Bielawa, zamek („Pałac Sandreckich”)

Przynależność administracyjna i toponomastyka

• księstwo wrocławskie, księstwo świdnickie
• przed 1741: weichbild Reichenbach, 1741-1945: Kreis Reichenbach
• historyczne nazwy miejscowości: Bela (1243, 1256, 1288, 1312, 1319, 1405); Bele (1367, 1370, 1385, 1386, 1388, 1390, 1411, 1439), newe Belaw (1472); Nedir Belaw (1496), Belaw (1508), do 1945: Langenbielau
• historyczne nazwy majątku: stosowane dopiero w epoce nowożytnej – w 1618: Nieder-Bilaw (Hoenow 1931, s. 27), 1921: Mittel-Langenbielau

Wybór źródeł do dziejów miejscowości

• 1243 – Bolesław Rogatka przekazał Januszowi, synowi Bogumiła, wieś zwaną potocznie Bela wraz ze wszystkimi jej przynależnościami do dziedzicznego posiadania przez niego i jego dziedziców wraz z prawem lokacji tej wsi wedle prawa, jakie wybierze (SUb 2, nr 245)
• 1256 – posiadłości wrocławskiego klasztoru NMP na Piasku (SUb 3, nr 189)
• 1288 – uposażenie kolegiaty św. Krzyża we Wrocławiu (SUb 5, nr 367)
• 1312 – na dokumentach Bernarda Statecznego świadkował Piotr von Bela (RS 3311, 3314, 3316)
• 1319 – Piotr z Bielawy (RS 3935)
• 1329 – Piotr z Bielawy i Zyndram Biały, dziedziczny sędzia wsi Stara Bielawa, syn nieżyjącego Henryka, dziedzicznego sędziego, brata wspomnianego Piotra, potwierdzają, że Zyndram, ojciec wspomnianego Piotra oraz dziadek Zyndrama Białego, dla dobra swojej duszy przekazał dla szpitala w Dzierżoniowie 6 korców zboża corocznej renty z 1 łanu Seidelmanna w Bielawie przy młynie i przy drodze do Dzierżoniowa (RS 4847)
• 1367 – Hensil Tanwolf, mieszczanin z Dzierżoniowa sprzedał oraz przekazał folwark, znajdujący się na końcu wsi Dolna Bielawa, należący do dystryktu dzierżoniowskiego, który wcześniej posiadał, a który przeszedł na niego po zmarłym Hermannie z Dzierżoniowa, Mikołajowi von Petirkow (LKŚJ I, nr 221)
• 1367 – Zyndram von der Bele sprzedał sołectwo w Dolnej Bielawie Wiczkonowi i Mikołajowi von Petrikow (LKŚJ I, nr 222)
• 1370 – księżna Agnieszka, mając na uwadze zasługi, które szlachetny Botho z Czastalowitz wyświadczył niegdyś nieżyjącemu już księciu Bolkowi II, a także te, które świadczył jej samej, nadała mu 60 grz. r. czynszu z trzech wsi, w tym m.in. z Dolnej Bielawy (LKŚJ I, nr 410)
• 1375 – Heineman i Ticze Reichenbachowie, synowie zmarłego Hermana, sprzedali dobra Ottonowi Peterswaldowi (LKŚJ I, nr 944)
• 1385 – posiadłości Wassenrabe von der Zirlau, które przekazał swojemu synowi (LKŚJ II, nr 194)
• 1386 – Henryk Zettritz sprzedał dochody ze swojego folwarku mieszczaninowi dzierżoniowskiemu Janowi Pruszenowi (LKŚJ II, nr 279; 296)
• 1388 – Aleksy i Jakub, dzieci zmarłego Hensila Taniwolfa z Dzierżoniowa, sprzedali swojej macosze, pani Beatce, w imieniu swoim oraz ich niepełnoletniego brata Jana czynsz z ich folwarku o powierzchni 5 łanów, położonego na końcu wsi Bielawa, w dystrykcie dzierżoniowskim (LKŚJ II, nr 525)
• 1389 – Henryk Zettritz sprzedał Mikołajowi Tiefgrube ¼ – łanowy folwark sołecki z młynem, miejscem na młyn i wolnym pastwiskiem dla owiec (APWr, Rep. 132d, Dokumenty rodziny Seidlitz-Sandreczki, nr 10/ 9)
• 1390 – Mikołaja Tiefgrube przekazał swojej żonie majątek z folwarkiem (LKŚJ II, nr 852)
• 1390 – Mikołaj Schultis, mieszczanin z Dzierżoniowa sprzedał Janowi Weruscher folwark (LKŚJ II, nr 1026)
• 1391 – dochody z folwarku Jana Weruschera przekazane Mikołajowi Schultis, mieszczaninowi dzierżoniowskiemu (LKŚJ II, nr 987)
• 1393 – folwark Albrechta Schaffa (LKŚJ II, nr 1309)
• 1394 – folwark Jana Haugwitza (LKŚJ II, nr 1322; 1389)
• 1395 – dobra Henryka Zettritza (LKŚJ II, nr 1434)
• 1410 – Zygmunt z Pogorzeli sprzedał Zygmuntowi Baumgarten dwoje dobra w Bielawie z siedzibą (Gesesse) i folwarkiem (APWr, Rep. 132d, Dokumenty rodziny Seidlitz-Sandreczki, nr 16/ 15)
• 1411-  Wacław IV Luksemburg przekazał Zygmuntowi Baumgartenowi królewskich lenników – Peterka i Jana Honyga wraz z lennem kościelnym (APWr, Rep. 132d, Dokumenty rodziny Seidlitz-Sandreczki, nr 17/ 16)
• 1439 – Krzysztof, syn zmarłego Heiza Baumgartena sprzedał Janowi Czalnerowi swoją ojcowiznę z przynależącą do niej częścią wyższego sądownictwa (APWr, Rep. 132d, Dokumenty rodziny Seidlitz-Sandreczki, nr 26/ 25)
• 1472 – Jungeheinze Peterswalde sprzedał braciom Zygmuntowi, Mikołajowi i Heinze Knobelsdorfom wieś i dobra Nowa Bielawa (APWr, Rep. 132d, Dokumenty rodziny Seidlitz-Sandreczki, nr 37/ 36) 
• 1491-1494 – Tymo Kolditz z Bielawy (APWr, Dokumenty miasta Świdnicy, U 1645, 1700)
• 1508 – D[?] Bischofswerde zwany Czelner sprzedał Janowi Seidlitzowi dobra i folwark z karczmą w Bielawie z dwoma lennikami, jednym chłopem, lennem kościelnym, młynem i miejscem na młyn, wolnym pastwiskiem dla owiec oraz wyższym i niższym sądownictwem APWr, Rep. 132d, Dokumenty rodziny Seidlitz-Sandreczki, nr 62)
• 1524–1530 – Jan Seidlitz z Bielawy (APWr, Rep. 133, Zg 5/32, nr 14; Rep. 132d, Dokumenty rodziny Seidlitz-Sandreczki, nr 72, 78)

