywnych: zachowanie średniowiecznej wieży jako dominanty, jej integrację z korpusem, archaiczne formy dachu oraz elewacje z wąskimi otworami okiennymi;
• zwartego dworu o trójpasmowym, wielotraktowym układzie przestrzennym, typowym dla śląskich rezydencji z czwartej ćwierci XVI i początku XVII wieku. W przypadku Gniewkowa rozplanowanie to wynikało z adaptacji starszych elementów założenia.

Na uwagę zasługuje także retrospektywny charakter przebudowy przeprowadzonej po 1718 roku. Christoph Friedrich von Reibnitz celowo zachował starsze komponenty bryły i surowość zewnętrznych elewacji, ograniczając formy barokowe jedynie do wnętrz. Nadał w ten sposób swojej rezydencji charakter memorii – przestrzeni przywołującej starożytność i chwałę rodu.

Zamek został rozebrany w 1977 roku bez uprzedniego sporządzenia pełnej dokumentacji i przeprowadzenia badań architektonicznych. Mimo to wciąż istnieje szansa na poszerzenie wiedzy o jego formie i przekształceniach. Ratownicze badania archeologiczne prowadzone przez Piotra Jarysza w 2018 roku doprowadziły do odsłonięcia części kazamaty bastejowej. Potwierdziły one, że pod powierzchnią gruntu zachowały się mury fundamentowe oraz zagruzowane pomieszczenia piwniczne (Jarysz 2018). Obecność piwnic pod większą częścią zabudowy zamkowej odnotowano już wcześniej w opracowaniu Gajdy (1976).

Wzmianki konkretnie o obiekcie lub miejscowości

Chorowska 2003, s. 185–186; Jarysz 2018; Lutsch 1891, s. 354–355; Reibnitz 1901, s. 23–29, 224, 306–313; Springer 1932, s. 8; Pilch 1978, s. 64; Schweinichen 1904, s. 76–80; Schweinichen 1907, Tabl. 2, Nr 7, 10, 22, 24, Tab. 20, Nr 1; Eysymontt 2010, s. 261–262, 270; Fabierkiewicz 1965; Treblin 1908, s. 123; Zimmermann 1785, s. 103; LANDBUCH I, s. 81, Nr 405; LANDBUCH II, s. 197, Nr 1025; CDS 14, s. 123, reg. D, poz. 86a; CDS 30, s. 251, reg. 6867

@collection{1901_reibnitz,

title = {Geschichte der Herren und Freiherren von Reibnitz 1241 bis 1901},

author = {P. v. Reibnitz},

year  = {1901},

date = {1901-01-01},

address = {Berlin},

keywords = {},

pubstate = {published},

tppubtype = {collection}

}

@book{Adamska2005,

title = {Fundacje dewocyjne rycerstwa ksi\k{e}stwa \'{s}widnicko-jaworskiego w \'{s}redniowieczu},

author = {D. Adamska},

year  = {2005},

date = {2005-01-01},

urldate = {2005-01-01},

address = {Pozna\'{n}-Wroc\law},

keywords = {},

pubstate = {published},

tppubtype = {book}

}

@book{chorowska_2003,

title = {Rezydencje \'{s}redniowieczne na \'{S}l\k{a}sku. Zamki, pa\lace, wie\.{z}e mieszkalne},

author = {Ma\lgorzata Chorowska},

year  = {2003},

date = {2003-01-01},

urldate = {2003-01-01},

address = {Wroc\law},

keywords = {},

pubstate = {published},

tppubtype = {book}

}

@techreport{eysymontt1974,

title = {Za\lo\.{z}enia ogrodowe powiatu Jawor. Gniewk\'{o}w. Studium historyczno-stylistyczne},

author = {Krzysztof Eysymontt},

year  = {1974},

date = {1974-01-01},

address = {Wroc\law},

institution = {Pracownia Dokumentacji Naukowo-Historycznej, NID O/Wroc\law},

note = {maszynopis w archiwum NID O/Wroc\law, zesp\'{o}\l PDNH, sygn. 742},

keywords = {},

pubstate = {published},

tppubtype = {techreport}

}

@book{Eysymontt2010,

title = {Architektura renesansowych dwor\'{o}w na dolnym \'{S}l\k{a}sku},

author = {K. Eysymontt},

year  = {2010},

date = {2010-01-01},

urldate = {2010-01-01},

address = {Wroc\law},

keywords = {},

pubstate = {published},

tppubtype = {book}

}

@techreport{fabierkiewicz1965,

title = {Karta Zabytku: Gniewk\'{o}w, gm. Dobromierz. Dw\'{o}r},

author = {A. Fabierkiewicz},

year  = {1965},

date = {1965-01-01},

address = {Wroc\law},

institution = {Narodowy Instytut Dziedzictwa},

note = {kopia cyfrowa: https://zabytek.pl/pl/obiekty/dwor-796921/dokumenty/PL.1.9.ZIPOZ.NID_N_02_EN.158562/2 (data dost\k{e}pu: 12.03.2023)},

keywords = {},

pubstate = {published},

tppubtype = {techreport}

}

@techreport{golda1976,

title = {Zamek Gniewk\'{o}w (…) Opinia konstrukcyjna},

author = {K. Go\lda},

year  = {1976},

date = {1976-01-01},

address = {Wroc\law},

institution = {PP PKZ},

note = {maszynopis w zbiorach NID O/Wroc\law, zesp\'{o}\l: Inwentarz podstawowy pracowni projektowej, sygn. Proj. 601/1},

