Bronów, gm. Dobromierz, pałac (ruina)

Przynależność administracyjna i toponomastyka

• od 1296 r. w granicach księstwa świdnickiego; do 1741: w obrębie weichbildu świdnickiego; 1741-1932: Kreis Bolkenhain, 1932-1945: Landkreis Breslau; 1975-1998 woj. wałbrzyskie
• 1300 Burn, 1387 Bornchein, 1388 Bornecheyn, 1666 Börnichen, 1765 Boernchem, 1785 Börnchen, 1845 Alt Börnchen, 1945 Będzin, 1947 Bronów
• historyczne nazwy majątku: Gut (brak nazwy własnej).

Kontekst przestrzenny, rozplanowanie, stan zachowania obiektu

Wieś Bronów po raz pierwszy wzmiankowana była około 1300 r. pod zlatynizowaną nazwą Burn (LF), co w tłumaczeniu z języka staroniemieckiego oznaczało „Źródło”. Położona na Przedgórzu Sudeckim, w niedalekiej odległości od Dobromierza, niemal do końca XIV wieku pozostawała w domenie książąt świdnicko-jaworskich. Murowany dwór pański, początkowo książęcy, a później rycerski, ulokowano w samym centrum wsi. Na południe od niego znajdował się folwark z obszernym dziedzińcem i zabudową gospodarczą. Obecnie ruina dworu stoi pośrodku zdziczałego parku, który pierwotnie był parkiem angielskim. Ściany magistralne pałacu zachowały się na pełną wysokość, podobnie jak część ścian działowych, natomiast brakuje dachu i stropów.

Dzieje własności dóbr ziemskich i obiektu na podstawie przyczynków źródłowych:

• 1387 – villa Bornchein (LANDBUCH II nr 548); 1388 – wzmianka: … zum Haine bey der herczoginne Bornecheyn (LANDBUCH II, nr nr 551);
• 1492 r. – wspomina się, iż „pani baronowa von Both” posiadała tu obronny dwór.
• W XVI w, wśród właścicieli wsi okresu nowożytnego znajdowały się rodziny m.in. von Czettritz, von Matuschka i von Schaffgotsch
• W latach 80. XVII w. Bronów należał do księżnej Joanny Teresy von Stein, wydanej w  1686 za księcia Ferdynanda von Schaffgotsch (tablica w kościele św. Michała w Dobromierzu)
• od 1740 r. – pełna własność Matuschków: hrabia von Matuschka (Werner -F-Sch, s. 353; ZIMMERMANN 1785, s. 100)
• 1751-56 – wieś zakupił od Josephy von Matuschka królewski radca prawny, kanclerz księcia biskupa wrocławskiego Franz von Mutius. W rękach Mutiusów Bronów pozostawał nieprzerwanie do 1945 r.: Karl von Mutius posiadacz pałacu i folwarku, Franz Louis Eugen Reimann v. Mutius, K. Major und Kreis-Deputierter, Ernst von Mutius, Tittmeister zu Potsdam, 1917-1926 Bernhard von Mutius (ZIMMERMANN 1785, s. 100; KNIE 1830, s. 53; KNIE 1845, s. 45; ANPSA 1857, s. 154; SGA 1870, s. 78, SGA 1886, s. 131, 210;  SGA 1894, s. 127, 200; SGA 1898, s. 136, 213; SGA 1902, s. 146, 227; SGA 1917, s. 274, SGA 1921, s. 288, SGA 1926, s. 358)
• 1945 – pałac przeszedł na własność państwa polskiego; opuszczony i zdewastowany popadł całkowitą ruinę

Stan badań

• W 1910 roku Weber wspomina właścicieli dóbr rycerskich Bronów (po 1756 roku) oraz to, że sam zamek został przebudowany w roku 1880 (WEBER III, str.2).
• W 2003 roku wykonano inwentaryzację budowlaną obiektu (mgr inż. arch. M.Droń, mgr inż. arch. R.Kryśpiak, mgr inż. arch. A.Gołembiewski).
• W 2005 roku Jerzy Pilch opisuje pałac jako późnorenesansowy dwór z sienią na osi. Wzniesiony w latach 1660-70 (PILCH 2005, str. 31).
• Pozostałości średniowiecznego założenia zostały odkryte w 2013 (BŁONIEWSKI 2013)

Historia budowlana

Faza 1 (2 poł. XIV w.)