Kontekst przestrzenny, rozplanowanie, stan obecny obiektu

Dawna wieś Bielawa (wzmiankowana od 1288 r. (RS 1c, nr 2054)¹Łączenie z Bielawą starszych przekazów – np. z 1243 o wsi „que wlgariter Bela vocutur” nadanej Januszowi, synowi Bogusza (SUb II, nr 245; RS 1a, nr 600), z 1256 nt. posiadłości klasztoru wrocławskiego NMP na Piasku (SUb III, nr 189; RS 1b, nr 935) – jest zapewne błędne. Wg trudnych do podważenia interpretacji C. Grünhagena zmianki te dotyczą wsi Biała (niem. Klein Bielau) u stóp Ślęży, zob. SR 1a, s. 267, RS 1b, s. 57., mająca od 1924 r. status miasta) jest reprezentatywnym przykładem osady z okresu kolonizacji puszczańskich obszarów Przedgórza Sudeckiego oraz zakładania wsi w oparciu o model wsi łanowej (niem. Waldhufendorf)²Pierwotna nazwa osady o słowiańskim rodowodzie (Bela = Biała) jest wywodzona od nazwy rzeki zajmującej dolinę, w której założono wieś łanową; rzeka ta wpada do rz. Piławy na skraju obszaru osadnictwa (i nazewnictwa) słowiańskiego; zob. Hoenow 1931, s. 6-7.. Wśród miejscowości założonych wzdłuż potoków spływających z masywu Gór Sowich (Bojanice, Lutomia, Pieszyce i inne) Bielawa wyróżniała się wielkością – na początku epoki późnonowożytnej zabudowa rozciągała się na długości około 6 km. Wynikało to z faktu, że w średniowieczu dolinę potoku Biela zajmowały w istocie trzy odrębne osady:

• Bielawa „dolna” – ok. 1305: Bela inferior (LF, s. 86), 1367: Nedirste Bele (Landbuch I, nr 221), także: Bele (Landbuch I, nr 974),
• Bielawa „górna” – ok. 1305: Bela superior (LF, s. 86), później: Bele (np. Landbuch II, nr 279)
• oraz Bielawa Nowa – 1375: Neuen Bele (Landbuch I, nr 974).

W czasach nowożytnych granice przestrzenne pomiędzy zabudową tych wsi uległy zatarciu; przed 1945 r. jednolity kompleks osadniczy tworzyła osada miejska Langenbielau, podzielona na „dzielnice” (dawne majątki ziemskie): Niederbielau, Mittelbielau, Oberbielau, Neubielau.

Zachowany do dziś zamek bielawski znajduje się w dolnej, północno-wschodniej części „dzielnicy” Mittelbielau, w dolinie bezimiennego potoku uchodzącego do rzeki Bieli. Do połowy XX w. areał zamkowy, otoczony murem, tworzyły: zamek i zabudowania skupione wokół rozległego podwórza, ogrody użytkowe oraz ogród ozdobny w bezpośrednim otoczeniu zamku. Od strony południowo-wschodniej do parkanu przylegał park krajobrazowy ze stawem. Do dziś zachowały się budowla zamkowa, quasi-ogrodowe otoczenie (ze śladami dawnej fosy) oraz założenie parkowe (obecnie Park Miejski).

