Wojcieszów, pałac Lest-Kauffung

Przynależność administracyjna i toponomastyka

• W XIII w. Wojcieszów wchodził w skład księstwa śląskiego; od 1296 r. w granicach księstwa świdnickiego; do 1741: w obrębie weichbildu świdnickiego; 1741-1932: Kreis Schweidnitz, 1932-1945: Landkreis Breslau; 1975-1978 woj. jeleniogórskie.
• historyczne nazwy miejscowości: 1268 r. Coufunge (SUB IV, nr 47,48), 1268 r. Ober-Woitsdorf (SR. 1289)  1300 r. Woycezdorf (CDS XIV, s 125), 1337 r. Kowffingen (RS 5810), 1367 Kouffung (LANDBUCH I), 1507-1540 r. Woiczdorf, zapisywana też jako Woitsdorf lub Woitzdorf oraz powtarzające się określenie „Kaufung”, lub „Woiczdorf, jak kto woli” (LF, D 127). (Boguszewicz 2010)
• Historyczne nazwy majątku: Beuchel (ZIMMERMANN 1786 t. 6, s. 376), Lestgut

Kontekst przestrzenny, rozplanowanie, stan zachowania obiektu

Wieś została założona na prawie niemieckim, posiadała średniowieczny układ łańcuchowy, z zagrodami sytuowanymi po obu stronach drogi przebiegającej wzdłuż koryta rzeki Kaczawy, pierwszy raz wzmiankowana w 1268 roku jako „Coufunge” (SUb IV, nr 47-48). Wojcieszów wyróżnia się na tle innych wsi śląskich wielością obiektów rezydencjonalnych funkcjonujących na przestrzeni wieków. Taki stan był następstwem znacznego rozdrobnienia własności ziemskiej oraz pochodną wielkości wsi tj. jej areału i potencjału gospodarczego. Historyczna rozpiętość miejscowości to około 8 km w układzie południkowym. Od XIV wieku został utrwalony podział Wojcieszowa na Wojcieszów Dolny (niem. Nieder-Kauffung) – wysunięty najbardziej na północ, następnie Środkowy (niem. Mittel-Kauffung) i na południe – Górny (niem. Ober-Kauffung). Nazwy te wskazują na ich położenie geograficzne, a nie na przynależność własnościową, gdyż od XIV wieku we wsi funkcjonowało więcej niż 3 majątki rycerskie. W okresie największego rozdrobnienia własności ziemskiej, które nastąpiło w XVII – XVIII wieku w Wojcieszowie odnotowano dziesięć majątków (Zimmermann, 1786, Bd. 6. s. 376), natomiast w latach 30. XX wieku funkcjonowały już tylko trzy. Do dziś w granicach Wojcieszowa zachowanych jest pięć dworów i pałaców.

Majątek Lest położony jest na południowym krańcu Wojcieszowa, po zachodniej stronie głównej drogi Świerzawa – Marciszów. Nie został zlokalizowany w pierwotnej w strukturze wsi, o czym świadczy znaczne oddalenie od kościoła parafialnego katolickiego wzmiankowanego od 1366 roku (LANDBUCH I nr 170) oraz od kościoła ewangelickiego, dziś już nieistniejącej parafii.

Obiekt usytuowany jest w górnej części miasta (Ober-Kauffung), jest fragmentem dawnego zespołu dworskiego, w którego części folwarcznej mieści się dzisiaj wytwórnia wody mineralnej Wojcieszowianka. Część rezydencjonalna zespołu – pałac i park – otoczona jest ogrodzeniem z siatki, metalowym na murowanych słupkach i murkiem, które przebiega wzdłuż naturalnych granic: Kaczawy i jej dopływu na wschód i południe oraz dróg od północy i zachodu. Pałac fasadą zwraca się w stronę dawnego podwórza folwarcznego, które poprzedza betonowy podjazd, łączący się poprzez bramę wschodnią z drogą. Teren w najbliższym sąsiedztwie pozostałych elewacji również jest wyłożony betonowymi płytami, dalej rozciąga się dawny park dworski. Centralną częścią założenia parkowego – krajobrazowego z II połowy XIX wieku jest niewielki, o nieregularnej linii brzegowej staw, połączony wąskim kanałem z rzeką i obrośnięty drzewami. Staw obiega wkoło aleja, od której rozchodziły się promieniście alejki biegnące na obrzeża parku. Po zachodniej stronie stawu została założona na skarpie polana widokowa, lekko wznosząca się ku górze i zamknięta ścianą drzew. Ponadto za stawem w południowej części parku zachowały się drzewa i krzewy sadzone w klomby.

