Ruiny dworu obronnego (później nowożytnego zamku) dawnego majątku Kreppelhof w dzielnicy Grodztwo. Rezydencja usytuowana na terasie zalewowej Bobru, rozbudowywana od XVI w. jako siedziba Schoffów-Gotschów, przez kolejne stulecia była świadectwem ambicji elit śląskich. Renesansowy zamek z bogatą dekoracją portali i unikatową galerią komunikacyjną należał do najciekawszych przykładów architektury rezydencjonalnej regionu. Po pożarze w 1964 r. budowla popadła w ruinę, lecz mimo zniszczeń jej relikty pozostają cennym źródłem wiedzy o kulturze i aspiracjach dawnych właścicieli.
| Lokalizacja | woj. dolnośląskie, pow. kamiennogórski, miasto Kamienna Góra |
|---|---|
| Współrzędne | 50.790806, 16.036239 |
| Obszar AZP | 86-19 |
| Chronologia | późne średniowiecze, nowożytność |
| Autorzy | Artur Kwaśniewski |
| Data udostępnienia | 09.09.2025 |
Jak cytować?
Opis
Przynależność administracyjna i toponomastyka
- Współczesna: pow. kamiennogórski, gmina Kamienna Góra (miasto).
- Historyczne: do 1741 – weichbild Landeshut; 1741–1817 – Kreis Bolkenhain–Landeshut; 1818–1945 – Kreis Landeshut [in Schlesien].
- Historyczne nazwy wsi Daleszów: 1372 Leucbrechtsdorf; 1398 Leuprechtisdorf; 1550 Lepperßdorff; do 1945 Nieder Leppersdorf (Landbuch I nr 653; Landbuch III nr 448; Ritterdienste 1550, pag. 52; Mtbl. ark. 3072 Landeshut).
- Historyczne nazwy majątku: 1541 Kreppelhofe (Hayn 1845, s. 251), ok. 1600 Kräpelhoff (Ritterdienste SJ 1602, pag. 84); do 1945 Kreppelhof.
Kontekst przestrzenny, rozplanowanie, stan obecny obiektu
Rezydencja nosząca historyczną nazwę Kreppelhof (która bywa zastępowana nazwą polskojęzyczną: Krzepielów) jest położona w dzisiejszych granicach administracyjnych Kamiennej Góry, ale z dziejami miasta nie ma nic wspólnego; powstała bowiem na terenie dóbr rycerskich graniczących z terenem miejskim. Żadne więzy zwierzchnictwa feudalnego nie łączyły właścicieli Kreppelhofu z kamiennogórskimi mieszczanami.
Majątek rycerski powstał na obszarze Daleszowa, miejscowości podzielonej w czasach nowożytnych na Daleszów Dolny i Daleszów Górny, która wraz z Dębrznikiem (od północy) tworzy ciąg osadniczy na lewym brzegu rz. Bóbr o długości ok. 5 km. Wspomniane wsie są wzmiankowane w źródłach dopiero od 1370 r. (Treblin 1908, s. 91), ale ich metryka może być znacznie starsza, skoro nadrzeczne tereny Kotliny Kamiennogórskiej były kolonizowane już w latach 40. XIII w. (np. miasto Kamienna Góra, wzm. 1248 r.; RS nr 687). Na uwagę zasługuje osobliwe „połówkowe” rozplanowanie tych wsi: łany kmiece wytyczono tylko po jednej, zachodniej stronie koryta rzecznego i terasy zalewowej. Właśnie na terenie zalewowym, wykorzystując jego walory obronne, zlokalizowano budowlę zamkową.
Przed 1945 r. areał rezydencji obejmował: a) zamek otoczony parkiem, który zajął dawną czworoboczną nieckę stawu (o funkcji fosy) ujętą groblami i murem parkanowym; b) zespół zabudowy gospodarczej wzniesiony w XIX w. na zachód od parku, z czworobocznym podwórcem i ogrodami użytkowymi od strony południowej. Od czasu pożaru w 1964 r. zamek znajduje się w stanie postępującej rujnacji. Z zabudowy dawnego folwarku przetrwały tylko dwa budynki.
Przemiany własności majątku
Początki folwarku i zamku pozostają w sferze hipotez i od dawna były przedmiotem domysłów. Już w leksykonie zamków śląskich i kłodzkich Karla Amanda Müllera znajdujemy wzmiankę, jakoby w XIII w. tutejszy sehr alte Schloß należał do templariuszy (Müller K.A. 1837, s. 536, przyp. 19). Przekaz ten, niemający jakiegokolwiek oparcia w źródłach pisanych, powielany był później chętnie przez kronikarzy i krajoznawców (np. Hayn 1845, s. 354; Weber III, s. 13; Schwandt 1938, s. 61–62), chętniej niż teza o książęcych początkach tej budowli, oparta „na tradycji” (Weber III, s. 12–13).
