Jędrzychów (gm. Polkowice), zamek (ruina)

Przynależność administracyjna i toponomastyka

• Współczesna: gmina Polkowice, pow. polkowicki, woj. dolnośląskie.
• Historyczne jednostki administracyjne: księstwo głogowskie.
• Historyczne nazwy miejscowości i wzmianki o obiekcie: 1331 – Heynczindorph; 1337 – cum castris …Hencyndorff; 1338 – castrum Heincyndorph; 1361 – Heynczindorph das Hus.

Kontekst przestrzenny, rozplanowanie, stan zachowania obiektu

Zamek przekształcony ok. połowy XVIII w. na zbór ewangelicki znajduje się po północno-zachodniej stronie wsi Jędrzychów, ok. 900 m od kościoła parafialnego, na terenie przysiółka Jędrzychów; obecnie jest nieużytkowany. Jego ruina wznosi się pośród podmokłych łąk na niewielkim, płaskim wyniesieniu, obejmującym także zabudowę przysiółka po stronie wschodniej. Od północno-zachodniej i zachodniej widoczne są ślady dookolnych fos.

Wybór źródeł do dziejów miejscowości i obiektu

• 1290–1309 – własność księcia głogowskiego Henryka III.
• 1319 – osada o statusie miejskim; własność księcia głogowskiego i ścinawskiego Jana (SILESIA 1841, s. 29–30).
• 1331 – książę Jan głogowski i ścinawski nadał Jędrzychów w lenno Johannowi von Dohna wraz z antiquum montem castri („ein burgvoll”), wsiami Trebcz, Golchin, 10 łanami i patronatem w Szklarach oraz 15 łanami w Polkowicach (RS VI, nr 5016).
• 1337 – wzmianka o castrum Hencyndorff (LuBS I, s. 147, nr 24; RS VII, nr 5956).
• 1361 – sprzedaż przez księcia górowskiego Jana: m.in. Jędrzychów z „domem zamkowym” – hus (LuBS I, s. 180–182, nr 52).
• 1365 – Jędrzychów pozostaje przy księciu głogowskim Henryku V (LuBS I, s. 183–184, nr 54).
• 1419 – książęta głogowscy Henryk Starszy i Henryk Młodszy sprzedają Hansowi von Zedlitz na Prochowicach zamek w Jędrzychowie (Haus und Schloss) wraz z prawem patronatu „ołtarza na zamku”, kościołem parafialnym oraz miasteczkiem i wsią (LuBS I, s. 201, nr 69).
• 1488 – w trakcie walk księcia głogowskiego Jana II z królem Węgier Maciejem Korwinem zamek został przez uciekającego księcia podpalony, zanim zajęły go wojska królewskie (SILESIA 1841, s. 30).
• 1503, 1508 – posiadaczem Jędrzychowa był Zygmunt von Rottenberg (Eysymontt 1982).
• 1509 – właścicielem Krzysztof Schkoppe auf Heinczendorf (Eysymontt 1982).
• 1547 – nagrobek Anny von Kietlitz, żony Krzysztofa Skoppa, w kościele parafialnym (Eysymontt 1982).
• 1569 – nagrobek Zygmunta Skoppa i epitafium jego żony Anny z domu Bock (Eysymontt 1982).
• 1577 – nagrobek Zygmunta von Bock i inne; w posiadaniu rodu von Schkoppe zamek pozostawał do połowy XVII w. (Eysymontt 1982).
• 1641 – zamek zajął szwedzki generał Stalhaus (Eysymontt 1982).
• 1642 – w trakcie wojny trzydziestoletniej zamek spalony przez wojska austriackie i powtórnie oblegany przez wojska szwedzkie (SILESIA 1841, s. 30); według przekazów pisanych po wojnie trzydziestoletniej miał nie zostać odbudowany.
• ok. 1660 – data ścięcia drzew (Konieczny 2022), z których wykonano profilowane belki stropowe użyte przy odbudowie (?) zamku, a następnie wtórnie wykorzystane w konstrukcji stropu nad kościołem.
• 1689 – właścicielem zamku hrabia von Braid (Lucae 1689).
• 1744 – zamek kupił Chrystian von Busse (Knie 1845).
• 1751 – przebudowa zamku na zbór ewangelicki (SILESIA 1841, s. 29–30).
• 1 poł. XIX w. – właścicielem minister von Massow (Zimmermann 1785).
• 2 poł. XVIII – 1 poł. XIX w. – wokół zamku powstał „rzadki chaos podziemnych głębokich piwnic, które są połączone z budynkiem głównym” (SILESIA 1841, s. 29–30).
• 1884 – zgodnie z datą umieszczoną na tabliczce pod parapetem pierwszego piętra neogotyckiej dzwonnicy, wzniesiono ją w tym roku.

