Wojcieszów, pałac Mittel-Kauffung

Przynależność administracyjna i toponomastyka

• W XIII w. Wojcieszów wchodził w skład księstwa śląskiego; od 1296 r. w granicach księstwa świdnickiego; do 1741: w obrębie weichbildu świdnickiego; 1741-1932: Kreis Schweidnitz, 1932-1945: Landkreis Breslau; 1975-1978 woj. jeleniogórskie
• historyczne nazwy miejscowości: 1268 r. Coufunge (SUB IV, nr 47,48), 1268 r. Ober-Woitsdorf (SR. 1289) 1300 r. Woycezdorf (CDS XIV, s 125), 1337 r. Kowffingen (RS 5810), 1367 Kouffung (LANDBUCH I), 1507-1540 r. Woiczdorf, zapisywana też jako Woitsdorf lub Woitzdorf oraz powtarzające się określenie „Kaufung”, lub „Woiczdorf, jak kto woli” (LF, D 127). (Boguszewicz 2010)
• historyczne nazwy majątku: Mittel-Kauffung, Kottwiz (ZIMMERMANN 1786 t. 6, s. 376)

Kontekst przestrzenny, rozplanowanie, stan zachowania obiektu

Wieś została założona na prawie niemieckim, posiadała średniowieczny układ łańcuchowy, z zagrodami sytuowanymi po obu stronach drogi przebiegającej wzdłuż koryta rzeki Kaczawy, pierwszy raz wzmiankowana w 1268 roku jako „Coufunge” (SUb IV, nr 47-48). Wojcieszów wyróżnia się na tle innych wsi śląskich wielością obiektów rezydencjonalnych funkcjonujących na przestrzeni wieków. Taki stan był następstwem znacznego rozdrobnienia własności ziemskiej oraz pochodną wielkości wsi tj. jej areału i potencjału gospodarczego. Historyczna rozpiętość miejscowości to około 8 km w układzie południkowym. Od XIV wieku został utrwalony podział Wojcieszowa na Wojcieszów Dolny (niem. Nieder-Kauffung) – wysunięty najbardziej na północ, następnie Środkowy (niem. Mittel-Kauffung) i na południe – Górny (niem. Ober-Kauffung). Nazwy te wskazują na ich położenie geograficzne, a nie na przynależność własnościową, gdyż od XIV wieku we wsi funkcjonowało więcej niż 3 majątki rycerskie. W okresie największego rozdrobnienia własności ziemskiej, które nastąpiło w XVII – XVIII wieku w Wojcieszowie odnotowano dziesięć majątków (Zimmermann, 1786, Bd. 6. s. 376), natomiast w latach 30. XX wieku funkcjonowały już tylko trzy. Do dziś w granicach Wojcieszowa zachowanych jest pięć dworów i pałaców.

Pałac na zrębach starszej siedziby, zapewne średniowiecznej, położony jest przy ulicy Targowej 4, w środkowej części Wojcieszowa, oddalony od głównej drogi Świerzawa – Marciszów około 100 m na wschód. Został zlokalizowany w pierwotnej strukturze wsi, o czym świadczy nieznaczne oddalenie od katolickiego kościoła parafialnego wzmiankowanego od 1366 roku (LANDBUCH I nr 170), oraz od kościoła ewangelickiego, dziś już nieistniejącej parafii. Wjazd na teren przypałacowy odbywa się od strony zachodniej z ulicy Targowej. Budynek poprzedzony jest okrągłym klombem w formie ronda, który obiega szeroka alejka, przechodząca przed dworem w podjazd. Od strony północnej, od drogi obiekt odgradza szpaler wysokich drzew. Pałac położony jest w przedniej partii parku krajobrazowego z II poł. XIX wieku. Park został założony na rzucie wydłużonego prostokąta ze zwartym układem zieleni i dwoma niewielkimi polanami usytuowanymi jedna za drugą. Teren wznosi się nieznacznie w stronę wschodniej granicy. Na północny zachód od pałacu znajduje się okrągła budowla z kamienia łamanego przypominająca basztę. Podobna budowla znajduje się za dworem po stronie północno-wschodniej.

Wzniesiony na przełomie XVIII i XIX wieku dwór jest założeniem prostokątnym, jednopiętrowym, krytym mansardowym dachem o łamanej linii kalenicy. Bryła budynku jest zwarta, dwukondygnacyjna, od frontu (zachodu) posiada niski ryzalit i półkolisty szczyt w partii dachu. Dach mansardowy, wielospadowy pokryty jest dachówką karpiówką, układaną „w koronkę”. Więźba dachowa jest wieszarowa, krokwiowo-stolcowa, wzmacniana mieczami.