Nazwa Kreppelhof sugeruje, że jego założycielami byli członkowie rodu Kreppil, odnotowywani od lat 70. XIV w. jako właściciele dóbr ziemskich w Daleszowie. W 1371 r. w dokumencie wystawionym w Kamiennej Górze wzmiankowany jest Heinrich Creppfil, brat Katheriny, szwagier Gunzela von Czirn; w 1372 r. pani Crapfelinne (wdowa po Heinrichu?), reprezentowana przez Hannosa von Czirn, wiodła spór z wójtem kamiennogórskim Bartuschem o łąki w Daleszowie (einiger wiesen zu Leucbrechtsdorf) (Landbuch I nr 550, 652, 653). W latach 1383 i 1386 zostali odnotowani bracia Heinrich i Nickel Kreppsel jako świadkowie na dokumentach (Landbuch II nr 12, 17, 172, 192) – są oni zapewne tożsamymi z braćmi Kreppil genannt, którzy poświadczali transakcje w kolejnych dekadach (Heinrich w latach 1399–1402, Nickel 1398–1409) (Landbuch III nr 661, 1370; 440, 1629; Schweinichen 1904, s. 204). Zostali odnotowani w 1398 i 1399 r. jako właściciele dóbr ziemskich w Daleszowie; w 1399 kupili majątek w Raszowie (Landbuch III nr 448, 632, 711). Prawdopodobnie po 1402 wszystkie majątki objął Nickel, który w 1407 r. ustanowił swego siostrzeńca Junge Heinricha von Czirn spadkobiercą dóbr daleszowskich (das dorf Lauprechtsdorf districtus Landishutt) (Landbuch III nr 1914) i żył jeszcze w 1417 r. (wiódł spór z radą miasta o jaz na Bobrze, młyn itd.) (Hayn 1845, s. 353–354 [tekst cytowany]; Kliesch 1909, s. 56).
Obraz przemian własności Kreppelhofu między 1417 a 1517 pozostaje nieustalony. W publikacjach znajdujemy tylko jeden przekaz: w 1499 właścicielem dóbr w Daleszowie był Bernhardt von Tschirnhaus (Hayn 1845, s. 253). Obraz ten daje się w pełni rekonstruować dopiero od połowy XVI w., gdy majątek stanowił własność jednej z gałęzi rodu Schoff o przydomku Gotsch (Schaffgotsch), panów z Chojnika i Gryfa. Z pewnością do lat 30. XVI w. Kreppelhof, Daleszów i Raszów, a także Dębrznik, stanowiły klucz dóbr – w 1517 te cztery majątki kupił Hans Dippold von Burghaus, przedsiębiorca górniczy, właściciel Miedzianki, zamku Bolczów, Janowic i Mniszkowa. Po 1530 r. jego syn Nicolaus sprzedał wszystkie dobra ziemskie w księstwach świdnickim i jaworskim (Sinapius 1720, s. 14–15). Nabywcą dóbr daleszowskich był zapewne niejaki Balthasar von Tschirnhaus, który w 1534 został odnotowany zu Leuppersdorf (Reichenbach 1906, s. 146, nr 810, 811).
Nie wiemy, w jakich okolicznościach i kiedy rzeczony klucz dóbr trafił w ręce Schoffów z Chojnika i Gryfa. Z dystryktem kamiennogórskim ród ten związany był już w poprzednim stuleciu. Gdy w 1478 r. synowie Hansa Schoffa (zm. 1464) dzielili spadek po ojcu, ich rodowe włości obejmowały także dwie wsie koło Kamiennej Góry – Miszkowice i Sobięcin; weszły one w skład dóbr, które otrzymali Ernst (na Starej Kamienicy, zm. 1525), Anton I (na Bobrowie itd., zm. 1508) i Caspar I (na Karpnikach itd., zm. 1534) (Voigt ed. 2002, s. 34). W 1535 Caspar Schoff i jego bracia – synowie Caspara I – przejęli prawa lenne do miasta Kamienna Góra wraz z przynależnościami od Franza von Reibnitz (Reibnitz 1901, s. 235–236). Nabywcami dóbr byli zapewne synowie Caspara I, pana na Karpnikach itd., który zmarł w 1534: Watzlaw I, Hans, Christoph, Caspar II, Balthasar (por. Stillfried 1860a, tabl. genealogiczna po s. 22). O dobrach daleszowskich jako własności Schoffów jest mowa dopiero w dokumencie z 1538 – rzeczone majątki posiadał wtedy kuzyn Caspara II – Hans (syn Antona I). W 1538 i 1541 Hanß Schoff gotsche genannt vom Kynast ufm Kreppelhofe toczył spór z miastem o tereny nad Bobrem (oba dokumenty cytuje Hayn 1845, s. 397–399, 251–253).
Stan posiadania Hansa Schoffa (zm. 1565) dokumentuje werdykt z lat 1546/1548 rozstrzygający sporne kwestie na obszarze objętym prawem mili miasta Kamiennej Góry oraz rejestr powinności wojskowych z 1550: Hans miał dobra w Daleszowie Dolnym, Dębrzniku i Raszowie – związane z Kreppelhofem – a także cła z Kamiennej Góry oraz prawa piwowarskie na Jarkowice, Nowe Bogaczowice i Witków (Perschke 1828, s. 108; Ritterdienste SJ 1550, pag. 52). Szczególnym składnikiem jego stanu posiadania był urząd kanclerza księstw świdnickiego i jaworskiego, już od 1442 dzierżony jako zastaw przez panów z Chojnika, a przez Hansa przejęty w 1535 r. (po śmierci brata Antona II; zob. CDS 27, s. 76, przyp. 1, s. 79–80). Wysoka pozycja społeczna i majątkowa Hansa, który piastował też godność radcy cesarza i arcyksięcia Ferdynanda (Hayn 1845, s. 397), została zamanifestowana poprzez jego inwestycje budowlane: gruntowną rozbudowę zamku oraz wzniesienie kaplicy grobowej przy kościele w Raszowie, w której umieszczono nagrobek tumbowy fundatora i jego żony, a także cenotaf Antona I i nagrobki członków rodziny (Nentwig 1898, s. 169–176; Skoczylas-Stadnik, Stelmach, Burchardt 2010).
