Grodziszcze (gm. Stoszowice), dwór Pogorzelów (ruina)

Przynależność administracyjna i toponomastyka

• Współczesna: powiat ząbkowicki, gmina Stoszowice
• Historyczne przynależności: księstwo śląskie; księstwo ziębickie
• Historyczne nazwy miejscowości: Grodische; Grodisscha (1244); Villa Lamberti (1260); Villa Lamperti (1316); Lamprechtrdorf; Lamprechtdorff (1397); Lampersdorff (1651); Ober‑ und Nieder‑Lampertsdorf (1742)

Kontekst przestrzenny, stan zachowania i rozpoznania obiektu

Obiekt znajduje się w centrum wsi, w bezpośrednim sąsiedztwie kościoła, na terenie sprzyjającym lokalizacji dworu otoczonego nawodnioną fosą. Możliwe, że już przed końcem XV wieku istniała tu jakaś forma siedziby folwarku. Wokół obiektu znajdował się folwark oraz przynajmniej od XIX w. założenie parkowe. Obecnie budynek znajduje się w stanie trwałej ruiny: pozbawiony jest dachu i stropów, a zachowane mury zewnętrzne sięgają pełnej wysokości. Piwnice są częściowo zawalone.

Ruiny obecnie widocznego dworu nie były dotąd przedmiotem szczegółowych badań architektonicznych i nie posiadają również dokumentacji inwentaryzacyjnej. Do dziś nie zachowały się żadne elementy detalu architektonicznego, które pozwalałyby na jednoznaczną identyfikację wcześniejszych faz budowy, co utrudnia pełne rozpoznanie jego historii budowlanej.

Dzieje własności dóbr ziemskich i obiektu na podstawie przyczynków źródłowych

Grodziszcze to długa wieś stanowiąca wraz z położonymi na północ Ostroszowicami i na południe Rudnicą ciąg wsi łanów leśnych, położonych wzdłuż cieku Jadkowa, wzdłuż pasma Gór Sowich. Wsie o typowych kolonizacyjnych układach powstawały w związku z zagospodarowaniem Przedgórza Sudeckiego około połowy XIII w. Z tym okresem należy wiązać ośrodki władzy, takie jak zamek Hannig. Wieś należała do klucza dóbr komesa Michała (SUb II, nr 273), a dziesięciny przekazane zostały klasztorowi w Kamieńcu (SUb III, nr 314; RS 3579).

W 1319 r. Piotr Bela przekazał czynsz ze wsi, będący w posiadaniu wdowy po Eberhardzie, szpitalowi w Ząbkowicach Śląskich (RS 3935). W późniejszym okresie wieś uległa podziałowi na część górną i dolną (Zimmermann 1785, s. 163). W dokumentach z lat 1377–1387 wspomniani są Biczold i jego syn Herman von Oppeln, zarządzający dobrami w Grodziszczu (Lampersdorf) i Pogorzałej (Seifersdorf).

Górna (południowa) część miejscowości należała do rodziny von Stercza. W 1397 roku jako właściciel dóbr w Grodziszczu został odnotowany Henryk von Stercza. W 1482 r. wystąpił Jerzy von Kaltenbrunn na Sadowitz, a w 1579 r. Jerzy i Baltazar Sterz – ten ostatni sprzedał swoje dobra Fabianowi von Reichenbachowi (Zimmermann 1785, s. 163).

Dolny majątek (Nieder Lampersdorf) należał do rodziny Pogorzelów z Owiesna (Habendorf) (Zimmermann 1785, s. 163–164). W 1481 r. stała tu siedziba, a w 1494 wymieniani są Zygmunt i Hans von Pogarell, którzy w 1495 r. kupili część od Baltzera Stercza. W 1510 r. występuje Albrecht Pogarell, w 1556 r. Jerzy i Zygmunt Pogarell, a w 1615 r. Baltzer von Pogarell.

Dobra zostały nadane Pogorzelom jako własność allodialna w 1625 r. przez cesarza Fryderyka II, w nagrodę za wierną służbę przedstawicieli rodu – Adama Jerzego i Zygmunta – w walkach z Turkami. Kenotaf upamiętniający śmierć jednego z nich w 1594 r. na Węgrzech znajdował się w miejscowym kościele (Dunker nr 667, za: oai:bibliotekacyfrowa.pl:28358). Pozostałości dworu można identyfikować z siedzibą dolnego majątku.

W 1664 r. właścicielem Grodziszcza Dolnego był Christoph Just von Ottendorf. W tym czasie Grodziszcze Górne należało do braci von Nimptsch, a następnie do Katherine von Schellendorf, która w 1680 r. sprzedała je Friedrichowi von Nimptsch z Grodziszcza Górnego (Uszałowicz-Piąty 2004), przez co cała wieś przeszła w ręce jednego właściciela (Zimmermann 1785, s. 162–163).

Historia budowlana obiektu

Obiekt murowany został wzniesiony najwcześniej na przełomie XV i XVI wieku, przy użyciu kamienia łamanego i cegły. Do fazy późnorenesansowej mogło należeć pomieszczenie parterowe sklepione kolebkowo z lunetami, ze starannie opracowanymi szwami i portalem o cechach gotyckich, zachowane jeszcze w latach 70. XX w. Zgodnie z dokumentacją konserwatorską zespołu parkowego, na zewnątrz znajdował się portal późnorenesansowy z kolumnami w porządku toskańskim i zdobionymi trzonami (Ciaciura i in. 1979). Najprawdopodobniej w XVII wieku dwór przekształcono w założenie trójskrzydłowe, półtoratraktowe, podpiwniczone, z piwnicami sklepionymi kolebkowo. Elewacja frontowa była zwrócona na południe, w stronę dziedzińca gospodarczego.