Elewacje budynku są symetryczne, dwukondygnacyjne, z regularnie rozmieszczonymi prostokątnymi otworami okiennymi ujętymi opaskami w tynku – na elewacji frontowej profilowanymi, a w elewacji tylnej i północnej gładkimi, elewacja południowa bez opasek. Okna drugiej kondygnacji posiadają ławy podokienne, w elewacji frontowej i południowej zwieńczone są odcinkami gzymsu na wspornikach w kształcie konsoli. Piętra oddzielone profilowanym wąskim gzymsem, jedynie w elewacji tylnej gładkim szerokim pasem tynku. Wszystkie elewacje zwieńczone profilowanym uskokowo gzymsem. Parter elewacji frontowej ozdobiony poziomymi pasami rustyki w tynku, naroża budowli boniowane.

Budynek murowany jest z cegły i kamienia (przyziemie), na fundamentach kamiennych, tynkowany częściowo podpiwniczony, z poddaszem mieszkalnym. Układ pomieszczeń dwu i pół traktowy, amfiladowy częściowo przekształcony.

Dzieje własności dóbr ziemskich i obiektu na podstawie przyczynków źródłowych

Chronologię własności posiadłości można prześledzić na podstawie monografii napisanej przez P. Stockmanna z okazji 150-lecia pierwszego nabożeństwa wspólnoty ewangelickiej. Wpis z książki Stockmanna opatrzony jest adnotacją, że informacje były częściowo zaczerpnięte z Landbuchów, częściowo ze starych ksiąg wieczystych, a częściowo z ksiąg ławników. Autor spisu dodał adnotację dotycząca sposobu zapisu: lata bez nawiasów oznaczają możliwy do sprawdzenia początek posiadania przez kolejnego właściciela; linia pomiędzy dwoma nazwiskami wskazuje na brak dokładnej informacji o czasie własności; rok w nawiasie oznacza pierwszą wzmiankę o kolejnym właścicielu. Część z dat możliwa jest do sprawdzenia w źródłach, zapisane w nawiasach po wpisie.

• (1367) – Heinrich i Hentschel von Zedliz (LANDBUCH I nr 199),
• 1383 – John von Redern (LANDBUCH II nr 466),
• (1401) – jego czterech synów, zwłaszcza Tristram (LKŚJ III – s. 253, Nr 1008: (30 IV 1401), s. 255, Nr 1014: 40 IV 1401),
• (1478) – John von Redern,
• (1483) – Wilhelm von Redern – jeden z jego 8 synów (APWr Ritterdienste 1550, s. 43),
• (1597) – Wolf lub Balthasar von Redern (APWr Ritterdienste 1602, s. 371),
• 1628 – Joachim von Gersdorf,
• 1638 – Hans Wolfram von Lest,
• 1660 – Conrad von Sack, wykluczony przez testament z 1679 r. Jego zięć Maksymilian von Mauschwitz ustanowił na spadkobiercę swojego siostrzeńca (1690 lub 93) Conrada von Zedlitz auf Grunau,
• 1696 – wdowa po nim Anna Maria von Zedlitz, z domu von Schindel,
• (1702) – jej syn Konrad Siegismund von Zedlitz,
• (1746) – Conrad Gottlieb,
• 1746 – Heinrich Wilhelm Freiherr von Kottwiz,
• 1762 – wdowa po nim Friederike Hedwig, z domu Freiin von Reibnitz,
• 1782 – Georg August Freiherr von Bothmer auf Cammerswaldau und Kauffung (ZIMMERMANN 1786, t. VI, s. 377),
• 1803 – Juliane Karoline Friederike von Gneisenau, z domu Freiin von Kottwitz, żona ówczesnego kapitana, późniejszego feldmarszałka i hrabiego Augusta Neidhardta von Gneisenau,
• (1817) – Friedrich Wilhelm Emil hrabia Kalfrent (KNIE 1830, s. 279),
• (1842) – Rudolph – dr. Falf – Szambelan Arnold – Oberamtmann Krüger (KNIE 1845, s. 323),
• 1861 – Johann Karl Traugott Helfer,
• 1877 – Kapitan Julius Bergemann,
• 1882 – porucznik Eltester,
• 1883 – von Kemnitz.