Zapoczątkowana przez Hansa I kreppelhofska linia rodu Schaffgotschów kwitła przez cztery kolejne pokolenia, ale tylko dwa pokolenia zamieszkiwały to gniazdo rodowe. W 1565 posiadłości objął Hans II (zm. 1572), również sprawujący urząd kanclerski w księstwie. W podziałach spadkowych między synami Hansa II Raszów przypadł Heinrichowi, a Kreppelhof Hansowi III Christophowi (Stillfried 1860a, tabl. genealogiczna po s. 22). Obaj bracia zostali odnotowani w spisie powinności wojskowych z lat 90. XVI w. jako współwłaściciele dóbr w Dębrzniku, Daleszowie (Dolnym), Raszowie i Wieściszowicach oraz posiadacze wspomnianych wyżej dochodów celnych (Ritterdienste SJ 1602, pag. 84).
W początku XVII w. majątki przeszły w ręce członków rodu von Schindel. W 1616 r. został odnotowany Hans von Schindel w związku ze sprzedażą cła w Kamiennej Górze (Perschke 1828, s. 59). „Z Kreppelhofu” pisali się Georg z Mrozowa, którego córka Magdalena poślubiła Georga von Dyhrn ze Studzieńca i urodziła mu dwie córki (Sinapius 1720, s. 445, 823, 186), a także Leonhard von Stosch (Sinapius 1720, s. 445).
Można przyjąć, że Georg von Dyhrn przejął podkamiennogórskie posiadłości jako wiano Magdaleny i przypuszczać, że zmarł wkrótce później bez męskiego potomka. Tym należałoby tłumaczyć fakt, że już w 1630 r. odnotowany został jego brat Hans von Dyhrn jako pan auf Kreppelhof (Berg 1854, s. 27; Sinapius 1720, s. 186). W latach 1637–1639 (do śmierci) pełnił on urząd głównego poborcy podatkowego z ramienia sejmiku księstw świdnickiego i jaworskiego (CDS 27, s. 140). Kolejnym sukcesorem został Christoph Friedrich von Dyhrn aufn Kreppelhofe, zapewne bratanek Georga (syn Ernsta), wzmiankowany w 1654 r. jako właściciel praw patronackich do kościoła w Raszowie (Berg 1854, s. 180; Sinapius 1720, s. 186).
Przypuszczalnie w latach 70. XVII w. klucz dóbr nabył Heinrich von Promnitz (ur. 1650, zm. 1693), jeden z synów landwójta Łużyc Dolnych, hrabiego Sigismunda Seifrieda na Żarach itd., komornik elektora Saksonii, generał wojsk saskich, starszy ziemski (dystryktu kamiennogórskiego?) (Sinapius 1720, s. 178; Matrykuła SJ 1690, s. 186). Jak pisał kronikarz Friedrich Lucae (1689): „dzierżył [on] m.in. piękny i sławny zamek Kreppelhof w księstwie świdnickim, zazwyczaj w nim rezydował” (Lucae 1689, s. 810: beherrschet jetzo unter andern das schöne und berühmte Schloß Kreppelhof, im Schweidnitzischen Fürstenthum, hält auch darauf gewöhnlich seine Residenz; Sinapius 1728, s. 178). Zapoczątkowana przez niego „kreppelhofska” linia rodu wygasła jednak już w następnym pokoleniu wraz ze śmiercią jego jedynego syna Erdmanna, rotmistrza wojsk saskich, który poległ w 1704 r. w bitwie z wojskami szwedzkimi pod Poznaniem podczas tzw. III wojny północnej (Sinapius 1728, s. 178–179). Erdmann został pochowany w Zamienicach koło Chojnowa w 1705 r. i upamiętniony spektakularnym nagrobkiem sarkofagowym (zob. Kalinowski 1986, s. 291).
Osierocone posiadłości spod Kamiennej Góry przeszły w ręce członków żarskiej linii rodu, tracąc na ponad stulecie funkcje rezydencjonalne. Kolejnymi właścicielami byli: hrabia Erdmann II von Promnitz (zm. 1745) na Żarach, Pszczynie itd. (zob. Matrykuła SJ 1717, pag. 47; Matrykuła SJ 1731, pag. 48), a następnie jego syn hrabia Johann Erdmann von Promnitz – dziedzic rozległych posiadłości na Śląsku i Łużycach Dolnych. W 1765 r., po śmierci żony i nie mając potomków, sprzedał dobra Żary i Trzebiel, posiadłości Drehna i Vetschau przekazał swej siostrze hrabinie Agnes Sophie von Reuss zu Ebersdorf, państwo stanowe Pszczyna – siostrzeńcowi księciu Friedrichowi Erdmannowi von Anhalt-Köthen, dobra Kliczków, Pieszyce, Kreppelhof i Janowice (z Miedzianką, Mniszkowem, ruinami zamku Bolczów) – mężowi siostrzenicy hrabiemu Christianowi Friedrichowi zu Stolberg-Wernigerode (Lammers 1884, s. 87).
Christian Friedrich (ur. 1746, zm. 1824), od 1778 r. władał hrabstwem Wernigerode; w 1815 r. przekształcił śląskie dobra w majorat (Spezialfideikommiss) i podzielił majątki między synów: Wernigerode przejął Heinrich, Pieszyce – Ferdinand, Janowice – Konstantin, Kreppelhof – najmłodszy Anton (Stolberg.Ch.F.).