Zamek w obecnym kształcie – będącym efektem przebudów z XIX i XX w. – to budowla czteroskrzydłowa na planie zbliżonym do prostokąta (ok. 51 × 41,5–43 m), z wewnętrznym dziedzińcem (ok. 25 × 12,5–14 m). Jego zabudowę tworzą partie o wysokości dwóch kondygnacji (z dachami dwuspadowymi), partie parterowe (z dachami płaskimi) oraz trzykondygnacyjna cylindryczna wieża (z dachem stożkowym). Po 1945 r. obiekt uniknął zniszczeń i mieścił szkołę. Obecnie stanowi własność prywatną i oczekuje na prace adaptacyjne.

Przemiany własności dóbr ziemskich

W XIV i XV wieku majątki w Bielawie były podzielone między rycerzy i mieszczan dzierżoniowskich. Kluczowe posiadłości obejmowały folwark w Bielawie Dolnej, dziedziczne sołectwo oraz majątek w Nowej Bielawie, a ich właściciele często zmieniali się w wyniku sprzedaży, dziedziczenia lub nadania.

W XVI wieku doszło do dalszych podziałów i przekształceń. Majątki w Bielawie były w rękach rodzin von Pogrell, von Baumgarten i von Netz. W 1598 roku bracia Wolf i Heinrich von Seidlitz wznieśli nowy zamek, co było znaczącą inwestycją dla dóbr Nieder-Bielau.

W XVII wieku posiadłości zostały scalone przez Christopha von Netz w 1618 roku. Kolejne dziesięciolecia przyniosły zmiany właścicieli, m.in. rodu von Sandretzky, który przejął majątek po 1672 roku. W 1775 Johann Ferdinand von Sandretzky ustanowił ordynację bielawską, która nadawała majątkom stabilność własnościową.

W XIX wieku dobra należały do rodziny von Sandreczky und Sandraschütz, która przeprowadziła liczne modernizacje zamku. W 1930 roku Adolf von Seidlitz-Sandreczky sprzedał zamek i przyległe tereny miastu Bielawa.

Po II wojnie światowej zamek przeszedł w ręce państwa, a później stał się własnością prywatną w 2020 roku. Pełny opis przemian własności dóbr ziemskich można znaleźć w osobnej zakładce.

Historia budowlana obiektu

Zamek bielawski nigdy nie był przedmiotem badań architektonicznych ani profesjonalnego oglądu materii zabytkowej. W związku z tym jego historia budowlana może być przedstawiona jedynie w formie szkicowej, opierając się w dużej mierze na hipotezach oraz nielicznych wzmiankach źródłowych i dokumentacji.

Faza I (hipotetyczna)

Położenie obecnej budowli w obniżeniu dolinnym, u zbiegu potoków, sugeruje, że już w XIV wieku mogła istnieć w tym miejscu siedziba rycerska. Prawdopodobnie była to siedziba Heydenricha von Tscherticz, wzmiankowana w 1389 roku jako hofe (Landbuch II, nr 1016). Dotychczas nie zidentyfikowano jednak żadnych śladów średniowiecznego założenia.

Faza II

Wzniesienie nowej budowli zamkowej datuje się na 1598 rok i wiąże z braćmi Wolfem i Heinrichem von Seidlitz, właścicielami majątku Nieder-Bielau od lat 90. XVI wieku do 1605 roku (Hoenow 1931, s. 27). Efektem tej inwestycji był zapewne obecny obrys zamku oraz znaczna część jego murów, zwłaszcza w obrębie skrzydeł wschodniego, południowego i zachodniego, które otaczają wewnętrzny dziedziniec.

Z tej fazy pochodzą zachowane pozostałości pierwotnego wjazdu do zamku w skrzydle południowym (obecnie zamurowanego), obejmujące otwór bramy wjazdowej oraz furtę dla pieszych. Elementy te ujęte są w obramienia dekorowane boniami diamentowymi, które pod koniec XVI wieku należały do kanonu zdobień architektonicznych na Śląsku. Prostokątna wnęka, w której osadzono portal bramny, oraz kamienne wsporniki u podstawy węgarów sugerują istnienie niezachowanego zwodzonego przęsła mostu, który pierwotnie przerzucony był nad fosą otaczającą zamek, przylegającą bezpośrednio do jego murów.

Część pomieszczeń piwnicznych zachowała sklepienia o konstrukcji charakterystycznej dla technik budowlanych sprzed 1650 roku. Wykonane z filarów i łęków, z wnękowaniem od strony wnętrza, mury te są typowe dla architektury siedzib szlacheckich Śląska i hrabstwa kłodzkiego z około 1600 roku. Na uwagę zasługuje także quasi-sieciowe sklepienie z wydatnymi tynkowymi żebrami, zachowane w przyziemiu skrzydła zachodniego. Dawniej była to sala, która później została przekształcona w przejazd bramny.

Rozplanowanie zamku, z wyraźnym podziałem skrzydeł na pasma, również można przypisać fazie II. Nie zachowały się dane na temat pierwotnego kształtu dachów, jednak można założyć, że skrzydła były pokryte dachami dwuspadowymi z dekoracyjnymi szczytami, podobnymi do tych w zamku w Goli Dzierżoniowskiej.