Bryła pałacu zwarta, regularna i symetryczna. Budowla 2-kondygnacyjna, w całości podpiwniczona, z użytkowym poddaszem, nakryta jest mansardowym dachem wielospadowym, o bardzo małym kącie nachylenia górnych połaci dachowych. Środek fasady akcentuje jednokondygnacyjny, 3-osiowy portyk filarowy, zwieńczony w osi środkowej półokrągłym szczytem; nad częścią środkową fasady 2-osiowy, 2-kondygnacyjny szczyt ze spływami, zamknięty odcinkowo. Od strony ogrodu korpus pałacu wzbogacony dwoma identycznymi, 2-kondygnacyjnymi, jednoosiowymi ryzalitami bocznymi, które łączy dawny jednokondygnacyjny, 3-osiowy portyk kolumnowy (obecnie zamurowany), zwieńczony tarasem z murowaną, ażurową balustradą. Środek korpusu zaznacza szczyt identyczny jak w fasadzie, w osiach środkowych ryzalitów facjatki.

Pierwotnie budowla na rzucie prostokąta o krępych proporcjach, z niewielkim, prostokątnym filarowym portykiem wejściowym, ujmującym osiowe wejście główne, poprzedzonym schodami. Do elewacji ogrodowej dobudowano dwa identyczne, prostokątne, mocno wyładowane ryzality boczne, połączone środkowym portykiem kolumnowym, z osiowym wejściem, poprzedzonym schodami. Obecnie, po wtórnym zamurowaniu portyku ogrodowego, budowla przyjęła rzut prawie kwadratowy.

Ściany zewnętrzne murowane z cegły pełnej, obustronnie tynkowane. Detal architektoniczny bogaty, przede wszystkim ceramiczny tynkowany (pilastry, filary, gzymsy, kolumny, pod- i nadokienniki, szczyty), a także wyrabiany w tynku i narzucie (konsolki, płyciny nadokienne, uszate obramienia okien, balustrady elewacji ogrodowej). Ściany wewnętrzne murowane z cegły, tynkowane; w części pomieszczeń piwnicznych (kuchnia) i w sanitariatach współczesna glazura ścienna; na poddaszu ścianki w lekkiej konstrukcji drewnianej, do której wykorzystano elementy konstrukcyjne więźby dachowej, obite deskami, dyktą, itp.

Oryginalny układ wnętrz czytelny, mimo wstawionych wtórnie ścianek działowych. Przyziemie pierwotnie pełniło funkcje reprezentacyjne, tu mieściły się największe pomieszczenia: sala pn.-zach., salon ogrodowy oraz duża prostokątna sień, połączona ze wschodnią klatką schodową. W 2-giej kondygnacji mieściły się główne pomieszczenia mieszkalne, także poddasze pełniło funkcje mieszkalne.

Dzieje własności

Chronologię własności posiadłości można prześledzić na podstawie monografii napisanej przez P. Stockmanna z okazji 150-lecia pierwszego nabożeństwa wspólnoty ewangelickiej. Wpis z książki Stockmanna opatrzony jest adnotacją, że informacje były częściowo zaczerpnięte z Landbuchów, częściowo ze starych ksiąg wieczystych, a częściowo z ksiąg ławników. Autor spisu dodał adnotację dotyczącą sposobu zapisu: lata bez nawiasów oznaczają możliwy do sprawdzenia początek posiadania przez kolejnego właściciela; linia pomiędzy dwoma nazwiskami wskazuje na brak dokładnej informacji o czasie własności; rok w nawiasie oznacza pierwszą wzmiankę o kolejnym właścicielu. Część z dat możliwa jest do sprawdzenia w źródłach, zapisane w nawiasach po wpisie.

