Wojcieszów, pałac Stöckel-Kauffung (Bergmanna)

Przynależność administracyjna i toponomastyka

• w XIII w. Wojcieszów wchodził w skład księstwa śląskiego; od 1296 r. w granicach księstwa świdnickiego; do 1741: w obrębie weichbildu świdnickiego; 1741-1932: Kreis Schweidnitz, 1932-1945: Landkreis Breslau; 1975-1978 woj. jeleniogórskie
• historyczne nazwy miejscowości: 1268 r. Coufunge (SUB IV, nr 47,48), 1268 r. Ober-Woitsdorf (SR. 1289)  1300 r. Woycezdorf (CDS XIV, s 125), 1337 r. Kowffingen (RS 5810), 1367 Kouffung (LANDBUCH I), 1507-1540 r. Woiczdorf, zapisywana też jako Woitsdorf lub Woitzdorf oraz powtarzające się określenie „Kaufung”, lub „Woiczdorf, jak kto woli” (LF, D 127). (Boguszewicz 2010)
• historyczne nazwy majątku: Stöckel-Kauffung

Kontekst przestrzenny, rozplanowanie, stan zachowania obiektu

Wieś została założona na prawie niemieckim, posiadała średniowieczny układ łańcuchowy, z zagrodami sytuowanymi po obu stronach drogi przebiegającej wzdłuż koryta rzeki Kaczawy, pierwszy raz wzmiankowana w 1268 roku jako „Coufunge” (SUb IV, nr 47-48). Wojcieszów wyróżnia się na tle innych wsi śląskich wielością obiektów rezydencjonalnych funkcjonujących na przestrzeni wieków. Taki stan był następstwem znacznego rozdrobnienia własności ziemskiej oraz pochodną wielkości wsi tj. jej areału i potencjału gospodarczego. Historyczna rozpiętość miejscowości to około 8 km w układzie południkowym. Od XIV wieku został utrwalony podział Wojcieszowa na Wojcieszów Dolny (niem. Nieder-Kauffung) – wysunięty najbardziej na północ, następnie Środkowy (niem. Mittel-Kauffung) i na południe – Górny (niem. Ober-Kauffung). Nazwy te wskazują na ich położenie geograficzne, a nie na przynależność własnościową, gdyż od XIV wieku we wsi funkcjonowało więcej niż 3 majątki rycerskie. W okresie największego rozdrobnienia własności ziemskiej, które nastąpiło w XVII – XVIII wieku w Wojcieszowie odnotowano dziesięć majątków (Zimmermann, 1786, Bd. 6. s. 376), natomiast w latach 30. XX wieku funkcjonowały już tylko trzy. Do dziś w granicach Wojcieszowa zachowanych jest pięć dworów i pałaców.

Pałac Bergmanna położony w południowej części Wojcieszowa na wschodnim brzegu rzeki Kaczawy. Nie został zlokalizowany w pierwotnej w strukturze wsi, jest znacznie oddalony od kościoła parafialnego wzmiankowanego od 1366 roku (LANDBUCH I nr 170) oraz od kościoła ewangelickiego, dziś już nieistniejącej parafii.. Założenie pałacowe obejmuje pałac, park oraz zabudowania folwarczne.

Budynek założono na planie zbliżonym do prostokąta z wieżą w narożniku południowo-zachodnim. Bryłę ukształtowano jako dwukondygnacyjną, nakrytą dachem wielospadowym z facjatkami. Elewacja frontowa, skierowana ku północy mieści w sobie główne wejście obramione w trzyosiowym ryzalicie zwieńczony trójkątnym szczytem. Na elewacji północnej widać liczne uszkodzenia murów, zbita została również duża część tynków zewnętrznych i wewnętrznych. Stolarka okienna oraz część obramień kamiennych otworów okiennych została zdemontowana i jest złożona we wnętrzu budynku.