Faza III (hipotetyczna)

Można przypuszczać, że Adam Boguslaus von Sandretzky und Sandraschütz, przejmując po 1672 roku posiadłość bielawską, nie zmienił bryły zamku ani jego niemal stuletnich form stylowych. Prawdopodobnie zmodernizował jednak wnętrza i układ komunikacyjny. Efektem tych prac mógł być wąski trakt dostawiony do skrzydła południowego od strony wewnętrznego dziedzińca. W przyziemiu trakt ten miał formę podcienia otwartego półkolistymi arkadami, natomiast na piętrze znajdował się zabudowany korytarz. Obecna szkieletowa, drewniano-murowana konstrukcja tego elementu jest z pewnością wtórna.

Faza IV

Odbudowa zamku po pożarze z 1737 roku (gräfliche Schloss in Langenbielau wurde 1737 durch einen Brand zerstört und 1739 wieder aufgebaut; Hoenow 1931, s. 58), podjęta przez barona Johanna Ferdinanda von Sandretzky und Sandraschütz, prawdopodobnie nie naruszyła układu ścian nośnych, ale zmieniła wygląd zewnętrzny oraz wystrój wnętrz.

Z tej fazy pochodziły formy architektoniczne widoczne na grafice Theo Blätterbauera z ok. 1860 roku (Duncker 2, nr 103): surowa „zamkowa” artykulacja fasad z gzymsem międzykondygnacyjnym i opaskami okiennymi, dach mansardowy, nowy wjazd na dziedziniec w skrzydle zachodnim, wieżyczka-sygnaturka wieńcząca dach (prawdopodobnie na osi bramy zachodniej), sklepienie żaglaste w jednej z sal na piętrze oraz jego sztukatorski wystrój z motywami heraldycznymi. Wśród zdobień znajdowały się przedstawienia kruka z pierścieniem w dziobie – godło herbowe rodu Sandreczkich.

W tym czasie nadal funkcjonował wjazd w skrzydle południowym, a fosę z murowaną cembrowiną zachowano przy zewnętrznej krawędzi zamku. Urządzenie wjazdu od strony zachodniej obejmowało reorganizację przedpola zamku, w tym stworzenie reprezentacyjnego dziedzińca zewnętrznego.

Najpóźniej w pierwszej ćwierci XIX wieku w obrębie osuszonej fosy nasadzono drzewa i krzewy, które oddzielały zamek od przestrzeni placowych (Duncker 2, nr 103).

Faza V

Pożar, który wybuchł 5 stycznia 1878 roku, strawił dachy zamku i zniszczył jego konstrukcję niemal „do gołych murów”. Ocalały jedynie „niektóre pomieszczenia sklepione” oraz znaczna część cennego wyposażenia, które udało się ewakuować z budynku (Hoenow 1931, s. 152).

Odbudowa zamku, prowadzona przez zarząd dóbr bielawskich w czasie, gdy jedynym mieszkańcem był niepełnosprawny i ubezwłasnowolniony Hans Adam von Sandreczky und Sandraschütz, nie przywróciła pierwotnych stromych dachów, które zastąpiono płaskim zadaszeniem. Skrzydło południowe zostało przedłużone w kierunku zachodnim – nowy segment, postawiony w obrębie dawnej fosy, oskrzydlał od południa główny wjazd do zamku.

W ramach tych prac wyburzono parterowy budynek oficynowy przylegający do południowo-wschodniego naroża zamku, uwidoczniony na grafice Theo Blätterbauera (zob.: polska-org.pl; plan z 1921: szukajwarchiwach.gov.pl). Szkieletowa ściana traktu korytarzowego w skrzydle południowym, parterowe partie skrzydeł północnego i wschodniego kryte dachami pulpitowymi oraz pseudo-krenelaż wieńczący mury zewnętrzne to prawdopodobnie również elementy pochodzące z tej fazy odbudowy.

Przekształcenia objęły także przedpole fasady zachodniej: fosę zasypano, a przed bramą urządzono podjazd dla powozów, poprzedzony kolistą kwaterą obsadzoną żywopłotem, przy jednoczesnym zachowaniu istniejących starych drzew. Elewację frontową zamku w partii parteru ozdobiono zielenią w formie pnączy.

Faza VI

Wkrótce po zakupie areału zamkowego w 1930 roku władze miasta przeprowadziły przebudowę, która przywróciła zamkowi część utraconych po pożarze z 1878 roku walorów architektonicznych. Usunięto wtórnie dodany segment skrzydła południowego, odtwarzając historyczny przebieg fasady zachodniej, oraz wzniesiono strome dachy z lukarnami powiekowymi nad dwukondygnacyjnymi partiami budowli – w formie zachowanej do dziś.

Zlikwidowano pnącza porastające elewację, a otwór bramny zyskał proste „neobarokowe” obramienie z herbem Bielawy w zwieńczeniu (zob.: 1, 2, 3; por. plan z 1930: szukajwarchiwach.gov.pl).

Wyróżniajacym się elementem zamku, którego metryka pozostaje nieustalona, jest cylindryczna wieża w obrębie skrzydła północnego, nakryta stożkowym dachem z bardzo wydatnym okapem (z fazy V lub VI). Być może budowla pochodzi z fazy I (analogia: zamek w Rudnicy).