• rodzina Stümpel 1524 lub 1529 Christoph Seidliz senior (APWr Ritterdienste 1550, s. 43)
• 1560 – Christoph Seidlitz junior
• (1595) – Georg Seidlitz
• 1602 – Heinrich Predel senior
• 1609 – Christoph Predel
• 1613 – Hans von Zedlitz zu Seitendorf – Wolf Zedlitz-Seitendorf – Nicklas Zedlitz
• 1630 – Christoph von Kleist (Klöst)
• 1642 – Maria, z domu Klöst, żona Hioba von Tschirnhaus
• 1654 – Anna von Tschirnhaus, z domu Falkenhain
• (1655) – Abraham Ludwig von Lest i wdowa po nim Hedwig Emerentia, z domu von Nimptsch
• 1694 – Friedrich von Zedlitz, poborca podatkowy i jego syn Gottlieb Leopold
• 1706 – Heinrich Wilhelm von Zedlitz-Seitendorf
• 1714 – Niklas Siegismund von Zedlitz
• 1716 – Eleonora Elisabeth von Mediger z domu von Haugwitz
• 1717 – Christoph Leopold Baron von Zedlitz-Schildau
• 1718 – Elias von Beuchel – Georg Christoph von Beuchel
• 1736 – Anna Franziska von Beuchel, z domu von Tomagnini
• 1770 – Karl Gottlob von Beuchel (ZIMMERMANN 1786 t. 6, s. 376)
• 1788 – Karl Gottlob Wilhelm von Nickisch
• 1789 – Baron von Richthofen
• 1796 – Friedrich Bernhard von Schweinitz
• 1801 – Hans Friedrich Wilhelm von Schweinitz
• (1805) – von Skal
• (1805 -1810) – Generał baron von Lindner
• 1811 – kupiec Link (KNIE 1830, s. 279), (KNIE 1845, s. 323)
• 1851 – August Busse, Traugott Busse (SGA 1870, s. 133), (Handbuch 1892)

Po śmierci Traugotta właścicielką posiadłości pozostaje wdowa po nim – Ludka Busse de domo v. Schwirtun. W latach 20-tych XX w. pałac wraz z całym majątkiem przechodzi w ręce Karla Fitznera, a w 1925 r. zostaje połączony z majątkiem Tschirnhaus, pozostającym pod zarządem zakładu wapienniczego Kalkwerk Tschirnhaus. Po II wojnie światowej zostaje przejęty przez państwo polskie, na terenie folwarku utworzono wytwórnię wody mineralnej. W pałacu, w latach 70-tych mieścił się dom dziecka, od 1986 r. budynek przejęty został przez obecną instytucję.

Stan badań

• W części szóstej spisu F. A. Zimmermanna z 1786 r. miasto podzielono na Ober-, Mittel-, Nider-Kauffung, w części Ober- pałac przy ulicy Miedzianej jest nazwany Beuchel i opisany jako składający się z: 1 folwarku, 19 ogrodników, 5 gospodyń domowych.
• Posiadłość widnieje w sporządzonej przez J. G. Knie inwentaryzacji wsi, osad, miasteczek województwa śląskiego z 1830 i 1845 roku. W publikacji z 1830 roku Lest-Antheil opisana jest jako składająca się tylko z folwarku, natomiast w spisie z 1845 roku pojawia się już „1 h. Schloß”.
• W 1892 r. została wydana monografia Wojcieszowa napisana przez P. Stockmanna z okazji 150-lecia pierwszego nabożeństwa wspólnoty ewangelickiej, w której został zawarty m.in. spis własności majątku Lest.
• Założenie pałacowe, obejmujące pałac i park jest wpisane do rejestru zabytków (pałac pod nr A/3434/1274/J od 30.09.1996 r., park pod nr A/3435/626/J od 02.04.1980 r.).
• W 1996 roku powstała biała karta, opracowana przez Ewę i Jacka Sawińskich, obejmująca opis budynku, inwentaryzacje rzutu parteru oraz inwentaryzację fotograficzną.
• W ramach projektu badawczego „Katalog zamków i dworów obronnych Śląska” dr inż. arch. Artur Kwaśniewski opracował w 2023 r. kwerendę wybranych źródeł historycznych i opracowań nt. majątków ziemskich i siedzib rycerskich/szlacheckich w Wojcieszowie, w tym zawarł majątek Lest.