Dzieje własności dóbr ziemskich i obiektu na podstawie przyczynków źródłowych

Od końca XIII w. Jędrzychów należał do domeny książąt głogowskich. W 1331 r. książę Jan głogowsko-ścinawski nadał w lenno Jędrzychów wraz z kopcem grodowym i uposażeniami Johannowi von Dohna. W 1419 r. majątek ze „zamorowanym” zamkiem (Haus und Schloss) sprzedano Hansowi von Zedlitz na Prochowicach. W 1488 r., w toku walk Jana II z Maciejem Korwinem, warownię podpalono. Od początku XVI w. dobra przechodziły przez ręce m.in. von Rottenbergów i von Schkoppe (poświadczone licznymi epitafiami). W dobie wojny trzydziestoletniej obiekt zajmowały wojska szwedzkie i austriackie, co doprowadziło do ciężkich zniszczeń; odbudowę elementów stropowych datuje się na okres po 1660 r. W XVIII w. właścicielami byli m.in. hr. von Braid i Christian von Busse; około 1751 r. zamek przebudowano na zbór ewangelicki. W XIX w. odnotowano dalsze przekształcenia, w tym budowę neogotyckiej dzwonnicy w 1884 r. i powstanie systemu piwnic pod plateau.

Historia budowlana obiektu

Na podstawie badań architektonicznych z 2022 (Chorowska, Błoniewski 2022)  stwierdzono obecność 3 faz budowlanych z okresu średniowiecza oraz 3 faz z okresu  renesansu, baroku i XIX w.

Faza 1 (1 tercja XIV w.)

W 1331 r. warownia w Jędrzychowie opisana została jako „starożytna góra grodowa/zamkowa, którą powszechnie nazywają grodziskiem”. Górę tę przekazał w lenno książę Jan głogowsko-ścinawski Johannowi von Dohna. Trudno dziś rozstrzygnąć, jak wyglądała zabudowa owego kopca, choć nie ulega wątpliwości, że istniał tam nasyp otoczony rozwaliskiem wału i fosą. Wkrótce po tej dacie na kopcu stanęła ceglana wieża mieszkalna o wymiarach 11 × 13 m, a owalne plateau o wymiarach 36 × 41 m zamknął mur obronny z otoczaków i cegieł–palcówek w spoinowanym wątku gotyckim.

W 1337 r. wspomniano castrum Hencyndorff (LuBS I, s. 147, nr 24; RS VII, nr 5956), natomiast w 1361 r. Jędrzychów z domem zamkowym – hus (LuBS I, s. 180–182, nr 52), w dokumencie sprzedaży księciu głogowskiemu i żagańskiemu Henrykowi V.

Wieża miała cztery kondygnacje nadziemne i piwnicę zanurzoną w kopcu. Jej ściany magistralne zachowały się do wysokości 13,5 m, mierząc od poziomu terenu. Dwie dolne kondygnacje zasklepiono ceglanymi kolebami, wyższe piętra nakryły stropy belkowe. Wysokości poszczególnych kondygnacji wynosiły: parter – ok. 4,5 m, I piętro – ok. 3,5 m, II i III piętro – po ok. 2,0–2,2 m. Powyżej znajdowała się platforma lub ganek obronny poprowadzony wzdłuż ścian magistralnych.