Dzieje własności dóbr ziemskich i obiektu na podstawie przyczynków źródłowych

Chronologię własności posiadłości można prześledzić na podstawie monografii napisanej przez P. Stockmanna z okazji 150-lecia pierwszego nabożeństwa wspólnoty ewangelickiej. Wpis z książki Stockmanna opatrzony jest adnotacją, że informacje były częściowo zaczerpnięte z Landbuchów, częściowo ze starych ksiąg wieczystych, a częściowo z ksiąg ławników. Autor spisu dodał adnotację dotycząca sposobu zapisu: lata bez nawiasów oznaczają możliwy do sprawdzenia początek posiadania przez Chronologię własności posiadłości można prześledzić na podstawie monografii napisanej przez P. Stockmanna z okazji 150-lecia pierwszego nabożeństwa wspólnoty ewangelickiej oraz dzieła R. Webera o zamkach śląskich (WEBER, 1909, s. 31-32, Tafel: 90, 91). Oba te spisy nie różnią się zasadniczo od siebie. Wpis z książki Stockmanna opatrzony jest adnotacją, że informacje były częściowo zaczerpnięte z Landbuchów, częściowo ze starych ksiąg wieczystych, a częściowo z ksiąg ławników. Autor spisu dodał adnotację dotycząca sposobu zapisu: lata bez nawiasów oznaczają możliwy do sprawdzenia początek posiadania przez kolejnego właściciela; linia pomiędzy dwoma nazwiskami wskazuje na brak dokładnej informacji o czasie własności; rok w nawiasie oznacza pierwszą wzmiankę o kolejnym właścicielu. Część z dat możliwa jest do sprawdzenia w źródłach, zapisane w nawiasach po wpisie.

• (od 1520) – własność rodziny von Stümpel, następnie własność przechodzi na Georga von Elbela,
• (1530) – Balthasar von Redern,
• (1549) – Hans von Redern,
• 1587 – Wilhelm von Redern,
• 1596 – Christoph von Seidlitz,
• (1611) – Georg von Zedlitz,
• (1636) – Melchior z Zedlitz
• (1670) -. Hans Georg i Christoph Heinrich von Zedlitz,
• 1708 – Carl von Zedlitz, Johanna Marie von Zedlitz, z domu von Tschirnhaus
• 1727 – Conrad von Zedlitz, który w 1753 r. nabył także majątek Tschirnhaus-Kauffung. Od 1753 roku dobra Tschimhaus- i Stöckel-Kaufung zostały ze sobą połączone (WEBER, 1909, s. 32),
• 1777 – Henrietta Sophia baronowa von Bothmer,
• 1780 – Johann Georg August baron von Bothmer (ZIMMERMANN  1786 t. 6, s. 377),
• 4 lipca 1891 r. Richard Friedrich Wilhelm Ludwig von Bergmann (Handbuch 1892, s. 454–455), poślubiając córkę właściciela tych terenów, Luise von Korn. Po jego śmierci w 1906 roku właścicielką dóbr została wdowa Luisa (z domu von Korn), następnie syn Heinrich von Bergmann (1926 r.).W rękach rodziny von Bergmann posiadłość pozostała do 1945 roku.
• 1792 – baronowa Charlotte Henriette Helene von Troschke
• 1797 – mąż baronowej baron Carl Anton Ferdinand von Troschke nabył średnią i górną część wsi za 65 000 reńskich talarów („Schlesische Provinzialblätter” 1797, nr 7, s. 81), następnie pałac został sprzedany rotmistrzowi Koberowi
• 1820 – hrabia Emanuel Leutrum von Ertinger. (KNIE 1830, s. 279), (KNIE 1845, s. 323). W 1840 roku nabył on również majątek Elbel-Kauffung, który co najmniej do początku XX wieku pozostaje połączony ze Stöckel- i Tschirnhaus-Kauffung.
• 1851 – hrabia Viktor Leutrum von Ertinger,
• 1853 – von Wilczek,
• 1862 – wielki książę Nicolaus Peter von Oldenburg (SGA 1870, s. 133) ,
• 1885 – Heinrich von Korn nabył trzy folwarki w Wojcieszowie Górnym i połączył je w jeden majątek,