Hrabia Anton zu Stolberg-Wernigerode (ur. 1785, zm. 1854), uczestnik wojen napoleońskich (adiutant księcia Wilhelma von Hohenzollern), osiadł na Kreppelhofie przypuszczalnie dopiero po śmierci ojca w 1824 r. (w 1825 przeprowadził modernizację siedziby), w 1827 r. objął urząd landrata powiatu kamiennogórskiego, ale z racji późniejszej kariery urzędniczej i wojskowej na Śląsku przebywał tam tylko czasowo (zob. Duncker 13, poz. 769; Stolberg.An). Kolejnymi właścicielami byli: syn Antona hrabia Eberhard (ur. 1810, zm. 1872), pełniący w latach 1869–1872 urząd prezydenta prowincji śląskiej (Duncker 13, poz. 769; Oelsner 1873; Stolberg.A); bratanek Eberharda hrabia Udo (ur. 1840, zm. 1910), oficer armii pruskiej, landrat powiatu kamiennogórskiego (1881–1885), członek Reichstagu i jego przewodniczący (1907–1910), posiadacz dóbr Drogosze w Prusach Wschodnich i Kamień Wielki koło Gorzowa Wielkopolskiego (Stolberg.U); syn Udo, hrabia Albrecht (ur. 1886, zm. 1948), członek Izby Panów w parlamencie pruskim (1916–1921), poseł do sejmu pruskiego (1921–1928). Rezydował w majątku Drogosze; po II wojnie światowej osiadł w Kolonii (Stolberg.A; Schwandt 1938; SGA 1912, s. 359–360; SGA 1917, s. 374–375; SGA 1930, s. 529–530; SGA 1937, s. 474–475).
Po zakończeniu II wojny światowej w Kreppelhofie stacjonowali żołnierze radzieccy (na murach widać jeszcze ryte napisy cyrylicą), później mieściły się tam magazyny Głównego Urzędu Likwidacyjnego, następnie obiekt przejęło Państwowe Gospodarstwo Rolne. Pod jego rządami zamek stracił dachy w wyniku pożaru w 1964 r. i w kolejnych dekadach ulegał powolnej destrukcji siłami natury i człowieka (zob. Sarnecki 1990, s. 5). Obecnie ruina stanowi własność Urzędu Miasta i Gminy.
Przemiany budowlane
Zamek od prawie dwóch wieków przyciąga uwagę „miłośników starożytności”, historyków sztuki, kastelologów (z branży historii architektury), ale – co jest ironią losu – dopiero jego zaawansowana destrukcja, trwająca ponad pół wieku, stała się okazją do odczytania faz rozwoju przestrzennego w oparciu o metodykę badań architektonicznych. Architekturę Kreppelhofu wzmiankowali, opisywali lub analizowali w publikacjach: Müller K.A. 1837, s. 536, przyp. 19; Hayn 1854, s. 251–253, 353–354, 397–399; Duncker 13, poz. 769; Lutsch 1891, s. 385–387; Weber III, s. 12–13; Landsberger 1921–22; Schaetzke 1927; Schwandt 1938; Guerquin 1957, s. 51; Eysymontt 1975a; Grundmann 1987, s. 115–116; Sarnecki 1990, s. 4–6; Chorowska 2003, s. 187; Pilch 2005, s. 141; Eysymontt 2010, s. 274–275.
Nie wiemy, komu przypisać budowę najstarszej murowanej siedziby w obrębie Kreppelhofu, której pozostałości są do dziś czytelne w przyziemiu wieży. Brak podstaw, by łączyć ją z Nickelem Kreppilem – przedstawicielem szeregowego ziemiaństwa – a jednocześnie nie da się zanegować tezy, że właśnie w miejscu zamku istniała w XIV w. siedziba tej rodziny. Spośród właścicieli dzierżących dobra daleszowskie przed połową XVI w. wyłaniają się dwie prominentne postaci, których status społeczny tłumaczyłby podjęcie takiej inwestycji: zamożny przedsiębiorca Hans Dippold von Burghaus, który zapewne rezydował w Miedziance, ale mógł dostrzec i wykorzystać potencjał Daleszowa (wynikający z położenia blisko traktu handlowego ze Śląska do Czech przez Bramę Lubawską), oraz radca cesarski i kanclerz księstw Hans Schoff, dla którego klucz daleszowski był główną posiadłością.
Powyższe spekulacje na temat początków założenia oraz badania architektoniczne pozwalają wydzielić siedem faz budowlanych. Ustalenia dotyczące wieży zamkowej publikuje Chorowska (2003, s. 187, 193). Rekonstrukcja faz budowlanych opiera się na niepublikowanych badaniach architektonicznych A. Kwaśniewskiego z 2012 r.
FAZA I: dwór rodziny Kreppil, przed 1370 r., o nieustalonym położeniu i nieznanej formie.
FAZA II: zamek, być może z 1. połowy XVI w., dający się przypisać albo Hansowi Dippoldowi von Burghaus (po 1517), albo Hansowi I Schoffowi (po 1537). Wzmianka kronikarza Hayna o przebudowie zamku „w 1509 po raz pierwszy i 1824 po raz drugi” (Hayn 1845, s. 354) to z pewnością przekaz obarczony błędem drukarskim, zaczerpnięty z leksykonu Müllera (Müller K.A. 1837, s. 536, przyp. 19).