Wejście do piwnicy, o szerokości 1,4 m, znajdowało się w ścianie zachodniej, tuż przy jej południowym narożniku. Wejścia na poziom parteru nie znamy. Być może prowadziło ono od razu na I piętro, gdzie zachowała się podwójna piaskowcowa konsola. W ścianie przeciwległej (wschodniej) przetrwały resztki dwóch takich konsol. Biorąc pod uwagę odległość ok. 3 m między nimi, można przypuszczać, że wraz z niezachowaną konsolą środkową wspierały wykusz. W kontekście dokumentu z 1419 r. mówiącego o prawie patronatu ołtarza na zamku i prawidłowej orientacji można domniemywać, że był to wykusz kapliczny.

Na poziomie przyziemia zachowało się jedno okienko położone na osi ściany południowej. Otworów I i II piętra nie znamy. Na dwóch najwyższych kondygnacjach znajdowały się podobne otwory rozmieszczone po dwa w każdej ze ścian. Były to strzelnice z prześwitem o szerokości 45–50 cm i wysokości 80–90 cm, dostępne z obszernych wnęk o szerokości 120–130 cm i głębokości ok. 80 cm. Niewielki odstęp w pionie (ok. 2 m) pomiędzy parapetami strzelnic umieszczonych na jednej osi skłania do przypuszczenia, że górny rząd był dostępny z ganku, a nie z pełnej piątej kondygnacji, analogicznie jak miało to miejsce w bergfriedzie w pobliskich Prochowicach.

Faza 2 (1 poł. XV w.)

W 1419 r. Jędrzychów został przekazany przez książąt głogowskich Hansowi von Zedlitz na Prochowicach. Zapewne wówczas rozbudowano wieżę w stronę południową o ok. 9 m, aż do styku z murem obwodowym. Dom przybrał plan trapezu o rozmiarach 20,5–22,5 × 11 m, co wynikało ze skośnego przebiegu tego muru. Mur obwodowy nadbudowano ścianą magistralną domu już od poziomu pierwszego piętra.

W trakcie badań na poziomie drugiej–czwartej kondygnacji odkryto 18 gniazd/kanałów przechodzących na przestrzał ściany północnej. Pozostawiły je zapewne belki wspornikowe hurdycji, która oprócz ściany południowej objęła również oba narożniki budowli. Na drugim i trzecim piętrze odkryto po osiem kanałów, a na pierwszym piętrze dwa, oba po stronie wschodniej.

Wnętrze domu dzieliła ściana południowa starszej wieży. Wejście do przyziemia w nowej części wiodło od zachodu, bezpośrednio z dziedzińca. Na piętrach, zwłaszcza na pierwszym i trzecim, wprowadzono wielkie okna (3 × 1,7 m), co dowodzi rosnącej potrzeby komfortu. Prześwity dzielono na kwatery z profilowanych kształtek ceramicznych; kilka z nich odnaleziono w gruzie na dziedzińcu. Obecność dużych okien i reliktów wykusza ustępowego na pierwszym piętrze wskazuje, że znajdowała się tam reprezentacyjna izba. Podobnie na trzecim piętrze, gdzie w starej części zlikwidowano ganek i połączono go z poziomem czwartej kondygnacji. Podwójne rzędy strzelnic z pierwszej fazy zostały zamurowane, a pomiędzy nimi przebito jeden rząd większych otworów okiennych.

Faza 3 (1488–1550)

Stanowią ją naprawy ścian magistralnych podjęte po poważnych uszkodzeniach zamku w 1488 r., powstałych w trakcie walk księcia głogowskiego Jana II z królem Węgier Maciejem Korwinem. Zamek został wówczas podpalony przez uciekającego księcia i powstały duże straty w ścianach bocznych. Mury naprawcze wyróżniał wątek główkowy cegieł i słaba, ruda zaprawa wapienna z dużą domieszką piasku i gliny.