Stan badań

• Najstarszy widok założenia stanowi rysunek Fryderyka B. Wernera (Topographia Silesiae, Bd. 5, sygn. T05-0272) z około połowy XVIII wieku. Przedstawia on dwór (obecnie pałac) od strony południowo-zachodniej, zlokalizowany na stoku opadającym na zachód, ku nurtowi Kaczawy.
• W części szóstej spisu F. A. Zimmermanna z 1786 r., w części Ober- pałac przy ulicy Targowej nazwany jest „Stöckel” i opisany jako składający się z: 1 folwark, 3 rolników, 27 ogrodników, 10 gospodyń domowych, 2 młyny wodne.
• Posiadłość widnieje w sporządzonej przez J. G. Knie inwentaryzacji wsi, osad, miasteczek województwa śląskiego z 1830 i 1845 roku.
• W 1892 r. została wydana  monografia Wojcieszowa napisana przez P. Stockmanna z okazji 150-lecia pierwszego nabożeństwa wspólnoty ewangelickiej, w której został zawarty m.in. spis własności majątku Stöckel, częściowo przytoczony powyżej.
• Robert Weber w trzeciej części Schlesische Schlösser (1909, s. 31-32, Tafel: 90, 91), opisał pałac Stöckel, zawarty w nim spis własności, zasadniczo nie różni się od tego w publikacji Stockmanna. Fotografie ilustrujące pałac prezentują stan z około 1895 roku.
• Założenie pałacowe, obejmujące pałac i park jest wpisane do rejestru zabytków (pałac pod nr A/3431/651/J od 07.08.1980 r., park pod nr A/3432/628/J od 04.04.1980 r.).
• W 1991 roku powstała biała karta, opracowana przez Ewę Sawińską, obejmująca opis budynku, inwentaryzacje rzutu parteru oraz inwentaryzację fotograficzną.
• W ramach projektu badawczego pt. „Katalog zamków i dworów obronnych Śląska”, dr inż. arch. Artur Kwaśniewski opracował kwerendę wybranych źródeł historycznych i opracowań nt. majątków ziemskich i siedzib rycerskich/szlacheckich w Wojcieszowie (Wrocław, sierpień 2023), w tym zawarł majątek Stöckel.

Historia budowlana obiektu

W marcu 2023 roku zostały przeprowadzone badania architektoniczne pałacu Stöckel, które były możliwe ze względu na prawie całkowity brak tynków i liczne uszkodzenia murów elewacji frontowej (północnej), zbita część tynków zewnętrznych i wewnętrznych, demontaż stolarki okiennej oraz część obramień kamiennych otworów okiennych. Efektem badań było wyodrębnienie czterech faz przekształceń budynku, z czego pierwsza, bazując na przeprowadzonych badaniach i analizach, oraz na podstawie historii własności została datowana na schyłek XVI wieku.

Najstarszą fazę budowlaną wyróżnia zastosowanie charakterystycznego wątku kamiennego z użytym kamieniem łamanym i łupkiem w warstwach wyrównawczych. Budynek dworu wzniesiono na planie, zbliżonym do prostokąta o wymiarach około 27,0 x 15,0 m w obrysie zewnętrznym. Dzielił się on na dwa trakty przebiegające wzdłuż budynku – szeroki trakt frontowy, zwrócony ku północy i wąski trakt tylny od strony południowej. Dłuższe elewacje były zwrócone ku północy (frontowa) i ku południowi. Bryłę ukształtowano jako trójkondygnacyjną, z mieszkalnym poddaszem na III kondygnacji, podpiwniczoną. Stan zachowania obiektu był na tyle dobry, a pozbawione tynków ściany na tyle czytelne, że można było na ich podstawie odtworzyć układ funkcjonalny poszczególnych kondygnacji. Najwyższa (trzecia) kondygnacja znajdująca się częściowo pod dachem zawierała od strony wschodniej dwie komory (sypialnie) o czym świadczą pozostałości dwóch wykuszy latrynowych. Dach, na co wskazują relikty murów, prawdopodobnie posiadał dwie lukarny na głównych osiach dłuższych elewacji. Tam mogły znajdować się izby.

Na pierwszym piętrze, w centralnym punkcie planu znajdowała się górna sień, a po obu jej stronach – wschodniej i zachodniej – dwa apartamenty niemal symetrycznie rozłożone względem sieni. W ich skład wchodziły po dwa pomieszczenia: duża, ogrzewana izba, z oknami od frontu, czyli od północy, i wąska komora z wykuszem ustępowym. Relikty jednego z nich, z zamurowanym przejściem przez tylną ścianę obwodową budynku zostały odkryte w komorze apartamentu wschodniego. Na parterze środkowe, duże pomieszczenie w trakcie frontowym zajmowała główna sień. Centralnie, na przedłużeniu sieni znajdowała się dwubiegowa, tunelowa klatka schodowa, a obok niej wąski przechód prowadzący na zewnątrz dworu lub do przybudówki południowej. Stosunkowo najmniej wiadomo na temat funkcji pomieszczeń parteru, ponieważ nie zachowały się czytelne relikty wskazujące na miejsce usytuowania kuchni.