Zamek stanął na podmokłych łąkach na lewym brzegu Bobru, w otoczeniu fosy lub stawu. Jego dominantą była wieża mieszkalna, zbudowana z kamienia na planie zbliżonym do kwadratu (8,0 × 9,5 m), która z pewnością nie zawierała zasadniczych pomieszczeń mieszkalnych, lecz przede wszystkim manifestowała rycerski status właściciela. Analogiczne quasi-donżony istniały w tym czasie m.in. na zamkach w Gniewkowie i Miedziance. Od północy łączył się z nią piętrowy dom, a zapewne od zachodu znajdował się dziedziniec otoczony parkanem.
FAZA III: zamek Hansa I Schoff Gotsch genannt (ukończony po 1564 r. przez Hansa II Schoff Gotsch genannt), rozbudowa z lat 50. (?) i 60. XVI w., datowana na podstawie inskrypcji na portalu (1566, 1568) i form architektonicznych.
Gruntowna rozbudowa objęła teren położony po południowej stronie zamku z fazy II. Wzniesiono rozległy dom złożony z dwóch dwukondygnacyjnych skrzydeł, które wyznaczyły przestrzeń nowego dziedzińca od strony zachodniej i południowej. Od wschodu powstał mur kurtynowy. Od północy wznosiła się wieża oraz parterowy łącznik spinający ją ze skrzydłem zachodnim, zawierający przejazd bramny. Dziedziniec z fazy II, ujęty murem parkanowym i bryłą domu, stał się częścią „zamku dolnego”.
W strukturze murów obwodowych skrzydeł zachodniego i południowego, na poziomie 3. kondygnacji, można dostrzec ślady attykowego zwieńczenia, które koronowało budynki w fazie II. Zwieńczenie składało się ze ścianki zasłaniającej niskie zadaszenia oraz quasi-krenelaża z półkolistych tarcz – dość częstej w tym czasie na Śląsku formy akcentowania murów zamkowych (Chojnik, Prochowice). Zapewne w tej fazie nadbudowano starszy, przyległy do wieży dom i nakryto go analogicznym zwieńczeniem attykowym.
W rozplanowaniu pomieszczeń parteru wyróżniały się trzy wielkie izby sytuowane na krańcach skrzydeł domu zamkowego, nakryte sklepieniami wspartymi na centralnym filarze. Pomieszczenia uzyskały bogaty wystrój w postaci portali o strukturze architektonicznej (pilastry/lizeny, nadproże/belkowanie, gzyms, zwieńczenie) z antykizującą ornamentyką. W zespole tym wyróżniał się portal z przedstawieniem Pegaza (PEGASUS) i wojownika „Marka Rzymianina” (MARCUR RO[manus]) – co zapewne wyrażać miało przymioty pana domu: umiłowanie sztuki i męstwo – oraz inskrypcją PAX INTRANTIBVS SALVS EXEVNTIBUS (cyt. za: Lutsch 1891, s. 386) – „Pokój tym, co wchodzą; pomyślność tym, co wychodzą”. Z dekoracyjnością portali kontrastowała surowość obramień okiennych (wykonanych w cegle, sfazowanych, z malowaną opaską imitującą piaskowiec).
FAZA IV: zamek Hansa III Christopha Schaffgotscha, rozbudowa z lat 80. XVI w., datowana na podstawie inskrypcji portalowej (wtórnej) „1588” oraz interpretacji form architektonicznych i przekazu heraldycznego.
Niezachowany do dziś portal bramny w linii muru kurtynowego (znany ze zdjęć o niezbyt wysokiej rozdzielczości) ukazywał w zwieńczeniu herb właściciela – Schoff Gotsch genannt – oraz herb jego małżonki, który nie może odnosić się ani do żony Hansa I (Salome von Nimptsch), ani do żon Hansa II (1. NN von Seidlitz; 2. Margaretha von Hochberg). Słabo czytelne na zdjęciach, wieloelementowe godło herbowe mogłoby dotyczyć Elisabeth von Waldstein, pierwszej żony Hansa III Christopha, ale klejnot herbowy nad hełmem (sześć strusich piór) nie odpowiada klejnotowi z herbu Waldsteinów (dwa orle skrzydła) (por. dane biograficzne w: Stillfried 1860a, tabl. genealogiczna).
Zasadniczą zmianą było nadanie skrzydłom zamkowym cech pałacowych. Budynek zachodni i południowy uzyskały dodatkową kondygnację mieszkalną, dachy o niewielkim nachyleniu, zwieńczenia ścian szczytowych na podobieństwo attyk, których kontur tworzyły półkoliste tarcze (powtórzony został motyw z fazy III) i surowe sterczyny, a przede wszystkim zostały zaopatrzone w obramienia okienne o wybitnej dekoracyjności, niemal niespotykanej w siedzibach tego czasu. Nie były to standardowe ościeża z fasciowym profilowaniem, lecz opaski z subtelnym profilowaniem wzbogaconym motywami ornamentalnymi, z dekorowanym nadokiennikiem i gzymsem wieńczącym wspartym na wolutowych konsolach.
Rozbudowa objęła strefę „zamku dolnego”: przyległy do wieży budynek został przedłużony od strony zachodniej o segment, który pomieścił w przyziemiu bramę i przejazd na dziedziniec, obejmując swoją bryłą starszą budowlę bramną (co wiązało się z jej nadbudowaniem). Użycie niskiego dachu, attykowych szczytów, obramień o formie opisanej wyżej i zwieńczenie fasady attyką (być może z zachowaniem partii pochodzących z fazy III) przekształciło dawny dom zamkowy w trzecie skrzydło pałacowe. Zapewne z uwagi na funkcję bramną fasada uzyskała dodatkowy pałacowy atrybut – gzyms lunetowy.