W drugiej połowie XIV wieku wzniesiono niewielki dwór-zameczek, założony na planie prostokąta o wymiarach 24,5 x 16,9 m. Obiekt składał się z kamiennego muru obronnego oraz niewielkiego budynku mieszkalnego, dostawionego do muru w narożniku północno-wschodnim. Pomimo widocznych styków między domem a murem, można uznać je za powstałe równocześnie. Dowodem na to jest obecność okienka-strzelnicy w murze, przewidzianego już na etapie budowy dla doświetlenia przyziemia budynku mieszkalnego.

Przyziemie domu było wykonane z kamienia, zagłębione około 1,5 m poniżej poziomu dziedzińca i wystające tyle samo ponad jego powierzchnię. Wewnątrz posiadało wymiary 6 x 4,5 m i było kryte stropem belkowym. Wyższe kondygnacje prawdopodobnie wzniesiono w konstrukcji szkieletowej.

Mur obwodowy o grubości 85–100 cm zbudowano z łamanego kamienia, z użyciem charakterystycznej średniowiecznej zaprawy wapiennej, bogatej w grudki wapna i z domieszką gliny. Mur ten zachował się do dziś do wysokości około dwóch trzecich pierwszego piętra obecnego pałacu. Lokalizacja pierwotnego wjazdu na dziedziniec pozostaje nieznana.

Dziedziniec, oprócz narożnego budynku mieszkalnego, prawdopodobnie był uzupełniony drewnianą zabudową gospodarczą, choć brak dotychczas jednoznacznych dowodów na jej istnienie. Dwór mógł pełnić funkcję siedziby administratora dóbr książęcych w Bronowie, jednakże wspomnienie o księżnej Bornecheyn w dokumencie z 1388 roku sugeruje, że mogła ona również czasowo tam przebywać.

Faza 2 (XVI w.) – dwór obronny baronowej von Both

Do końca XV wieku strefa mieszkalna zameczku została znacznie rozbudowana. W wewnętrznym narożniku południowo-wschodnim wzniesiono nowy, w pełni murowany budynek o wymiarach 11,2 x 7,3 m. Konstrukcja ta charakteryzowała się solidnymi, kamiennymi murami, wykonanymi na bardzo mocnej, szaro-beżowej zaprawie wapiennej z widocznymi grudami niedokładnie zlasowanego wapna.

Pomiędzy starszym a nowym budynkiem pozostawiono przestrzeń o szerokości 3 m, która najprawdopodobniej pełniła funkcję nieprzejezdnej sieni, dostępnej bezpośrednio z dziedzińca. Rozbudowa ta wskazuje na rosnące znaczenie dworu, który w XVI wieku stał się rezydencją baronowej von Both, łącząc funkcje mieszkalne z obronnymi.

Faza 3 ( XVI w.)

W XVI wieku kontynuowano zagospodarowywanie dziedzińca otoczonego murem obwodowym. Przy północnym odcinku muru wzniesiono nowy budynek, z którego do dziś zachowały się trzy ściany – dwie działowe oraz jedna zewnętrzna, skierowana w stronę dziedzińca.

Obecny stan zachowania uniemożliwia jednoznaczne określenie, czy budynek ten funkcjonował jako oddzielna konstrukcja, czy stanowił boczne skrzydło starszej zabudowy. Rozbudowa ta wpisuje się jednak w ogólny proces intensywnego rozwoju kompleksu, stopniowo przekształcającego pierwotny zameczek w bardziej rozbudowaną rezydencję obronną.

FAZA 4 (2 poł. XVI – 1 połowa XVII w.)

W drugiej połowie XVI wieku i na początku XVII wieku doszło do całkowitej zabudowy dziedzińca dawnego dworu obronnego. Nowo powstałe pomieszczenia zasklepiono kolebami z lunetami, co nadało założeniu bardziej zwartą i funkcjonalną formę.