Zapewne w okresie baroku, przypuszczalnie pod koniec XVII wieku, przy elewacji wschodniej dostawiono piętrowy, podpiwniczony aneks (na elewacji frontowej widoczny jest styk). Dostawiony aneks otrzymał plan zbliżony do kwadratu o boku 5 m, jego układ był zapewne trzykondygnacyjny, podpiwniczony. We wnętrzach stwierdzono niewielkie przekształcenia, w których wykorzystywano cegłę, mające charakter bieżących napraw oraz dostosowywania budynku do zmiennych warunków funkcjonowania.

W dniu 4 lipca 1891 roku posiadłość przeszła w ręce R. von Bergmanna, który rozpoczął przebudowę trwającą w latach 1891-1892 w stylu niemieckiego renesansu (neorenesans). Projekt został zlecony wrocławskiemu architektowi W. Rheniusowi. Zakres przebudowy znacznie zmienił bryłę renesansowego dworu. Od zachodu dostawiono skrzydło z wysoką wieżą, aneks wschodni powiększono, wprowadzono werandę, bryłę nakryto wysokim dachem, który ujęto w wysokie szczyty. 2 lipca 1930 r. pałac częściowo spłonął. Zniszczeniu uległy dach głównego korpusu oraz hełm wieży. Renowacja, którą przeprowadzono po tej katastrofie, spowodowała odbudowę bryły w uproszczonej (obecnej) formie.

Wzmianki o tym obiekcie lub miejscowości: Jurek 2000, s. 138–142; Jurek 2004, s. 105–108; Jurek 2007, s. 210–215; Knie 1830, s. 323–324; Knie 1845, s. 279; Weber 1909, s. 45–47; Werner, n.d., brak stron; Zimmermann 1786, s. 376.

@techreport{kwasniewski2023,

title = {Katalog zamk\'{o}w i dwor\'{o}w obronnych \'{S}l\k{a}ska, nr 03PH/0001/22, Zadanie 2},

author = {Andrzej Kwa\'{s}niewski},

year  = {2023},

date = {2023-01-01},

urldate = {2023-01-01},

address = {Wroc\law},

note = {Kwerenda wybranych \'{z}r\'{o}de\l historycznych i opracowa\'{n} nt. maj\k{a}tk\'{o}w ziemskich i siedzib rycerskich/szlacheckich w Wojcieszowie (pow. jeleniog\'{o}rski)},

keywords = {},

pubstate = {published},

tppubtype = {techreport}

}

@techreport{sawinska_1991,

title = {Pa\lac Wojciesz\'{o}w, ul. Boles\lawa Chrobrego 48},

author = {Ewa Sawi\'{n}ska},

year  = {1991},

date = {1991-01-01},

institution = {Wojew\'{o}dzki Urz\k{a}d Ochrony Zabytk\'{o}w, Delegatura w Legnicy},

note = {Karta Ewidencyjna Zabytk\'{o}w Architektury i Budownictwa},

keywords = {},

pubstate = {published},

tppubtype = {techreport}

}

@collection{\ssknie_1830,

title = {Alphabetisch-Statistisch-Topographische Uebersicht aller D\"{o}rfer, Flecken, St\"{a}dte und andere Orte der K\"{o}nigl. Preu\ss. Provinz Schlesien, nebst beigef\"{u}gter Nachweisung von der Eintheilung des Landes nach den verschiedenen Zweigen der Civil-Verwaltung mit drei besondern Tabellen},

author = {J. G. Knie},

editor = {J. G. Knie},

year  = {1830},

date = {1830-01-01},

urldate = {1830-01-01},

address = {Breslau},

keywords = {},

pubstate = {published},

tppubtype = {collection}

}

@collection{\ssknie_1845,

title = {Alphabetisch-Statistisch-Topographische Uebersicht aller D\"{o}rfer, Flecken, St\"{a}dte und andere Orte der K\"{o}nigl. Preu\ss. Provinz Schlesien, nebst beigef\"{u}gter Nachweisung von der Eintheilung des Landes nach den Bezirken der drei K\"{o}niglichen Regierungen, den darin enthaltenen F\"{u}rstenth\"{u}mern und Kreisen, mit Angabe des Fl\"{a}cheninhaltes, der mittlern Erhebung \"{u}ber die Meeresfl\"{a}che, der Bewohner, Geb\"{a}ude, des Viehstandes u.s.w.},