Charakterystyka wartości kulturowych

Przebudowy, którym poddano zamek bielawski i jego bezpośrednie otoczenie w ciągu ostatnich 150 lat, znacznie osłabiły jego historyczno-architektoniczne walory, które były jeszcze czytelne na grafice Theo Blätterbauera z około 1860 roku. Mimo to zachowały się elementy, takie jak portale, sklepienia czy wnęki okienne, które świadczą o „renesansowej” metryce budowli oraz jej późniejszych „barokowych” przekształceniach.

Można mieć nadzieję, że w przyszłości zostaną przeprowadzone kompleksowe badania architektoniczne i archeologiczne, które nie tylko pogłębią wiedzę na temat przekształceń rezydencji, ale być może także ujawnią jej średniowieczne początki.

Obraz stosunków własnościowych w Bielawie w XIII i I połowie XIV w. opiera się na nielicznych przekazach, które trudno jednoznacznie przypisać do konkretnych części zespołu osadniczego.

• W 1288 r. książę wrocławski Henryk IV, fundując kolegiatę św. Krzyża we Wrocławiu, uposażył ją m.in. w 48 łanów ziemi in Bela (RS 1c, nr 2054; SUB V, nr 367; Hoenow 1931, s. 12). Te dobra, z czasem podzielone na trzy „prebendy” (Große, Mittlere und Kleine neue Antheil), zostały w 1759 r. przejęte przez właściciela dóbr szlacheckich (Zimm. 5, s. 164).
• Od 1312 r. źródła pisane wspominają panów „z Bielawy” (von Bela / de Bela; RS 2, nr 3311 i in.), wywodzących się z rodu von Reichenbach (ich przodkiem był Wilhelm, pierwszy wójt Dzierżoniowa). Ród ten bezspornie dzierżył dobra w Bielawie przez co najmniej trzy pokolenia, o czym świadczą dokumenty z lat 1329–1367³Z tej gałęzi rodowej wywodzili się Reichenbachowie zamieszkujący ziemię kłodzką piszący się „Bieler” (w wolnym „Bielawczyk”), wymarli w 1647 – ich protoplastą był Hensil, przypuszczalnie syn Sinderama „Białego”, a gniazdem rodowym majątek Trzebieszowice-Rothe Hof (Reichenbach II, s. 99, 305-306):
  • Sinderam [starszy] von der Bele, krewniak (brat?) Conrada von Reichenbach, drugiego wójta dziedzicznego Dzierżoniowa; zm. przed 1329, odnotowany jako (były) sędzia dziedziczny (iudex hereditarius, właściciel sędziostwa tj. sołectwa) w „Starej Bielawie” (in eadem antiqua Bela; in predicta Bela)⁴Przekaz z 1367 (Landbuch I, nr 222) pozwala twierdzić, że nazwa „Stara Bielawa” była odnoszona do Bielawy Dolnej., donator szpiatala krzyżowców w Dzierżoniowie (Reichenbach I, s. 18; RS 4, nr 4847; Reichenbach II, s. 97).
  • Heinrich von der Bele, syn Sinderama [starszego], sędzia dziedziczny „Starej Bielawy”. Zmarł przed 1329 r. (jw.).
  • Sinderam albus („Biały”), syn Heinricha, wzmiankowany w 1329 r. jako sędzia dziedziczny „Starej Bielawy” (Reichenbach I, s. 18; RS 4, nr 4847; Reichenbach II, s. 99).
  • Sinderam calvus („Łysy”), syn Sinderama [młodszego], wzmiankowany w 1333 r. jako donator wspomnianego szpitala (Reichenbach I, s. 20; RS 4, nr 5190, s. 233; Reichenbach II, s. 99).
  • Heynko de Bela, przypuszczalnie syn Sinderama „Białego”, wzmiankowany w 1347 i 1352 r. (Reichenbach II, s. 99).
  • Synderam von der Bele der Wilczcze, niewątpliwie potomek bielawskich Sinderamów, wzmiankowany w 1367 r. w związku ze sprzedażą sędziostwa w Bielawie Dolnej (das gerichte zur Nedirsten Bele; Landbuch I, nr 222).

W II połowie XIV i na początku XV wieku wspomniany zespół osadniczy był podzielony na następujące majątki ziemskie, należące do rycerzy lub dzierżoniowskich mieszczan:

• Folwark w Bielawie Dolnej „na końcu wsi” (das vorwerk, das an dem ende zu der Nedirsten Bele gelegen ist; Landbuch I, nr 221). Właścicielami byli:
  • przed 1367–1392: członkowie mieszczańskiego rodu Tanwolf – Hensil (wzmiankowany w 1367), Johannes (wzmiankowany w 1386) oraz bracia (synowie Hensila) Alexius, Jacob, Hans i Hans (wzmiankowani w 1388 i 1392) (Landbuch I, nr 221; Landbuch II, nr 300, 525, 1053);
  • 1392–między 1382/1402: Hannus von Haugwitz (Landbuch II, nr 1053, 1322, 1389; Landbuch II, nr 429);
  • między 1382/1402–1402: Margaretha, wdowa po Hannusie von Hugewicz (Landbuch III, nr 1325);
  • 1402–?: Hannus Wiltperge, syn zmarłego Nikila (Landbuch III, nr 1325).
• Dziedziczne sołectwo (sędziostwo) w Bielawie Dolnej:
  • do 1367: Synderam von der Bele der Wilczcze (Landbuch I, nr 222);
  • 1367–po 1375: Nickel von Petrikaw, zięć Synderama, odnotowany jako schultheyß zur Bele (Landbuch I, nr 222, 974).
• Folwark oraz grunty na krańcu Bielawy Dolnej (in dem dorfe zur Nedirn Bele am ende gelegen; Landbuch II, nr 1340):
  • przed 1389–po 1394: Hannus Weruscher (Landbuch II, nr 987, 1340).
• Majątek (łany czynszowe bez folwarku?) w Nowej Bielawie:
  • w 1375 r. bracia Heinemann i Titze von Reichenbach, synowie zmarłego Hermanna, sprzedali 8 grzywien rocznego czynszu in dem dorfe zur Neuen Bele Ottonowi von Peterswalde (Landbuch I, nr 944).
• Majątek w Bielawie (Środkowej) – dający się identyfikować z posiadłością późniejszą, obejmującą omawiany zamek, z folwarkiem i „dworem” (w 1389 r. odnotowano: eyne mol nehste bey dem hofe doselbist zur Bele gelegen; Landbuch II, nr 1016)⁵Teza, jakoby majątek te w 1367 przeszedł z rąk Benescha Sekila von Reichenbach w posiadanie Franzke von Peterswalde (Reichenbach II, s. 450) opiera się na błędzie – rzeczony przekaz dotyczy Piławy Środkowej (zob. Reichenbach I, s. 45). Niemniej położenie majątku:
  • przed 1386–po 1395: Heydenrich (Landbuch II, nr 279, 296, 1016, 1434);
  • przed 1397–po 1400: Ulrich Swob, posiadacz majątków w Makowicach, Ernsdorf, Bielawie i Piławie (Landbuch III, nr 325, 903);
  • po 1400–po 1405: Eneda, wdowa po Ulrichu, która w 1405 r. sprzedała 60 grzywien rocznego czynszu z majątków w Ernsdorf, Bielawie i Piławie Sigismundowi von Pogrell (Landbuch III, nr A 61).
• Dawne sołectwo z folwarkiem w Bielawie (Środkowej):
  • (przed 1379?) do 1389: Heydenrich von Tscherticz, który sprzedał folwark należący dawniej do sołectwa, wraz z gruntami (vierdenhalbe hufen ackers –, die von alders in das gerichte zur Bele gehort haben), młynem „koło dworu”, miejscem po młynie (molstat) itd. (Landbuch II, nr 1016). Już w 1379 r. zakupił młyn od Mikołaja Schobera (Adamska 2005, s. 237);
  • 1389–po 1391: Nickel Tiefgrube (Landbuch II, nr 1016, 852).
• Landbuchy notują jeszcze trzy inne majątki świeckie, których dokładnego położenia nie da się ustalić:
  • folwark zur Bele yn dem dorfe gelegen, który w 1390 r. został sprzedany przez mieszczanina Nicklosa Schulthis Hannusowi Weruscherowi (Landbuch II, nr 1026);
  • folwark zu Bele, wzmiankowany w 1393 r. jako własność Albrechta Schofa (Landbuch II, nr 1309);
  • folwark zu Bela, który w 1403 r. należał do Jacoba Schreibera (Landbuch III, nr 1394);
  • majątek będący siedzibą (!) Hannusa Kauschburga o przydomku Kreppil, piszącego się czur Bela gesessin (1402) oraz von der Bela (1403) (Landbuch III, nr 1202, 1213, 1464).

Obraz przemian własności ziemskiej w XV i XVI wieku został zrekonstruowany przez F. Hoenowa, przy czym poprawność jego ustaleń pozostaje dyskusyjna. Nie wiadomo, której posiadłości dotyczą poniższe dane:

• do 1410: Sigmund von Pogrell, sprzedał majątek (Hoenow 1931, s. 16–17);
• 1410–po 1411: Sigmund von Baumgarten; w 1411 r. uzyskał nadania od króla Czech Wacława, w tym lenno kościelne w Bielawie oraz tereny leśne, które pozostawały w rękach jego potomków do 1504 r. (Hoenow 1931, s. 16–18, 20–21);
• po 1411–1439: Christoph i Heinrich von Baumgarten, synowie Sigmunda, sprzedali majątek (Hoenow 1931, s. 18);
• 1439–?: Johannes Czelner, sprzedał majątek (Hoenow 1931, s. 18, 20);
• ?–po 1462: Georg von Pogrell von Würben; w 1462 r. sprzedał podatek zwany Landgeschoss Sigmundowi Nickelowi i braciom von Knoblochsdorff (Hoenow 1931, s. 19, 20).