Niedalekie dobra Heiland w Wojcieszowie Środkowym od 1839 roku należały do rodziny Hossmann. W 1886 r. właścicielem majątku o powierzchni 193 ha był Emil Hossmann, prawdopodobnie należał do niego również pałac rodziny von Kottwitz (pałac Mittel). Emil Hossmann po raz ostatni został wymieniony w księdze adresowej z 1905 r. W 1912 r. posiadłość Heiland należał już do Oswalda Belknera. W 1919 r. właścicielem majątku liczącego 118 ha został Julius Reissner (wzmiankowany w Adressbuchach z 1921 i 1930 r.) W 1937 r. dobra posiadała Carla Reissner z domu von Kaltenborn. Po drugiej wojnie światowej budynek pełnił funkcje mieszkalne i administracyjne. [https://www.palaceslaska.pl/index.php/indeks-alfabetyczny/w/1658-wojcieszow]

Stan badań

• W części szóstej spisu F. A. Zimmermanna z 1786 r., w części Mittel- pałac przy ulicy Targowej nazwany jest „Kottwiz” i opisany jako składający się z: 1 kościoła protestanckiego, 1 kościoła katolickiego, 2 parafii, 2 szkół, 1 gospodarstwa rolnego, 11 rolników, 66 ogrodników, 25 gospodyń domowych, 1 młyna wodnego.
• Posiadłość widnieje w sporządzonej przez J. G. Knie inwentaryzacji wsi, osad, miasteczek województwa śląskiego z 1830 i 1845 roku.
• W 1892 r. została wydana monografia Wojcieszowa napisana przez P. Stockmanna z okazji 150-lecia pierwszego nabożeństwa wspólnoty ewangelickiej, w której został zawarty m.in. spis własności majątku Mittel, częściowo przytoczony powyżej.
• Kurt Bimler, w monografii założeń obronnych na Śląsku (1943) w opisie Wojcieszowa (s. 85-86) uwzględnia: pozostałości umocnień w Mittelkauffung – dwie cylindryczne wieże o średnicy 5 m, wysokości ok. 9 m, grubości murów 0,75 m, interpretowane jako pozostałość „prymitywnego systemu obronnego majątku ziemskiego; mur okalający park – o wysokości 2-4 m, grubości 0,75 m – ma bardziej charakter muru ogrodowego, nie posiada bowiem strzelnic”.
• Założenie pałacowe, obejmujące pałac i park jest wpisane do rejestru zabytków (pałac pod nr 1104/J od 1992 r., park pod nr 627/J od 1980 r.).
• W 1992 roku powstała biała karta, opracowana przez Adama Kwiecień, obejmująca opis budynku, inwentaryzacje rzutu parteru oraz inwentaryzację fotograficzną.
• W ramach projektu badawczego pt. „Katalog zamków i dworów obronnych Śląska”, dr inż. arch. Artur Kwaśniewski opracował kwerendę wybranych źródeł historycznych i opracowań nt. majątków ziemskich i siedzib rycerskich/szlacheckich w Wojcieszowie (Wrocław, sierpień 2023), w tym zawarł majątek Mittel.

Historia budowlana obiektu

W obecnej formie został wzniesiony prawdopodobnie na przełomie XVIII i XIX wieku w stylu barokowym z elementami klasycyzmu, na zrębie znacznie starszej budowli, o metryce najpóźniej XVI-wiecznej. Świadczy o tym między innymi wprowadzenie sklepień kolebkowych z lunetami o wyraźnie podkreślonych szwach zachowanych w pomieszczeniach parteru. Na poziomie piwnic, w północnej części budynku istnieją dwa otwory drzwiowe, jedno obramienie otworu in situ oraz drugie zamontowane wtórnie [il. 5]. W przełomach ścian północnej części piwnicy można zaobserwować kamień łamany i twardą, mocno wapienną zaprawę, jaka charakteryzowała mury wznoszone w XVI wieku. Pomieszczenia piwniczne zostały zasklepione kolebkowo w kierunku wschód-zachód. Jednakże budynek podpiwniczono tylko od strony północnej, co może wskazywać że była to część dobudowana do starszej, zapewne średniowiecznej, niepodpiwniczonej partii budynku. Brak dostępu do lica murów na poziomie parteru i pierwszego piętra (budynek jest obecnie świeżo po remoncie) uniemożliwia zweryfikowanie tej hipotezy.