Na rycinie Wernera z drugiej połowy XVIII wieku przedstawiono budynek jako dwukondygnacyjny, podpiwniczony. W obu skrzydłach widocznych na ilustracji pięcioosiowy, z wysokim dachem krytym czerwoną dachówką, z lukarnami. Dwór otaczała nawodniona fosa. Górna kondygnacja była wykonana w technice ryglowej (szachulcowej), jednak w XVIII lub XX wieku została zastąpiona konstrukcją murowaną. W tym samym okresie obiekt rozbudowano: przedłużono skrzydło zachodnie na północ, uzyskując elewację jedenastoosiową. Od strony północnej dobudowano ćwierćcylindryczny aneks mieszczący klatkę schodową.

Obecnie obiekt ma wymiary 39,9 × 35,4 m, z czego krótsze skrzydło wschodnie ma długość 25,5 m. Szerokość obu skrzydeł to 11,95 m. Mury wzniesiono częściowo z cegły, częściowo z łamanego kamienia. Brak zachowanych elementów detalu, takich jak portale i opaski okienne.

Konkretne wzmianki o obiekcie

Zimmermann 1785, s. 162–164; SUb II, nr 273; SUb III, nr 314; RS 3579; RS 3935; Dunker nr 667

@techreport{ciaciura1979,

title = {Katalog park\'{o}w wojew\'{o}dztwa, Grodziszcze, gm. Stoszowice},

author = {M. Ciaciura and K. Eysymontt and C. Boguski and A. Loch},

year  = {1979},

date = {1979-01-01},

address = {Wroc\law},

institution = {Archiwum WKZ Wa\lbrzych, sygn. 2302},

note = {za: https://zabytek.pl/pl/obiekty/g-212853/dokumenty/PL.1.9.ZIPOZ.NID_N_02_EN.438375/4},

keywords = {},

pubstate = {published},

tppubtype = {techreport}

}

@collection{\ssCDS18,

title = {CDS XVIII = Codex Diplomaticus Silesiae, Regesten zur Schlesischen Geschichte, Bd. XVIII: 1316-1326 (nr 3542-4599) },

editor = {Colmar Gr\"{u}nhagen and Konrad Wutke},

year  = {1898},

date = {1898-01-01},

urldate = {1898-01-01},

address = {Breslau},

note = {u\.{z}ywany r\'{o}wnie\.{z} skr\'{o}t \'RS\' lub \'RS V\'},

keywords = {},

pubstate = {published},

tppubtype = {collection}

}

@collection{\ssSub02,

title = {SUb II = Schlesisches Urkundenbuch. Bd. II: 1231-1250},

author = {II SUB},

editor = {W. Irgang},

url = {https://www.vr-elibrary.de/doi/book/10.7767/boehlau.9783205109891},

year  = {1977},

date = {1977-01-01},

urldate = {1977-01-01},

volume = {II},

address = {K\"{o}ln-Graz-Wien},

keywords = {},

pubstate = {published},

tppubtype = {collection}

}

@collection{\ssSub03,

title = {SUb III = Schlesisches Urkundenbuch. Bd. III: 1251-1266},

author = {III SUB},

year  = {1984},

date = {1984-01-01},

urldate = {1984-01-01},

address = {K\"{o}ln},

keywords = {},

pubstate = {published},

tppubtype = {collection}

}

@collection{\sszimmermann_1785,

title = {Beitr\"{a}ge zur Beschreibung Schlesien, Bd. IV},

editor = {Friedrich Albert Zimmermann},

year  = {1785},

date = {1785-01-01},

urldate = {1785-01-01},

keywords = {},

pubstate = {published},

tppubtype = {collection}

}

@book{staffa2008,

title = {S\lownik geografii turystycznej Sudet\'{o}w. Tom 21: Wzg\'{o}rza Niemcza\'{n}sko-Strzeli\'{n}skie, Przedg\'{o}rze Paczkowskie. A\textendashM},

author = {M. Staffa},

year  = {2008},

date = {2008-01-01},

publisher = {I-BIS},

address = {Wroc\law},

keywords = {},

pubstate = {published},

tppubtype = {book}

}

@techreport{usz_pi_2004,

title = {Karta bia\la. Zesp\'{o}\l pa\lacowo-parkowy z folwarkiem},

author = {B. Usza\lowicz-Pi\k{a}ty},

year  = {2004},

date = {2004-01-01},

note = {https://zabytek.pl/pl/obiekty/zespol-palacowo-folwarcz-791526/dokumenty/PL.1.9.ZIPOZ.NID_N_02_EN.165025/1 [dost\k{e}p: 05.04.2025]},

keywords = {},

pubstate = {published},

tppubtype = {techreport}

}

@collection{βwerner1754,

title = {Topographia Silesiae (geographisch-historische Beschreibung der Provinz Schlesien). Tom 3: M\"{u}nsterberg-Frankenstein, Schweidnitz, freie Standesherrschaften},

author = {F. B. Werner},

year  = {1754},

date = {1754-01-01},

publisher = {Homann Erben},

address = {Norymberga},

keywords = {},

pubstate = {published},

tppubtype = {collection}

}

Lokalizacja