Kluczową transformację przyniosła jednak przebudowa przeprowadzona przez barona Ernsta von Mutiusa w 1880 roku. Dawny dwór obronny został przekształcony w reprezentacyjny pałac. Od strony zachodniej dobudowano dodatkowy trakt pomieszczeń, zmieniono układ poziomów i całkowicie przebudowano otwory okienne, nadając budynkowi nowoczesny, pałacowy charakter.

Pałac stał się dwupiętrową rezydencją otoczoną malowniczym parkiem w stylu angielskim. Jego wnętrza wypełniły bogate zbiory szkła, porcelany oraz galeria obrazów, co odzwierciedlało prestiż rodziny von Mutius. Jej członkowie pełnili wysokie funkcje w państwie pruskim, w tym godności ambasadorów Prus, Niemiec i Portugalii, podkreślając znaczenie tej arystokratycznej linii w dyplomacji i polityce.

Wzmianki konkretnie o tym obiekcie: Knie 1830, s. 53; Knie 1845, s. 45; Pilch 2005, s. 31; SGA 1870, s. 78; SGA 1886, s. 131, 210; SGA 1894, s. 127, 200; SGA 1898, s. 136, 213; SGA 1902, s. 146, 227; SGA 1917, s. 274; SGA 1921, s. 288; SGA 1926, s. 358; Weber 1913, s. 2; Zimmermann 1785, s. 100.

@techreport{kwasniewski2023,

title = {Katalog zamk\'{o}w i dwor\'{o}w obronnych \'{S}l\k{a}ska, nr 03PH/0001/22, Zadanie 2},

author = {Andrzej Kwa\'{s}niewski},

year  = {2023},

date = {2023-01-01},

urldate = {2023-01-01},

address = {Wroc\law},

note = {Kwerenda wybranych \'{z}r\'{o}de\l historycznych i opracowa\'{n} nt. maj\k{a}tk\'{o}w ziemskich i siedzib rycerskich/szlacheckich w Wojcieszowie (pow. jeleniog\'{o}rski)},

keywords = {},

pubstate = {published},

tppubtype = {techreport}

}

@techreport{sawinska_1991,

title = {Pa\lac Wojciesz\'{o}w, ul. Boles\lawa Chrobrego 48},

author = {Ewa Sawi\'{n}ska},

year  = {1991},

date = {1991-01-01},

institution = {Wojew\'{o}dzki Urz\k{a}d Ochrony Zabytk\'{o}w, Delegatura w Legnicy},

note = {Karta Ewidencyjna Zabytk\'{o}w Architektury i Budownictwa},

keywords = {},

pubstate = {published},

tppubtype = {techreport}

}

@collection{\ssknie_1830,

title = {Alphabetisch-Statistisch-Topographische Uebersicht aller D\"{o}rfer, Flecken, St\"{a}dte und andere Orte der K\"{o}nigl. Preu\ss. Provinz Schlesien, nebst beigef\"{u}gter Nachweisung von der Eintheilung des Landes nach den verschiedenen Zweigen der Civil-Verwaltung mit drei besondern Tabellen},

author = {J. G. Knie},

editor = {J. G. Knie},

year  = {1830},

date = {1830-01-01},

urldate = {1830-01-01},

address = {Breslau},

keywords = {},

pubstate = {published},

tppubtype = {collection}

}

@collection{\ssknie_1845,

title = {Alphabetisch-Statistisch-Topographische Uebersicht aller D\"{o}rfer, Flecken, St\"{a}dte und andere Orte der K\"{o}nigl. Preu\ss. Provinz Schlesien, nebst beigef\"{u}gter Nachweisung von der Eintheilung des Landes nach den Bezirken der drei K\"{o}niglichen Regierungen, den darin enthaltenen F\"{u}rstenth\"{u}mern und Kreisen, mit Angabe des Fl\"{a}cheninhaltes, der mittlern Erhebung \"{u}ber die Meeresfl\"{a}che, der Bewohner, Geb\"{a}ude, des Viehstandes u.s.w.},

author = {J. G. Knie},

editor = {J. G. Knie},

year  = {1845},

date = {1845-01-01},

urldate = {1845-01-01},

address = {Breslau},

keywords = {},

pubstate = {published},

tppubtype = {collection}

}

@collection{\ssLandbuch01,

title = {LANDBUCH I = Landbuch ksi\k{e}stw \'{s}widnickiego i jaworskiego, tom I: 1366-1376},