keywords = {},

pubstate = {published},

tppubtype = {techreport}

}

@techreport{jarysz2018,

title = {Sprawozdanie z przeprowadzenia nadzoru i ratowniczych bada\'{n} archeologicznych na obszarze obj\k{e}tym inwestycj\k{a} pn. "Budowa sieci kanalizacji sanitarnej w Gniewkowie i na odcinku przesy\lowym mi\k{e}dzy Gniewkowem a Dzier\.{z}kowem, gm. Dobromierz"},

author = {Piotr Jarysz},

year  = {2018},

date = {2018-01-01},

address = {Wroc\law},

institution = {Wojew\'{o}dzki Urz\k{a}d Ochrony Zabytk\'{o}w, Delegatura w Wa\lbrzychu},

note = {maszynopis w zbiorach WUOZ O/Wa\lbrzych},

keywords = {},

pubstate = {published},

tppubtype = {techreport}

}

@book{Lutsch1891,

title = {Verzeichnis der Kunstdenkm\"{a}ler der Provinz Schlesien: Bd. III, Die Kunstdenkm\"{a}ler des Regierungsbezirk Liegnitz},

author = {H. Lutsch},

year  = {1891},

date = {1891-01-01},

urldate = {1891-01-01},

address = {Breslau},

note = {Bor\'{o}w Polski, s. 70-71;},

keywords = {},

pubstate = {published},

tppubtype = {book}

}

@book{Pilch1978,

title = {Zabytki architektury Dolnego \'{S}l\k{a}ska},

author = {J. Pilch},

year  = {1978},

date = {1978-01-01},

urldate = {1978-01-01},

address = {Wroc\law},

keywords = {},

pubstate = {published},

tppubtype = {book}

}

@book{springer1932,

title = {Niederschlesische Kunstdenkm\"{a}ler. Zeichnungen von Elfriede Springer},

author = {Elfriede Springer},

year  = {1932},

date = {1932-01-01},

publisher = {Im Selbstverlag},

address = {Liegnitz},

keywords = {},

pubstate = {published},

tppubtype = {book}

}

@collection{\ssCDS14,

title = {CDS XIV = Codex Diplomaticus Silesiae, Liber Fundationis Episcopatus Vratislaviensis, Bd. XIV},

author = {14 CDS},

editor = {H. Markgraf and W. Schulte},

url = {https://bibliotekacyfrowa.pl/dlibra/publication/144585},

year  = {1889},

date = {1889-01-01},

urldate = {1889-01-01},

publisher = {Liber Fundationis Episcopatus Vratislaviensis},

address = {Breslau},

note = {tak\.{z}e skr\'{o}towo jako LfeV; Lf; LF},

keywords = {},

pubstate = {published},

tppubtype = {collection}

}

@collection{\ssCDS29b,

title = {CDS XXX = Codex Diplomaticus Silesiae, Regesten zur schlesischen Geschichte 1338-1342, Bd. XXX},

editor = {Konrad Wutke and Erich Randt and Hans Bellee},

year  = {1925},

date = {1925-01-01},

urldate = {1925-01-01},

publisher = {Breslau},

series = {Codex Diplomaticus Silesiae, Bd. XXX},

keywords = {},

pubstate = {published},

tppubtype = {collection}

}

@collection{\ssLandbuch01,

title = {LANDBUCH I = Landbuch ksi\k{e}stw \'{s}widnickiego i jaworskiego, tom I: 1366-1376},

author = {I LANDBUCH},

editor = {T. Jurek},

year  = {2000},

date = {2000-01-01},

urldate = {2000-01-01},

address = {Pozna\'{n}},

keywords = {},

pubstate = {published},

tppubtype = {collection}

}

@collection{\ssLandbuch02,

title = {LANDBUCH II = Landbuch ksi\k{e}stw \'{s}widnickiego i jaworskiego, tom II: 1385-1395},

author = {II LANDBUCH},

editor = {T. Jurek},

year  = {2004},

date = {2004-01-01},

urldate = {2004-01-01},

address = {Pozna\'{n}},

keywords = {},

pubstate = {published},

tppubtype = {collection}

}

@collection{\ssrschwein,

title = {RSchweis/Schweinichen I = Zur Geschichte des Geschlechts derer v. Schweinichen, Bd. 1},

editor = {Constantin v. Schweinichen},

year  = {1904},

date = {1904-01-01},

urldate = {1904-01-01},

booktitle = {Zur Geschichte des Geschlechts derer von Schweinichen, Bd. 1},

publisher = {Wilh. Gottl. Korn},

address = {Breslau},

keywords = {},

pubstate = {published},

tppubtype = {collection}

}

@collection{\ssrschweinII,

title = {RSchweis/Schweinichen II = Zur Geschichte des Geschlechts derer v. Schweinichen, Bd. 2: Regesten und Urkunden (1501\textendash1815) nebst Nachtr\"{a}gen und Gesamt-Register zu Bd I und Bd II (1108\textendash1815), Bd. 2},

editor = {Constantin Schweinichen},

year  = {1906},

date = {1906-01-01},

urldate = {1906-01-01},

publisher = {Wilh. Gottl. Korn},

address = {Breslau},

keywords = {},

pubstate = {published},

tppubtype = {collection}

}

Ilustracje

Lokalizacja