Faza 4 (1550–1650)

Od 1509 r. do połowy XVII w. zamek stanowił własność rodu von Schkoppe, co potwierdzają epitafia w kościele parafialnym. Nie wiemy, kiedy na elewacjach pojawiło się sgraffito, m.in. na narożnikach wieży i wokół okien, bo pozostały po nim jedynie ciemne pasy tynku podkładowego. Dowodzą one jednak podjęcia przez Schkoppów przebudowy renesansowej. Ściany wieży pokryto gładkim, cienkim tynkiem wapiennym. Na nielicznie zachowanych płatach widać malaturę w kolorze łososiowym i pobiały.

Do kolejnych działań budowlanych doszło w wyniku odbudowy zamku ze zniszczeń spowodowanych wojną trzydziestoletnią, a zwłaszcza oblężeniem z 1642 r. Podjęto je jednak dopiero po przeszło 20 latach od jej zakończenia w 1648 r. – do takich wniosków skłaniają wyniki datowania dendrochronologicznego profilowanych belek stropowych, wykonanych z drzew ściętych w 1660 r. i użytych w stropie nad reprezentacyjnym trzecim piętrem. Około połowy XVIII w. belki te wykorzystano wtórnie w konstrukcji stropu poddasza zboru. Miały przekrój 28 × 26 cm i profil złożony ze spłaszczonych wałków oraz narożnych wklęsków, zakończony kielowaniem. Układano je w kierunku wschód–zachód na potężnym sosrębie biegnącym w osi północ–południe.

Faza 5 (1744/1751–1884)

Około połowy XVIII w. wieżę przebudowano na zbór ewangelicki, adaptując na ten cel trzy najwyższe kondygnacje. Do ścian szczytowych dobudowano aneksy schodowe, a korpus główny nakryto dachem mansardowym.

Wnętrze zboru ukształtowano przez likwidację stropów nad dwoma dolnymi piętrami wieży i połączenie ich z trzecim piętrem w jedną przestrzeń, zamkniętą od góry profilowanym stropem belkowym z ok. 1660 r. Wzdłuż ścian magistralnych poprowadzono dwa poziomy drewnianych empor wspartych na słupach, na nieco innych wysokościach niż pierwotne stropy. Dominantę wnętrza stanowiła ambona sprzężona z dolną emporą, usytuowana po stronie południowej, na głównej osi zboru. Płynnie wygięty balkon ambony z obu stron ujęto w masywne kolumny korynckie, które jednocześnie stanowiły podporę empor północnych. Oświetlenie wnętrza zapewniały piony barokowych okien, przebitych po dwa w ścianach bocznych (wschodniej i zachodniej). W każdym pionie znajdowały się po trzy otwory okienne oddzielone pasami międzykondygnacyjnymi, odpowiadającymi poziomom empor.

Z dwóch aneksów schodowych północny zlokalizowano na terenie dawnego zamku, natomiast południowy wykroczył poza jego obwód obronny. Usunięto wówczas południowo-zachodnią ćwiartkę owalu muru obronnego i powiększono plateau, aby ułatwić dostęp do aneksu. Obecnie oskarpowanie plateau oraz jego koronę tworzy ceglany mur obwodowy o funkcji ogrodzenia, wybudowany w XIX w., zapewne na zrębie starszej konstrukcji. Aneksy miały wejścia od zachodu i dwubiegowe schody prowadzące na empory. Ich ściany wzniesiono z cegieł o wymiarach 7,3–7,8 × 14,2–14,8 × 28,4–29,5 cm, w wątku niderlandzkim, na drobnoziarnistej, słabej zaprawie wapiennej koloru żółtobeżowego. Podobną technikę prezentują także inne przemurowania z tego czasu, wykonane w obrębie dawnej wieży.