author = {J. G. Knie},

editor = {J. G. Knie},

year  = {1845},

date = {1845-01-01},

urldate = {1845-01-01},

address = {Breslau},

keywords = {},

pubstate = {published},

tppubtype = {collection}

}

@collection{\ssLandbuch01,

title = {LANDBUCH I = Landbuch ksi\k{e}stw \'{s}widnickiego i jaworskiego, tom I: 1366-1376},

author = {I LANDBUCH},

editor = {T. Jurek},

year  = {2000},

date = {2000-01-01},

urldate = {2000-01-01},

address = {Pozna\'{n}},

keywords = {},

pubstate = {published},

tppubtype = {collection}

}

@collection{\ssLandbuch02,

title = {LANDBUCH II = Landbuch ksi\k{e}stw \'{s}widnickiego i jaworskiego, tom II: 1385-1395},

author = {II LANDBUCH},

editor = {T. Jurek},

year  = {2004},

date = {2004-01-01},

urldate = {2004-01-01},

address = {Pozna\'{n}},

keywords = {},

pubstate = {published},

tppubtype = {collection}

}

@collection{\ssLandbuch03,

title = {LANDBUCH III = Landbuch ksi\k{e}stw \'{s}widnickiego i jaworskiego, tom III: 1396-1407},

author = {III LANDBUCH},

editor = {T. Jurek},

year  = {2007},

date = {2007-01-01},

urldate = {2007-01-01},

address = {Pozna\'{n}},

keywords = {},

pubstate = {published},

tppubtype = {collection}

}

@book{stockmann1892,

title = {Geschichte des Dorfes und des Kirchspiels Kauffung},

author = {Paul Stockmann},

year  = {1892},

date = {1892-01-01},

urldate = {1892-01-01},

address = {Diesdorf},

keywords = {},

pubstate = {published},

tppubtype = {book}

}

@misc{urmesstischblatt1883b,

title = {Urmesstischblatt, Printed sectional maps of the Kingdom of Prussia, 1883-1944},

year  = {1883},

date = {1883-01-01},

urldate = {1883-01-01},

note = {Digital copies available at: http://igrek.amzp.pl/mapindex.php?cat=TK25\&listtype=standard\&listsort=sortoption1 (accessed May 1, 2024). Sheet no. 2948 Kauffung (old numbering) = No. 5161 Kauffung (new numbering)},

keywords = {},

pubstate = {published},

tppubtype = {misc}

}

@collection{urmesstischblatter1824,

title = {Urmesstischbl\"{a}tter von Schlesien, Manuscript map collection of the Province of Silesia},

year  = {1824},

date = {1824-01-01},

urldate = {1824-01-01},

institution = {Staatsbibliothek Berlin, Preu\ssischer Kulturbesitz},

note = {SBB IIIC Kart. N 729, sheet 2948 (original numbering: Bd X Blatt 4)},

keywords = {},

pubstate = {published},

tppubtype = {collection}

}

@collection{vonregler1763,

title = {Schlesien links der Oder ohne die Grafschaft Glatz},

author = {Ludwig Wilhelm Regler},

year  = {1763},

date = {1763-01-01},

urldate = {1763-01-01},

note = {Map, Scale ca. 1:24,000. Staatsbibliothek Berlin, Preu\ssischer Kulturbesitz, SBB IIIC Kart. N 1540, sheet 50},

keywords = {},

pubstate = {published},

tppubtype = {collection}

}

@collection{weber_1909,

title = {Schlesische Schl\"{o}sser, Bd. 3},

editor = {R. Weber},

year  = {1909},

date = {1909-01-01},

urldate = {1909-01-01},

publisher = {Verl. des Deutschen Schl\"{o}sser Albums},

address = {Dresden},

keywords = {},

pubstate = {published},

tppubtype = {collection}

}

@collection{werner_topographia_silesiae,

title = {Topographia Silesiae, Bd. 5},

author = {Friedrich Bernhard Werner},

series = {GStA PK, XVII. HA Rep. 135, No. 526/5},

note = {sygn. T05-0272 (Bildnummer 00000505)},

keywords = {},

pubstate = {published},

tppubtype = {collection}

}

@book{zimmermann1786,

title = {Beitr\"{a}ge zur Beschreibung Schlesien, Bd. 6},

author = {Friedrich Albert Zimmermann},

year  = {1786},

date = {1786-01-01},

urldate = {1786-01-01},

pages = {376},

address = {Brieg},

keywords = {},

pubstate = {published},

tppubtype = {book}

}

Ilustracje

Dokumentacja