W karcie zabytku sporządzonej przez Adama Kwietnia padła sugestia, że pozostałościami pierwotnego założenia obronnego Mittel są dwie baszty, znajdujące się na terenie parku przypałacowego, przebudowane w XIX/XX w. Natomiast technikę i materiały użyte do budowy obu obiektów można z dużym prawdopodobieństwem rozpoznać jako pochodzące z pierwszej połowy XVII wieku. Na południowy zachód od pałacu znajduje się większa z nich, której ściany wzniesione są z kamienia łamanego i drobnej cegły z marglami, zaprawa jest drobnoziarnista, jasna i sypka, z dużą zawartością wapna pylistego. Budowla jest wysoka, trzykondygnacyjna z pozostałościami w murze po stropach belkowych i otworach okiennych. Charakter zaprawy budowlanej, wielkość i kształt cegieł oraz forma wnęk okiennych o spłaszczonych łękach przesądza czas powstania tej wieży na pierwszą połowę XVII wieku. Druga, mniejsza, obecnie wykorzystywana do celów gospodarczych, znajduje się za dworem po stronie północno-wschodniej i reprezentuje podobną metrykę. Biorąc pod uwagę wnioski płynące z analizy kartografii historycznej, min. mapy Reglera i map Mestischblatt na których siedziba Mittel ukazana jest w murowanym obwodzie obronnym na planie kwadratu z narożnymi basztami można przypuszczać, że mur taki faktycznie istniał w 1 poł. XVII w. i zapewniał założeniu charakter obronny.

Wzmianki o tym obiekcie: LANDBUCH I 1367, nr 199; LANDBUCH II 1383, nr 466; LKŚJ III 1401, s. 253, nr 1008; LKŚJ III 1401, s. 255, nr 1014; APWr Ritterdienste 1550, s. 43; APWr Ritterdienste 1602, s. 371; ZIMMERMANN 1786, t. VI, s. 376–377; KNIE 1830, s. 279; KNIE 1845, s. 323; SUB IV 1268, nr 47–48; Boguszewicz 2010; RS 5810 1337; LF D127 1507–1540.

@collection{Bimler_1943,

title = {Die schlesischen Massiven Wehrbauten. Bd. IV: F\"{u}rstentum Liegnitz},

author = {K. Bimler},

year  = {1943},

date = {1943-01-01},

urldate = {1943-01-01},

publisher = {Breslau},

keywords = {},

pubstate = {published},

tppubtype = {collection}

}

@techreport{kwasniewski2023,

title = {Katalog zamk\'{o}w i dwor\'{o}w obronnych \'{S}l\k{a}ska, nr 03PH/0001/22, Zadanie 2},

author = {Andrzej Kwa\'{s}niewski},

year  = {2023},

date = {2023-01-01},

urldate = {2023-01-01},

address = {Wroc\law},

note = {Kwerenda wybranych \'{z}r\'{o}de\l historycznych i opracowa\'{n} nt. maj\k{a}tk\'{o}w ziemskich i siedzib rycerskich/szlacheckich w Wojcieszowie (pow. jeleniog\'{o}rski)},

keywords = {},

pubstate = {published},

tppubtype = {techreport}

}

@techreport{kwiecien1992,

title = {Pa\lac Wojciesz\'{o}w, ul. Targowa 4},

author = {Andrzej Kwiecie\'{n}},

year  = {1992},

date = {1992-01-01},

note = {Karta Ewidencyjna Zabytk\'{o}w Architektury i Budownictwa, Archiwum PSOZ w Jeleniej G\'{o}rze, Wojew\'{o}dzki Urz\k{a}d Ochrony Zabytk\'{o}w, Delegatura w Legnicy},

keywords = {},

pubstate = {published},

tppubtype = {techreport}

}

@techreport{rejestr1602,

title = {Rejestr powinno\'{s}ci wojskowych lennik\'{o}w ksi\k{e}stw \'{s}widnickiego i jaworskiego z 1602 r.},

institution = {Archiwum Pa\'{n}stwowe we Wroc\lawiu},

keywords = {},

pubstate = {published},

tppubtype = {techreport}

}

@collection{\ssknie_1845,

title = {Alphabetisch-Statistisch-Topographische Uebersicht aller D\"{o}rfer, Flecken, St\"{a}dte und andere Orte der K\"{o}nigl. Preu\ss. Provinz Schlesien, nebst beigef\"{u}gter Nachweisung von der Eintheilung des Landes nach den Bezirken der drei K\"{o}niglichen Regierungen, den darin enthaltenen F\"{u}rstenth\"{u}mern und Kreisen, mit Angabe des Fl\"{a}cheninhaltes, der mittlern Erhebung \"{u}ber die Meeresfl\"{a}che, der Bewohner, Geb\"{a}ude, des Viehstandes u.s.w.},