Dwa XVIII-wieczne przekazy – plan widokowy Kamiennej Góry F.B. Wernera z ok. poł. XVIII w., obejmujący też wizerunek Kreppelhofu (Werner B.2, s. 344), oraz rysunek B. Mannfelda z ok. 1870 r., będący kopią rysunku Ch.H. Lana z lat 30. XVIII w. (zob. Czechowicz 2000, s. 257–258; reprodukcja rysunku w: Eysymontt K. 1975, s. 213) – ukazują na fasadzie budynku wydatny podokapowy fryz arkadkowy, który można interpretować jako gzyms lunetowy.
Elementem o wybitnej funkcji użytkowej i ideowej była nowa galeria komunikacyjna okalająca dziedziniec (być może zastąpiła ganek drewniany). Do dziedzińcowych ścian skrzydeł, wieży i muru kurtynowego dostawiono na poziomie parteru masywne filary spięte arkadami, które na poziomie piętra stanowiły podstawę „zabudowanego krużganka arkadowego”, czyli galerii. W jej obrębie od strony zachodniej poprowadzono jednobiegowe schody wiodące wprost z dziedzińca. Galeria ta zapewniała dostęp m.in. do piętrowego, wąskiego budynku dostawionego do muru kurtynowego po stronie zewnętrznej, który mieścił m.in. ubikacje. Niewielka szerokość tego budynku była zapewne wynikiem usytuowania go w obrębie wąskiego międzymurza (między murem kurtynowym dziedzińca a murem parkanowym). Wystrój elewacji dziedzińcowych i zewnętrznych dopełniały „piękne kartusze i koliste tarcze w manierze sgraffita” (Lutsch 1891, s. 386).
Wizerunek zamku na rysunku F.B. Wernera z poł. XVIII w. wskazuje, że wieża nie podlegała modernizacjom, które naruszałyby jej „archaiczny” wysoki dach czterospadowy kalenicowy. Na rysunku tym widnieje również rozbudowany system o charakterze obronnym: fosa (w świetle mapy Reglera z ok. 1770 r. był to staw otoczony groblami; Regler ok. 1770, ark. 57), mur parkanowy zwieńczony krenelażem, okalający zamek na obrzeżu majdanu, oraz analogiczny mur otaczający podwórzec zewnętrzny („podzamcze”), sprzężony z murem przyzamkowym. W północno-zachodnim krańcu majdanu rysownik ukazał cylindryczną wieżyczkę w linii muru parkanowego (zob. niżej) oraz narożną basteję o narysie ¾ okręgu.
Mur oddzielający podwórzec od fosy zawierał portal bramny o rozbudowanej architekturze i ornamentacji, prezentujący w partii szczytu herby (zapewne Hansa III i jego małżonki Elisabeth z domu von Waldstein), a na belkowaniu sentencje modlitewne (fragmenty Psalmów 38 i 91; inskrypcje cytuje Lutsch 1891, s. 387).
FAZA V (hipotetyczna), dająca się przypisać hrabiemu Heinrichowi von Promnitz (ostatniemu rezydentowi zamku w epoce wczesnonowożytnej) i datować na 4. ćwierć XVII w.
Jedyną przesłankę do jej wydzielenia stanowi kopia rysunku Christiana Heinricha Lana z lat 30. XVIII w. (z 1737 r.?), sporządzona przez Bernharda Mannfelda ok. 1870 r. Rysunek przedstawia – pomiędzy murem parkanowym z krenelażem i portalem bramnym a fasadą zamku – jednokondygnacyjną ścianę z otworami okiennymi i obramieniem bramy, zwieńczoną balustradą, poprowadzoną pomiędzy dwiema wieżyczkami: północno-zachodnią (jej mury istnieją do dziś) i północno-wschodnią. Można postawić hipotezę, że owa ściana była wynikiem przebudowy starszego muru parkanowego, podjętej po to, aby stworzyć pozór niskiego skrzydła oficynowego poprzedzającego pałacowy corps-de-logis. Jednak przedstawieniu autorstwa Lana przeczy wykonany nieco później rysunek Wernera: brak na nim wieżyczki północno-wschodniej, okien w murze parkanowym i balustrady wieńczącej. Jeśli uznać oba przekazy za wiarygodne – należałoby przyjąć, że w latach 40. XVIII w. doszło do katastrofy budowlanej i prac rozbiórkowych przy fasadzie zamku.
FAZA VI: modernizacja zamku i otoczenia na rezydencję hrabiego Antona zu Stolberg-Wernigerode w 1824 lub 1825 r. (datowanie wg: Hayn 1845, s. 354; Duncker 13, poz. 769).
W trakcie prac (które objęły zapewne także pomieszczenia mieszkalne, choć zakres ingerencji nie został ustalony) przekształcono najbliższe otoczenie zamku: wyburzono mury parkanowe okalające majdan, zasypano fosę, pozostawiono groblę i wykonano kanał wodny na jej obrzeżu. W miejscu dawnej niecki stawowej urządzono ogród krajobrazowy (pleasure ground).
FAZA VII: przebudowa zamku na rezydencję hrabiego Eberharda zu Stolberg-Wernigerode (zm. 8.08.1872) i jego bratanka Udo, podjęta w 1872 r. Lutsch (1891, s. 386) datuje przebudowę na 1872, tj. na rok, w którym inwestor zmarł. Duncker (13, poz. 769) sugeruje, że po śmierci Eberharda prace były kontynuowane (Derselbe [tj. Eberhard] begann den Bau des neuen Schloss-Turmes).