Późniejsze przekazy odnotowują właścicieli co najmniej trzech majątków w Bielawie:

• Neu-Bielau:
  • do 1472: Hans von Petwerswalde o przydomku Junge-Heinze, który sprzedał „Neu-Bielau” (Hoenow 1931, s. 20);
  • 1472–po 1479: Siegmund Nickel i bracia von Knoblochsdorff; w 1479 r. spadkobiercy Nickela sprzedali majątek „Neu-, Ober- i Nieder-Bielau” (Hoenow 1931, s. 20);
  • ?–1504: Balthasar von Betsch z Lutomii, który w 1504 r. kupił od Georga von Pogrell las koło Bielawy. W tym samym roku zmarł, a wdowa sprzedała las wraz z majątkiem „Neubielau” (Hoenow 1931, s. 20–21);
  • 1504–1509: Margaretha Schleußer von Moderisch, która sprzedała majątek i las (Hoenow 1931, s. 21);
  • 1509–1529: Hans von Seidlitz, który sprzedał „Gut Neubielau” (Hoenow 1931, s. 21);
  • 1529–1535: Georg von Elbel von Stein, który sprzedał majątek (Hoenow 1931, s. 21);
  • 1535–?: Joachim von Netz auf Weigelsdorf (Ostroszowice; Hoenow 1931, s. 21).
• Majątek Nieder-Bielau (z przynależnościami dawnego sołectwa):
  • przed 1479: Siegmund Nickel; jego spadkobiercy sprzedali „Neu-, Ober- i Nieder-Bielau” (Hoenow 1931, s. 20);
  • 1479–po 1494: Hans Fogeler; w 1496 r. sprzedał Melchiorowi Czelner młyn i prawa do karczmy w majątku „Nieder-Langenbielau” (Hoenow 1931, s. 20);
  • ?–1508: Dominik Czelner, który sprzedał „Niederbielau” z lennem kościelnym, młynem, prawem wypasu owiec oraz prawami sądowniczymi (Hoenow 1931, s. 21);
  • 1508–?: Hans von Seidlitz von Schönfeld, który w 1509 r. zakupił „Neubielau” (Hoenow 1931, s. 21).
• Folwark w Nieder-Bielau:
  • przed 1507–1509: Dipprand von Reichenbach zur Rogau; w 1507 r. sprzedał opiekunowi prawnemu Hectora von Knoblochsdorf 42 grzywny rocznego czynszu z dóbr w „Nieder-Bielau” i Owieśnie. W 1509 r. obie posiadłości przejęły inne ręce (Reichenbach I, s. 123, 125);
  • 1509–po 1533: Heinze von Rohnau; w 1533 r. odnotowany jako Hans Rohn von der Bylaw (Reichenbach I, s. 125, 144).

Rejestr powinności wojskowych z 1550 roku odnotowuje dwóch posesjonatów, którzy mogli być właścicielami majątków na prawie rycerskim w Bielawie⁶Zapisy w rejestrze istotne dla badań nad właścicielami Bielawy stwarzają trudność interpretacyjną: w pierwszej części spisu odnotowano Bilaw, w drugiej – Peilau = Piława (zob. Ritterdienste.SJ.1550, s. 55 i 237 oraz 56 i 237).:

• Joachim von Netz z Ostroszowic – świadczył służby Von dem gutte Ober und Nieder Bilaw (Ritterdienste.SJ.1550, pag. 55);
• Hans von der Heide – świadczył von seinem Theiler Zur Bielau (Ritterdienste.SJ.1550, pag. 55).

Spis podatkowy z 1579 roku wymienia:

• Conrada Seidlitz zur Bielau, który posiadał w Bielawie 4 kmieci (na 4 łanach ziemi) oraz dobra w Owieśnie;
• Christopha Netz zur Bielau, posiadającego w Bielawie 19 kmieci na 12 łanach, a także dobra w Mościsku i Dobrocinie (Treblin 1902, s. 124).

Tekst porozumienia z 1582 roku, kończącego spór o prawa sądownicze w Bielawie, wspomina dwóch właścicieli ziemskich jako strony konfliktu:

• Hansa von Rohnau;
• Georga von Elbel (Hoenow 1931, s. 23–25).

Rejestr służb wojskowych z 1602 roku (dokumentujący stan z wcześniejszej dekady) odnotowuje właścicieli dóbr wzmiankowanych w 1576 roku:

• Christoph von Nez [Netz] zur Bielauw (Ritterdienste.SJ.1602, pag. 89);
• Conrad Seidliz Erben zur Bielauw (Ritterdienste.SJ.1602, pag. 90).

Według F. Hoenowa:

• Christoph von Netz, a w 1600 r. jego spadkobiercy (Christoph młodszy), rezydowali zu Bielau auf dem Niederhofe („dworze dolnym” w Bielawie Górnej) i posiadali również Mittel-Bielau (na podstawie danych ze spisu podatkowego);
• Spadkobiercy Hansa von Seidlitz, jego synowie Wolf i Heinrich, posiadali Niederbielau. To właśnie oni rzekomo w 1598 r. wznieśli zamek bielawski (Von diesen wurde 1598 das herrschaftliche Schloss erbaut). W 1605 r. sprzedali majątek ojczymowi, Christophowi von Rechenbergk und Oppach (Hoenow 1931, s. 27).

W 1618 roku doszło do scalenia majątków: Christoph von Rechenbergk und Oppach, zamieszkały w Świdnicy, sprzedał Christophowi von Netz auf Ober-Bilaw swój majątek zur Nieder-Bilaw, obejmujący siedzibę szlachecką, folwark i przynależności (an Rittersitz, Forwergen, Eckern …; Hoenow 1931, s. 27–28).