author = {J. G. Knie},

editor = {J. G. Knie},

year  = {1845},

date = {1845-01-01},

urldate = {1845-01-01},

address = {Breslau},

keywords = {},

pubstate = {published},

tppubtype = {collection}

}

@collection{\ssLandbuch01,

title = {LANDBUCH I = Landbuch ksi\k{e}stw \'{s}widnickiego i jaworskiego, tom I: 1366-1376},

author = {I LANDBUCH},

editor = {T. Jurek},

year  = {2000},

date = {2000-01-01},

urldate = {2000-01-01},

address = {Pozna\'{n}},

keywords = {},

pubstate = {published},

tppubtype = {collection}

}

@collection{\ssLandbuch02,

title = {LANDBUCH II = Landbuch ksi\k{e}stw \'{s}widnickiego i jaworskiego, tom II: 1385-1395},

author = {II LANDBUCH},

editor = {T. Jurek},

year  = {2004},

date = {2004-01-01},

urldate = {2004-01-01},

address = {Pozna\'{n}},

keywords = {},

pubstate = {published},

tppubtype = {collection}

}

@collection{\ssLandbuch03,

title = {LANDBUCH III = Landbuch ksi\k{e}stw \'{s}widnickiego i jaworskiego, tom III: 1396-1407},

author = {III LANDBUCH},

editor = {T. Jurek},

year  = {2007},

date = {2007-01-01},

urldate = {2007-01-01},

address = {Pozna\'{n}},

keywords = {},

pubstate = {published},

tppubtype = {collection}

}

@collection{\ssSub06b,

title = {SUb IV = Schlesisches Urkundenbuch. Tom IV},

author = {IV SUB},

editor = {W. Irgang},

year  = {1988},

date = {1988-01-01},

urldate = {1988-01-01},

address = {K\"{o}ln-Weimar-Wien},

keywords = {},

pubstate = {published},

tppubtype = {collection}

}

@book{stockmann1892,

title = {Geschichte des Dorfes und des Kirchspiels Kauffung},

author = {Paul Stockmann},

year  = {1892},

date = {1892-01-01},

urldate = {1892-01-01},

address = {Diesdorf},

keywords = {},

pubstate = {published},

tppubtype = {book}

}

@misc{urmesstischblatt1883b,

title = {Urmesstischblatt, Printed sectional maps of the Kingdom of Prussia, 1883-1944},

year  = {1883},

date = {1883-01-01},

urldate = {1883-01-01},

note = {Digital copies available at: http://igrek.amzp.pl/mapindex.php?cat=TK25\&listtype=standard\&listsort=sortoption1 (accessed May 1, 2024). Sheet no. 2948 Kauffung (old numbering) = No. 5161 Kauffung (new numbering)},

keywords = {},

pubstate = {published},

tppubtype = {misc}

}

@collection{urmesstischblatter1824,

title = {Urmesstischbl\"{a}tter von Schlesien, Manuscript map collection of the Province of Silesia},

year  = {1824},

date = {1824-01-01},

urldate = {1824-01-01},

institution = {Staatsbibliothek Berlin, Preu\ssischer Kulturbesitz},

note = {SBB IIIC Kart. N 729, sheet 2948 (original numbering: Bd X Blatt 4)},

keywords = {},

pubstate = {published},

tppubtype = {collection}

}

@collection{vonregler1763,

title = {Schlesien links der Oder ohne die Grafschaft Glatz},

author = {Ludwig Wilhelm Regler},

year  = {1763},

date = {1763-01-01},

urldate = {1763-01-01},

note = {Map, Scale ca. 1:24,000. Staatsbibliothek Berlin, Preu\ssischer Kulturbesitz, SBB IIIC Kart. N 1540, sheet 50},

keywords = {},

pubstate = {published},

tppubtype = {collection}

}

@book{zimmermann1786,

title = {Beitr\"{a}ge zur Beschreibung Schlesien, Bd. 6},

author = {Friedrich Albert Zimmermann},

year  = {1786},

date = {1786-01-01},

urldate = {1786-01-01},

pages = {376},

address = {Brieg},

keywords = {},

pubstate = {published},

tppubtype = {book}

}

Mapy i plany

Fotografie