Historia budowlana

Istnienie majątku Lest zostało uwzględnione w monografii Stockmanna od połowy XVI wieku, dobra pojawiają się również na mapie Reglera (1763) oraz w spinie Zimmermanna (1786), jest to dowód na istnienie w tym miejscu siedziby szlacheckiej przed przejęciem go przed Traugotta Busse w II połowie XIX wieku. Budynek jest trudny do rozpoznania jako zbudowany na reliktach budowli wcześniejszej, prawdopodobnie wcześniejsze założenie zostało zburzone i na jego miejscu powstał obecny pałac. Można przypuszczać, że pierwotnym założeniem był dwór obronny. Na numerycznym modelu terenu widoczne od południa rozwidlenie rzeki i strumienia oraz od północy szerokie zagłębienie przypominające drogę, możliwe jest do rozpoznania jako prawdopodobny przebieg fosy otaczającej majątek.

W obecnej formie powstał on prawdopodobnie około roku 1870, w szczycie wschodnim budynku widnieją inicjały fundatora nowego pałac (T.B.). Pierwotnie budowla zbudowana była na rzucie prostokąta o krępych proporcjach, z niewielkim, prostokątnym filarowym portykiem wejściowym, ujmującym osiowe wejście główne. Do elewacji ogrodowej w XIX wieku dobudowano dwa boczne ryzality, połączone środkowym portykiem kolumnowym, z osiowym wejściem. Obecnie, po wtórnym zamurowaniu portyku ogrodowego, budowla przyjęła rzut prawie kwadratowy. Wśród źródeł z XVIII i XIX wieku dopiero w inwentaryzacji wsi z 1845 roku pojawia się zapis „1 h. Schloß” (tłum. jeden pałac). Możliwość przeprowadzenia badań architektonicznych in situ jest mocno ograniczona ze względu na bardzo dobry stan utrzymania obiektu, regularne remonty i brak ubytków w tynkach.

Wzmianki konkretnie o tym obiekcie:

Zimmermann 1786, s. 376; Stockmann 1892, s. 45; Jurek 2004, s. 123-125; Jurek 2000, s. 67-69; Jurek 2007, s. 89-92; Knie 1830, s. 323-324; Knie 1845, s. 279; von Regler 1770, s. 50; Sawińska i Sawiński 1996, s. 2-5

@techreport{kwasniewski2023,

title = {Katalog zamk\'{o}w i dwor\'{o}w obronnych \'{S}l\k{a}ska, nr 03PH/0001/22, Zadanie 2},

author = {Andrzej Kwa\'{s}niewski},

year  = {2023},

date = {2023-01-01},

urldate = {2023-01-01},

address = {Wroc\law},

note = {Kwerenda wybranych \'{z}r\'{o}de\l historycznych i opracowa\'{n} nt. maj\k{a}tk\'{o}w ziemskich i siedzib rycerskich/szlacheckich w Wojcieszowie (pow. jeleniog\'{o}rski)},

keywords = {},

pubstate = {published},

tppubtype = {techreport}

}

@techreport{rejestr1550,

title = {Rejestr powinno\'{s}ci wojskowych lennik\'{o}w ksi\k{e}stw \'{s}widnickiego i jaworskiego z 1550 r.},

institution = {Archiwum Pa\'{n}stwowe we Wroc\lawiu},

keywords = {},

pubstate = {published},

tppubtype = {techreport}

}

@techreport{rejestr1602,

title = {Rejestr powinno\'{s}ci wojskowych lennik\'{o}w ksi\k{e}stw \'{s}widnickiego i jaworskiego z 1602 r.},

institution = {Archiwum Pa\'{n}stwowe we Wroc\lawiu},

keywords = {},

pubstate = {published},

tppubtype = {techreport}

}

@techreport{sawinska1996,

title = {Pa\lac Wojciesz\'{o}w, ul. Miedziana 1},

author = {Ewa Sawi\'{n}ska and Jan Sawi\'{n}ski},

year  = {1996},

date = {1996-01-01},

urldate = {1996-01-01},

institution = {Archiwum PSOZ w Jeleniej G\'{o}rze, Wojew\'{o}dzki Urz\k{a}d Ochrony Zabytk\'{o}w, Delegatura w Legnicy},

keywords = {},

pubstate = {published},

tppubtype = {techreport}

}

@collection{\ssknie_1830,

title = {Alphabetisch-Statistisch-Topographische Uebersicht aller D\"{o}rfer, Flecken, St\"{a}dte und andere Orte der K\"{o}nigl. Preu\ss. Provinz Schlesien, nebst beigef\"{u}gter Nachweisung von der Eintheilung des Landes nach den verschiedenen Zweigen der Civil-Verwaltung mit drei besondern Tabellen},