Dookoła wieży, pod plateau obwiedzionym murem obronnym, powstał „rzadki chaos podziemnych głębokich piwnic, które są połączone z budynkiem głównym” (SILESIA 1841, s. 29–30). Obecnie, z wyjątkiem jednej – wschodniej, rozciągającej się pomiędzy murem obwodowym a korpusem wieży – są one niedostępne. Wejście do niej prowadzi spoza zamku przez szeroki otwór przebity w XIX w. przez mur obronny. Ceglane sklepienie kolebkowe piwnicy również pochodzi z XIX w. Kolejna sklepiona krypta znajduje się w sąsiedztwie neogotyckiej dzwonnicy z 1884 r., lecz jest częściowo zagruzowana.

Dzwonnicę wybudowano w 1884 r., co potwierdza data umieszczona na tabliczce pod parapetem pierwszego piętra. Została nakryta wysokim hełmem namiotowym z krótką kalenicą, krytym łupkiem.

Konkretne wzmianki o obiekcie:

RS VI, nr 5016; RS VII, nr 5956; LuBS I, s. 147, nr 24; LuBS I, s. 180–182, nr 52; LuBS I, s. 183–184, nr 54; LuBS I, s. 201, nr 69; Silesia 1841, s. 29–30; Nowakowski 2017, s. 317–318.

@techreport{bloniewski_chorowska2022,

title = {Zamek w J\k{e}drzychowie. Sprawozdanie z bada\'{n} historyczno-architektonicznych zamku},

author = {Piotr B\loniewski and Ma\lgorzata Chorowska},

year  = {2022},

date = {2022-01-01},

institution = {Archiwum Dolno\'{s}l\k{a}skiego Wojew\'{o}dzkiego Konserwatora Zabytk\'{o}w, Delegatura w Legnicy},

note = {maszynopis},

keywords = {},

pubstate = {published},

tppubtype = {techreport}

}

@book{chorowska_2003,

title = {Rezydencje \'{s}redniowieczne na \'{S}l\k{a}sku. Zamki, pa\lace, wie\.{z}e mieszkalne},

author = {Ma\lgorzata Chorowska},

year  = {2003},

date = {2003-01-01},

urldate = {2003-01-01},

address = {Wroc\law},

keywords = {},

pubstate = {published},

tppubtype = {book}

}

@techreport{eysymontt1982,

title = {Zamek w J\k{e}drzychowie. Studium historyczno-architektoniczne},

author = {Janina Eysymontt},

year  = {1982},

date = {1982-01-01},

institution = {PPKZ Oddzia\l Wroc\law},

note = {maszynopis w Narodowym Instytucie Dziedzictwa},

keywords = {},

pubstate = {published},

tppubtype = {techreport}

}

@techreport{konieczny2022,

title = {Ekspertyza dendrochronologiczna wykonana na podstawie bada\'{n} dendrochronologicznych pr\'{o}b drewna z zamk\'{o}w: J\k{e}drzych\'{o}w, Roztoka i Gryf},

author = {Aleksander Konieczny},

year  = {2022},

date = {2022-01-01},

address = {Toru\'{n}},

note = {wydruk komputerowy},

keywords = {},

pubstate = {published},

tppubtype = {techreport}

}

@techreport{kwasniewski_chorowska2001,

title = {Zamki na \'{S}l\k{a}sku i ziemi k\lodzkiej w okresie \'{s}redniowiecza. Kwerenda \'{z}r\'{o}d\lowa i bibliograficzna, cz. 2 \'{S}l\k{a}sk},

author = {Artur Kwa\'{s}niewski and Ma\lgorzata Chorowska},

year  = {2001},

date = {2001-01-01},

address = {Wroc\law},

institution = {Katedra Historii Architektury, Sztuki i Techniki, Wydzia\l Architektury Politechniki Wroc\lawskiej},