author = {I LANDBUCH},

editor = {T. Jurek},

year  = {2000},

date = {2000-01-01},

urldate = {2000-01-01},

address = {Pozna\'{n}},

keywords = {},

pubstate = {published},

tppubtype = {collection}

}

@collection{\ssLandbuch02,

title = {LANDBUCH II = Landbuch ksi\k{e}stw \'{s}widnickiego i jaworskiego, tom II: 1385-1395},

author = {II LANDBUCH},

editor = {T. Jurek},

year  = {2004},

date = {2004-01-01},

urldate = {2004-01-01},

address = {Pozna\'{n}},

keywords = {},

pubstate = {published},

tppubtype = {collection}

}

@collection{\ssLandbuch03,

title = {LANDBUCH III = Landbuch ksi\k{e}stw \'{s}widnickiego i jaworskiego, tom III: 1396-1407},

author = {III LANDBUCH},

editor = {T. Jurek},

year  = {2007},

date = {2007-01-01},

urldate = {2007-01-01},

address = {Pozna\'{n}},

keywords = {},

pubstate = {published},

tppubtype = {collection}

}

@book{stockmann1892,

title = {Geschichte des Dorfes und des Kirchspiels Kauffung},

author = {Paul Stockmann},

year  = {1892},

date = {1892-01-01},

urldate = {1892-01-01},

address = {Diesdorf},

keywords = {},

pubstate = {published},

tppubtype = {book}

}

@misc{urmesstischblatt1883b,

title = {Urmesstischblatt, Printed sectional maps of the Kingdom of Prussia, 1883-1944},

year  = {1883},

date = {1883-01-01},

urldate = {1883-01-01},

note = {Digital copies available at: http://igrek.amzp.pl/mapindex.php?cat=TK25\&listtype=standard\&listsort=sortoption1 (accessed May 1, 2024). Sheet no. 2948 Kauffung (old numbering) = No. 5161 Kauffung (new numbering)},

keywords = {},

pubstate = {published},

tppubtype = {misc}

}

@collection{urmesstischblatter1824,

title = {Urmesstischbl\"{a}tter von Schlesien, Manuscript map collection of the Province of Silesia},

year  = {1824},

date = {1824-01-01},

urldate = {1824-01-01},

institution = {Staatsbibliothek Berlin, Preu\ssischer Kulturbesitz},

note = {SBB IIIC Kart. N 729, sheet 2948 (original numbering: Bd X Blatt 4)},

keywords = {},

pubstate = {published},

tppubtype = {collection}

}

@collection{vonregler1763,

title = {Schlesien links der Oder ohne die Grafschaft Glatz},

author = {Ludwig Wilhelm Regler},

year  = {1763},

date = {1763-01-01},

urldate = {1763-01-01},

note = {Map, Scale ca. 1:24,000. Staatsbibliothek Berlin, Preu\ssischer Kulturbesitz, SBB IIIC Kart. N 1540, sheet 50},

keywords = {},

pubstate = {published},

tppubtype = {collection}

}

@collection{weber_1909,

title = {Schlesische Schl\"{o}sser, Bd. 3},

editor = {R. Weber},

year  = {1909},

date = {1909-01-01},

urldate = {1909-01-01},

publisher = {Verl. des Deutschen Schl\"{o}sser Albums},

address = {Dresden},

keywords = {},

pubstate = {published},

tppubtype = {collection}

}

@collection{werner_topographia_silesiae,

title = {Topographia Silesiae, Bd. 5},

author = {Friedrich Bernhard Werner},

series = {GStA PK, XVII. HA Rep. 135, No. 526/5},

note = {sygn. T05-0272 (Bildnummer 00000505)},

keywords = {},

pubstate = {published},

tppubtype = {collection}

}

@book{zimmermann1786,

title = {Beitr\"{a}ge zur Beschreibung Schlesien, Bd. 6},

author = {Friedrich Albert Zimmermann},

year  = {1786},

date = {1786-01-01},

urldate = {1786-01-01},

pages = {376},

address = {Brieg},

keywords = {},

pubstate = {published},

tppubtype = {book}

}

Ilustracje