Prace prowadzone były wg projektu drezdeńskiego architekta dworskiego G. Bohna (autorstwo projektu wg Lutsch 1891, s. 386). Wstępna kwerenda internetowych baz danych nie ujawniła jednak żadnych przekazów, w których odnotowany byłby Hofbaumeister C. Bohn in Dresden. Przebudowa objęła m.in. wzniesienie nowych kondygnacji i zadaszenia wieży, wykonanie na fasadzie skrzydła bramnego facjatki oraz dostawienie do jego przyziemia masywnej podbudowy tarasu, przeprutej dwiema arkadami ujętymi w obramienia portalowe, z których jedna obudowywała wjazd do sieni bramnej i na dziedziniec zamkowy. Architekt nie tylko zastosował „renesansową” stylistykę w partiach nowo wznoszonych, lecz również powtórzył bądź strawestował formę attyk z fazy IV (półkoliste tarcze oraz sterczyny w zwieńczeniu facjatki i murów wieży).
Wartość kulturowa
Zabudowa Kreppelhofu, kształtowana między XVI a XIX w., na skutek popadnięcia w stan ruiny oraz grabieży detali architektonicznych utraciła zdecydowaną większość walorów artystycznych i estetycznych. Jeszcze w 1990 r. jeden z lokalnych krajoznawców pisał: „ruiny nie przedstawiają już żadnej wartości, nie znajdziemy tu nic godnego uwagi, a chodzenie po ich terenie stanowi zagrożenie życia” (Sarnecki 1990, s. 6). Tymczasem ta XVI-wieczna budowla, nawet w stanie upadku, stanowi jeden z cenniejszych przykładów rezydencji arystokratycznej na Śląsku. Zachowane konstrukcje i relikty wystroju – autentyczna materia zabytkowa – pozostają nadal bezcennym źródłem wiedzy naukowej na temat technik budowlanych, rozplanowania funkcji i programu architektonicznego.
Zamek ten pod wieloma względami wyróżnia się w skali Śląska. Sposób jego „rozrastania się” w rzucie i bryle, eksponowania programu zamkowego i pałacowego oraz adaptowania starszych komponentów architektonicznych nie ma analogii w XVI-wiecznej architekturze rezydencjonalnej. Galeria komunikacyjna z fazy IV to jeden z najwcześniejszych przykładów rezygnacji z krużganków otwartych ku dziedzińcowi na rzecz zabudowanego traktu komunikacyjnego. Zamek Kreppelhof i mauzoleum w Raszowie – z tumbowymi pomnikami nagrobnymi – należy uznać za spektakularny przejaw horyzontów kulturowych, mentalności i ambicji elit szlacheckich w 2. połowie XVI w. Także przebudowa z 1872 r. zasługuje na uwagę jako przykład daleko idącej powściągliwości w planowaniu modernizacji starych siedzib ziemiańskich, respektowania dawnych form stylowych i świadomego trawestowania tych form w nowo wznoszonych partiach budowli.
Literatura
Konkretne wzmianki o obiekcie
Müller 1837, s. 536; Hayn 1821; Hayn 1845, s. 251–253, 353–354, 397–399; Perschke 1829, s. 108; Berg 1854, s. 27, 180; Lammers 1884, s. 87; Nentwig 1898, s. 169–176; Lutsch 1891, s. 385–387; Kliesch 1909, s. 56; Reichenbach 1906, s. 146; Schweinichen 1904, s. 204; Voigt 2002; Sinapius 1720, s. 14–15, 186, 445, 823; Sinapius 1728, s. 178–179; Lucae 1689, s. 810; CDS 27, s. 76, 79–80, 140; RS, nr 3560, 3851, 4553, 5383, 5429, 5963, 6522, 6581, 6948, 6949; Landbuch I, nr 550, 652, 653; Landbuch II, nr 12, 17, 172, 192; Landbuch III, nr 440, 448, 632, 661, 711, 1370, 1370, 1629, 1914; Ritterdienste SJ 1550, pag. 52; Ritterdienste SJ 1602, pag. 84; Matrykuła SJ 1690, s. 186; Matrykuła SJ 1717, pag. 47; Matrykuła SJ 1731, pag. 48; Czechowicz 2001, s. 257–263; Landsberger 1921–1922, s. 9–10; Schaetzke 1927; Schwandt 1938, s. 61–62; Guerquin 1957, s. 51; Sarnecki 1990, s. 4–6; Grundmann 1987, s. 115–116; Chorowska 2003, s. 187, 193; Eysymontt 1975a, s. 213; Eysymontt 2010, s. 274–275; Pilch 2005, s. 141; Kalinowski 1986, s. 291; Duncker 1873–1874, Bd. 13; Weber 1913, t. 3.
Die Geschichte der gewaltsamen Wegnahme der evangelischen Kirchen und Kirchengüter in den Fürstenthümer Schweidnitz und Jauer während des siebzehnten Jahrhunderts Book
In Commission bei Carl Dülfer, Breslau, 1854.
Rezydencje średniowieczne na Śląsku. Zamki, pałace, wieże mieszkalne Book
Wrocław, 2003.
Nieznane rysunki z widokami rezydencji okolic Jeleniej Góry w Zbiorach Muzeum Narodowego we Wrocławiu Book Chapter
In: Czerner, Olgierd; Herzig, Arno (Ed.): Dolina zamków i ogrodów. Kotlina Jeleniogórska - wspólne dziedzictwo / Das Tal der Schlösser und Gärten. Das Hirschberger Tal in Schlesien - ein gemeinsames Kulturerbe, pp. 257-263, Muzeum Okręgowe w Jeleniej Górze, Monumenta Silesiae e.V., Jelenia Góra, 2001.