note = {maszynopis},

keywords = {},

pubstate = {published},

tppubtype = {techreport}

}

@book{Lutsch1891,

title = {Verzeichnis der Kunstdenkm\"{a}ler der Provinz Schlesien: Bd. III, Die Kunstdenkm\"{a}ler des Regierungsbezirk Liegnitz},

author = {H. Lutsch},

year  = {1891},

date = {1891-01-01},

urldate = {1891-01-01},

address = {Breslau},

note = {Bor\'{o}w Polski, s. 70-71;},

keywords = {},

pubstate = {published},

tppubtype = {book}

}

@book{Nowakowski2017,

title = {\'{S}l\k{a}skie obiekty typu motte. Studium archeologiczno-historyczne},

author = {Dominik Nowakowski},

year  = {2017},

date = {2017-01-01},

urldate = {2017-01-01},

keywords = {},

pubstate = {published},

tppubtype = {book}

}

@book{Pilch2005,

title = {Leksykon zabytk\'{o}w architektury Dolnego \'{S}l\k{a}ska},

author = {J. Pilch},

year  = {2005},

date = {2005-01-01},

urldate = {2005-01-01},

address = {Warszawa},

keywords = {},

pubstate = {published},

tppubtype = {book}

}

@article{silesia1841b,

title = {Die Heinzenburg},

author = {Silesia},

year  = {1841},

date = {1841-01-01},

journal = {Museum f\"{u}r schlesische Vaterlandskunde, mit Jubegriff der Lausitz, volume\={I}},

number = {4},

pages = {29-30},

keywords = {},

pubstate = {published},

tppubtype = {article}

}

@collection{\ssCDS22,

title = {CDS XXII = Codex Diplomaticus Silesiae, Regesten zur Schlesischen Geschichte, Bd. XXII: 1327-1333 (nr 4600-5278) },

editor = {Colmar Gr\"{u}nhagen and Konrad Wutke},

year  = {1903},

date = {1903-01-01},

urldate = {1903-01-01},

address = {Breslau},

note = {u\.{z}ywany r\'{o}wnie\.{z} skr\'{o}t \'RS\'},

keywords = {},

pubstate = {published},

tppubtype = {collection}

}

@collection{\ssCDS29,

title = {CDS XXIX = Codex Diplomaticus Silesiae, Regesten zur schlesischen Geschichte, Bd. XXIX: 1334-1337 (nr 5279-6020)},

editor = {Konrad Wutke and Erich Randt and Hans Bell\'{e}e},

year  = {1923},

date = {1923-01-01},

urldate = {1923-01-01},

address = {Breslau},

note = {u\.{z}ywany r\'{o}wnie\.{z} skr\'{o}t \'RS\'},

keywords = {},

pubstate = {published},

tppubtype = {collection}

}

@collection{\sslehns_i_1881,

title = {LuB 1 = Lehns- und Besitzurkunden Schlesiens und seiner einzelnen F\"{u}rstenth\"{u}mer im Mittelalter, Bd. 1},

author = {C. Gr\"{u}nhagen and H. Markgraf},

editor = {C. Gr\"{u}nhagen and H. Markgraf},

year  = {1881},

date = {1881-01-01},

urldate = {1881-01-01},

booktitle = {Publicationen aus den k\"{o}niglichen preu\ssischen Staatsarchiven Bd. 7},

address = {Leipzig},

note = {Publicationen aus den k\"{o}niglichen preu\ssischen Staatsarchiven Bd. 7; alternatywne skr\'{o}ty: LuBS, LBuS},

keywords = {},

pubstate = {published},

tppubtype = {collection}

}

@book{wagner_murowane_2019,

title = {Murowane budowle obronne w Polsce X-XVII w.},

author = {A. Wagner},

year  = {2019},

date = {2019-01-01},

urldate = {2019-01-01},

address = {Warszawa},

keywords = {},

pubstate = {published},

tppubtype = {book}

}

Lokalizacja