author = {J. G. Knie},

editor = {J. G. Knie},

year  = {1830},

date = {1830-01-01},

urldate = {1830-01-01},

address = {Breslau},

keywords = {},

pubstate = {published},

tppubtype = {collection}

}

@collection{\ssknie_1845,

title = {Alphabetisch-Statistisch-Topographische Uebersicht aller D\"{o}rfer, Flecken, St\"{a}dte und andere Orte der K\"{o}nigl. Preu\ss. Provinz Schlesien, nebst beigef\"{u}gter Nachweisung von der Eintheilung des Landes nach den Bezirken der drei K\"{o}niglichen Regierungen, den darin enthaltenen F\"{u}rstenth\"{u}mern und Kreisen, mit Angabe des Fl\"{a}cheninhaltes, der mittlern Erhebung \"{u}ber die Meeresfl\"{a}che, der Bewohner, Geb\"{a}ude, des Viehstandes u.s.w.},

author = {J. G. Knie},

editor = {J. G. Knie},

year  = {1845},

date = {1845-01-01},

urldate = {1845-01-01},

address = {Breslau},

keywords = {},

pubstate = {published},

tppubtype = {collection}

}

@collection{\ssLandbuch01,

title = {LANDBUCH I = Landbuch ksi\k{e}stw \'{s}widnickiego i jaworskiego, tom I: 1366-1376},

author = {I LANDBUCH},

editor = {T. Jurek},

year  = {2000},

date = {2000-01-01},

urldate = {2000-01-01},

address = {Pozna\'{n}},

keywords = {},

pubstate = {published},

tppubtype = {collection}

}

@collection{\ssLandbuch02,

title = {LANDBUCH II = Landbuch ksi\k{e}stw \'{s}widnickiego i jaworskiego, tom II: 1385-1395},

author = {II LANDBUCH},

editor = {T. Jurek},

year  = {2004},

date = {2004-01-01},

urldate = {2004-01-01},

address = {Pozna\'{n}},

keywords = {},

pubstate = {published},

tppubtype = {collection}

}

@collection{\ssLandbuch03,

title = {LANDBUCH III = Landbuch ksi\k{e}stw \'{s}widnickiego i jaworskiego, tom III: 1396-1407},

author = {III LANDBUCH},

editor = {T. Jurek},

year  = {2007},

date = {2007-01-01},

urldate = {2007-01-01},

address = {Pozna\'{n}},

keywords = {},

pubstate = {published},

tppubtype = {collection}

}

@book{stockmann1892,

title = {Geschichte des Dorfes und des Kirchspiels Kauffung},

author = {Paul Stockmann},

year  = {1892},

date = {1892-01-01},

urldate = {1892-01-01},

address = {Diesdorf},

keywords = {},

pubstate = {published},

tppubtype = {book}

}

@misc{urmesstischblatt1883b,

title = {Urmesstischblatt, Printed sectional maps of the Kingdom of Prussia, 1883-1944},

year  = {1883},

date = {1883-01-01},

urldate = {1883-01-01},

note = {Digital copies available at: http://igrek.amzp.pl/mapindex.php?cat=TK25\&listtype=standard\&listsort=sortoption1 (accessed May 1, 2024). Sheet no. 2948 Kauffung (old numbering) = No. 5161 Kauffung (new numbering)},

keywords = {},

pubstate = {published},

tppubtype = {misc}

}

@collection{urmesstischblatter1824,

title = {Urmesstischbl\"{a}tter von Schlesien, Manuscript map collection of the Province of Silesia},

year  = {1824},

date = {1824-01-01},

urldate = {1824-01-01},

institution = {Staatsbibliothek Berlin, Preu\ssischer Kulturbesitz},

note = {SBB IIIC Kart. N 729, sheet 2948 (original numbering: Bd X Blatt 4)},

keywords = {},

pubstate = {published},

tppubtype = {collection}

}

@book{zimmermann1786,

title = {Beitr\"{a}ge zur Beschreibung Schlesien, Bd. 6},

author = {Friedrich Albert Zimmermann},

year  = {1786},

date = {1786-01-01},

urldate = {1786-01-01},

pages = {376},

address = {Brieg},

keywords = {},

pubstate = {published},

tppubtype = {book}

}

Ilustracje