Kolejnymi właścicielami dóbr na prawie rycerskim w Bielawie (wraz z omawianym zamkiem) byli:

• 1618–1619: Christoph von Netz (zm. 1619; Hoenow 1931, s. 30);
• 1619–po 1626: Joachim von Netz auf Ober- und Nieder-Biele und Weigelsdorff, ożeniony z NN von Strachwitz und Gebbersdorff (Sinapius 1720, s. 663; Sinapius 1728, s. 835–836);
• po 1626–1668: Wolf Heinrich von Netz (zm. 5 stycznia 1668), syn Joachima; posiadacz dóbr w Bielawie i Piławie Dolnej, ożeniony z Heleną von Niemitz z Wilkowa Wielkiego (Sinapius 1728, s. 836; Hoenow 1931, s. 35, 38, 42);
• 1668–1672: Bracia Ernst Heinrich i Joachim Ernst von Netz, synowie Wolfa Heinricha, sprzedali majątek bielawski (die Gütter New-Mittel- und Nieder-Biehlaw … an Rittersitz, Forwerge, …) Barbarze von Sandretzki, z domu von Gellhorn, reprezentowanej przez męża jako opiekuna prawnego. Sprzedali również majątki w Piławie Górnej, Średniej i Dolnej (Sinapius 1728, s. 836; Hoenow 1931, s. 42–44).
• 1672–po 1672: Barbara von Sandretzki, z domu von Gellhorn (ur. 1635 w Pieszycach, zm. 1692 w Bielawie), zamężna od 1655 roku (Hoenow 1931, s. 42–44; Geneanet);
• po 1672–1695: Adam Boguslaus von Sandretzky und Sandraschütz (ur. 1630, zm. 1695), mąż Barbary (Sinapius 1728, s. 423; Geneanet);
• [1695]–1697?: Bracia Hans (Johann) Friedrich i Gottlieb Ferdinand von Sandretzki und Sandraschütz podzielili spadek. Hans Friedrich przejął majątki Jaźwina, Świątniki, Spitterwitz, Księginice Małe i Ratajno, a Gottlieb Ferdinand – Bielawę (Sinapius 1728, s. 423; Wiontzek 1931, s. 54);
• 1697–przed 1737: Gottlieb Ferdinand von Sandretzki und Sandraschütz (zm. po 1748, bez męskiego potomka), syn Adama, pan na Bielawie, współwłaściciel dóbr Mańczyce. W 1697 roku wraz z bratem wyniesiony do stanu barońskiego (Freiherrenstand; Kneschke 1853, s. 343; Wiontzek 1931, s. 54; Kral 1904, s. 225).
• przed 1737–1737: Hans (Johann) Friedrich von Sandretzky und Sandraschütz (ur. 19 września 1668, zm. 21 maja 1737), ożeniony z Julianą Elisabeth von Haugwitz-Brauchitschdorf (ur. 1680, zm. 1723; Richthofen 1884, s. 109; Wiontzek 1931, s. 54, 135);
• 1737–1775: Johann Ferdinand Freiherr von Sandretzky und Sandraschütz (zm. 23 października 1775), syn Hansa Friedricha, stronnik króla Prus Fryderyka II, wyniesiony w 1741 roku do stanu hrabiowskiego. W 1775 roku ustanowił ordynację bielawską (Majoratsherrschaft Langenbielau; Hoenow 1931, s. 61, 83, 86; Wiontzek 1931, s. 54, 64).
• 1775–1805: Friedrich Wilhelm Ferdinand Gottlieb Graf von Sandretzky und Sandraschütz (ur. 8 lutego 1745 w Bielawie, zm. 11 sierpnia 1805 w Karlowych Warach), ożeniony z hrabianką Luise Sophie Beate von Pückler (Kneschke 1853, s. 343; Wiontzek 1931, s. 54, 65);
• 1805–1841: Erdmann (I) Carl Gottlob Graf von Sandreczky und Sandraschütz (ur. 22 lipca 1774, zm. 10 kwietnia 1841), ożeniony z Philippiną Sophie Josephe Charlotte von Pückler (GGTGH, Jg.12 [1839], s. 422; Wiontzek 1931, s. 54);
• 1841–1863: Erdmann (II) Karl Gottlob Graf von Sandreczky und Sandraschütz (ur. 30 grudnia 1808, zm. 19 stycznia 1863), uzyskał od króla Prus predykat „Exzellenz” (GGTGH, Jg.33 [1860], s. 687–688);
• 1863–1886: Hans Adam Friedrich Bogislaus Graf von Sandreczky und Sandraschütz (ur. 11 listopada 1843, zm. 2 grudnia 1886; Hoenow 1931, s. 145–155);
• 1886–1928: Ernst Julius Adolf Erdmann Friedrich Graf von Seidlitz-Sandreczky (ur. 29 grudnia 1863, zm. 3 sierpnia 1930; GGTGH, Jg.94 [1921], s. 892; Hoenow 1931, s. 145–155).

W 1930 roku Adolf Hermann Ferdinand Gottlob Graf von Seidlitz-Sandreczky (ur. 3 września 1896, zm. 2 maja 1945) sprzedał część majątku, w tym rezydencję i folwark w Bielawie wraz z parkiem zamkowym, miastu (Hoenow 1931, s. 254–255).

Po 1945 roku budynek zamku był używany jako szkoła. W 2020 roku władze powiatu dzierżoniowskiego sprzedały nieruchomość osobie prywatnej (tvsudecka.pl).

Ilustracje