Die ländlichen Wohnsitze, Schlösser und Residenzen der Ritterschaftlichen Grundbesitzer in der Preussischen Monarchie nebst den Königlichen Familien-, Haus-Fideicommiss- und Schatull-Gütern in naturgetreuen, künstlerisch ausgeführten, farbigen Darstellungen nebst begleitendem: Provinz Schelsien Book
Berlin, 1863.
Die ländlichen Wohnsitze, Schlösser und Residenzen der ritterschaftlichen Grundbesitzer in der preußische Monarchie nebst den Königlichen Familien-, Haus-Fideicommiss- und Schatull-Gütern in naturgetreuen, künstlerisch ausgeführten, farbigen Darstellungen nebst begleitendem Text, Bd. 13 Book
Verlag von Alexander Duncker, Berlin, 1873.
Renesansowa rezydencja w Grodztwie pod Kamienną Górą (Dolny Śląsk) Journal Article
In: Kwartalnik Architektury i Urbanistyki, vol. XX, pp. 207-227, 1975.
Architektura renesansowych dworów na dolnym Śląsku Book
Wrocław, 2010.
Burgen, Schlösser und Gutshäuser in Schlesien, Bd. 2: Schlösser und Feste Häuser der Renaissance Book
Würzburg, 1987.
Zamki śląskie Book
Warszawa, 1957.
Denkwürdigkeiten Landeshuts und einiger benachbarter Örter. Aus Urkunden und Büchern zusammengetragen… Book
Landeshut, 1821.
Chronologische Notitzen oder merkwürdige Begebenheiten die sich in der Vorzeit und Gegenwart in und um Landeshut ereignet haben Book
Landeshut, 1845.
Rzeźba barokowa na Śląsku Book
Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa, 1986.
Fortsetzung der Chronik der Stadt Landeshut vom 1. April 1879 ab Technical Report
Druck und Verlag Armin Werner’s Buchdruckerei Landeshut i. Schl., 1909.
Geschichte des Ortes Peterswaldau am Eulengebirge im Kreise Reichenbach in Schlesien Book
Commissionsverlag von Rud. Höfer, Reichenbach in Schl., 1884.
Schloß Kreppelhof Journal Article
In: Wir Schlesier!, vol. 2, no. 1, pp. 9-10, 1921.
Verzeichnis der Kunstdenkmäler der Provinz Schlesien: Bd. III, Die Kunstdenkmäler des Regierungsbezirk Liegnitz Book
Breslau, 1891, (Borów Polski, s. 70-71;).
Vaterländische Bilder, in einer Geschichte und Beschreibung der alten Burgfesten und Ritterschlösser Schlesiens Book
Glogau, 1837.
Schaffgotsch’sche Gotteshäuser und Denkmäler im Riesen- und Isegebirge Book
Druck von E. Gruhn (W. Ecke), In Kommission bei G. P. Aderholz in Breslau, Warmbrunn, 1898.
Beschreibung und Geschichte der Stadt Landeshut in Schlesien. Als Beitrag zur Verfassungs-Geschichte deutscher Städte Book
bei dem Verfasser und in Commission bei Jos. Max & Comp., Landeshut, 1829.
Leksykon zabytków architektury Dolnego Śląska Book
Warszawa, 2005.
Kamiennogórskie zamki Journal Article
In: Karkonosze. Kultura i turystyka, no. 6-7, pp. 1-6, 1990.
Schlesische Burgen und Schlösser (Iser-Riesen-Waldenburger-Gebirge und Vorberge) Book
Schweidnitz, 1927.
Das alte Ordensritterschloß Kreppelhof Journal Article
In: Unsere Heimat. Ein Werweiser. Jahrbuch für den Kreis Landeshut, pp. 61-62, 1938.
Mauzoleum rycerskiej rodziny von Schaffgotsch w Raszowie. Mausoleum der Ritterfamilie von Schaffgotsch in Reussendorf/Raszów. Mausoleum rytiřské rodiny Schaffgotschů v Raszově Book
Urząd Gminy Kamienna Góra, Kamienna Góra, 2010.
SINAPIUS = Schlesische Curiositaten darinnen die ansehnlichen Geschlechter des schlesischen Adels T.1 Collection
Leipzig, 1720.
Geschichte der Burg Kynast und ihrer Besitzer der Herrn Schaffgotsch bzw. Semperfreien Grafen Schaffgotsch Book
Bodnegg, 2002.
Schlesien links der Oder ohne die Grafschaft Glatz Collection
1763, (Map, Scale ca. 1:24,000. Staatsbibliothek Berlin, Preußischer Kulturbesitz, SBB IIIC Kart. N 1540, sheet 50).
Schlesische Schlösser, Bd. 3 Collection
Verl. des Deutschen Schlösser Albums, Dresden, 1909.
Ilustracje
Ilustracje
![CIECHANOWICE, pałac w Ciechanowicach, 2024 (fot. Artur Kwaśniewski, Katalog Zamków i Dworów Obronnych Śląska [https://zamki.pwr.edu.pl/]. Licencja: CC BY-NC 4.0 [https://creativecommons.org/licenses/by-nc/4.0/])](https://zamki.pwr.edu.pl/wp-content/uploads/2025/09/ciechanowice-1-300x225.jpg)
