Wojcieszów, pałac Nieder-Kauffung

Przynależność administracyjna i toponomastyka

• w XIII w. Wojcieszów wchodził w skład księstwa śląskiego; od 1296 r. w granicach księstwa świdnickiego; do 1741: w obrębie weichbildu świdnickiego; 1741-1932: Kreis Schweidnitz, 1932-1945: Landkreis Breslau; 1975-1978 woj. jeleniogórskie
• historyczne nazwy miejscowości: 1268 r. Coufunge (SUB IV, nr 47,48), 1268 r. Ober-Woitsdorf (SR. 1289)  1300 r. Woycezdorf (CDS XIV, s 125), 1337 r. Kowffingen (RS 5810), 1367 Kouffung (LANDBUCH I), 1507-1540 r. Woiczdorf, zapisywana też jako Woitsdorf lub Woitzdorf oraz powtarzające się określenie „Kaufung”, lub „Woiczdorf, jak kto woli” (LF, D 127). (Boguszewicz 2010)
• historyczne nazwy majątku: Kottwiz (ZIMMERMANN  1786 t. 6, s. 377) Niederhof, Nidergut, Pałac von Reibnitz

Kontekst przestrzenny, rozplanowanie, stan zachowania obiektu

Wieś została założona na prawie niemieckim, posiadała średniowieczny układ łańcuchowy, z zagrodami sytuowanymi po obu stronach drogi przebiegającej wzdłuż koryta rzeki Kaczawy, pierwszy raz wzmiankowana w 1268 roku jako „Coufunge” (SUb IV, nr 47-48). Wojcieszów wyróżnia się na tle innych wsi śląskich wielością obiektów rezydencjonalnych funkcjonujących na przestrzeni wieków. Taki stan był następstwem znacznego rozdrobnienia własności ziemskiej oraz pochodną wielkości wsi tj. jej areału i potencjału gospodarczego. Historyczna rozpiętość miejscowości to około 8 km w układzie południkowym. Od XIV wieku został utrwalony podział Wojcieszowa na Wojcieszów Dolny (niem. Nieder-Kauffung) – wysunięty najbardziej na północ, następnie Środkowy (niem. Mittel-Kauffung) i na południe – Górny (niem. Ober-Kauffung). Nazwy te wskazują na ich położenie geograficzne, a nie na przynależność własnościową, gdyż od XIV wieku we wsi funkcjonowało więcej niż 3 majątki rycerskie. W okresie największego rozdrobnienia własności ziemskiej, które nastąpiło w XVII – XVIII wieku w Wojcieszowie odnotowano dziesięć majątków (Zimmermann, 1786, Bd. 6. s. 376), natomiast w latach 30. XX wieku funkcjonowały już tylko trzy. Do dziś w granicach Wojcieszowa zachowanych jest pięć dworów i pałaców.

Majątek Nieder-Kauffung, wchodzący w skład dawnego zespołu dworskiego zwanego Niedergut znajduje się w północnej części Wojcieszowa (Nieder-Kauffung). Przysłonięty szpalerem drzew, widoczny jest po zachodniej stronie drogi Świerzawa – Marciszów. Nie został zlokalizowany w centrum pierwotnej struktury wsi, oddalenie od kościołów (katolickiego i ewangelickiego), to około 800 m. Zespół, złożony jest z części rezydencjonalnej – pałacu z parkiem i części folwarcznej. Wjazd na działkę znajduję się z ulicy Bolesława Chrobrego, od strony drogi teren otacza współczesne betonowe ogrodzenie.  Pałac oddziela od ulicy park, którego główną częścią jest duży, podłużny staw z dwoma wyspami; w stronę stawu zwraca się elewacja wschodnia pałacu, z opadającym piętrowym tarasem. Do budynku prowadzi asfaltowy podjazd, łączący się z drogą poprzez bramę wschodnią. Fasadę stanowi elewacja zachodnia, która skierowana jest w stronę podwórza folwarcznego, poprzedza ją okrągły klomb z dojściem z dwóch stron.  Od północy i zachodu rozciąga się park, za budynkami gospodarczymi biegnie droga gruntowa, na zachód od niej, na wzniesieniu rozciąga się teren dawnych ogrodów ograniczony od północy i zachodu wysokim, kamiennym murem, od południa drogą, idącą w kierunku pól. Układ budynków stanowi obecnie nieregularny czworobok z współczesnymi budowlami w postaci stalowych silosów i wiat.

Budynek pałacu o malowniczej, monumentalnej bryle, rozczłonkowany jest szczególnie w partii dachu (wieżyczki, szczyty, kominy, facjaty). Pałac jest trzykondygnacyjny, kondygnacja przyziemia pełni rolę piwnic, z użytkowym poddaszem. Korpus budynku nakrywa 4-spadowy dach, o ściętym wierzchołku. Wzniesiony na planie pięcioboku zbliżonego do kwadratu, nieco dłuższa oś wsch.-zach. akcentowana jest dwiema kwadratowymi wieżami, z osiowymi wejściami. Obie części elewacji wschodniej, ustawione w stosunku do siebie pod bardzo małym kątem, wydają się być prawie równoległe. Stąd wniosek, że nieregularności rzutu nie są zamierzone, wynikają natomiast z wykorzystywania dawnych murów w trakcie kolejnych przebudów. Fasada (elewacja zachodnia) siedmioosiowa, z centralnie usytuowaną kwadratową wieżą, w której znajduje się główne wejście do pałacu. Nad wejściem dwa kartusze herbowe, rodów von Zieten i von Zedlitz und Neukirch.

Ściany zewnętrzne murowane są z cegły pełnej i kamienia – w dolnych partiach murów przewaga kamienia, powyżej – głównie cegła, ściany obustronnie tynkowane. Detal architektoniczny, przede wszystkim, kamienny (obramienia otworów okiennych, podokienniki, pseudomachikuły, biforia, wsporniki szczytów, obramienia otworów drzwiowych), także ceramiczny, tynkowany (gzyms wieńczący, szczyty, wieżyczki) oraz wyrabiany w tynku (herby nad wejściem głównym). Zachowany jest pierwotny układ pomieszczeń – 3-traktowy wzdłuż obu osi. Centralnym pomieszczeniem budowli jest tunelowa klatka schodowa, stanowiąca główny ciąg komunikacyjny. Poprzedza ją wydłużona sień zachodnia, połączona wąskim przejściem z mniejszą sienią wschodnią. Przyziemie pełniło prawdopodobnie funkcje gospodarcze i pomocnicze. W trakcie południowym. 2-giej kondygnacji, stanowiącej piano nobile, mieściły się główne pomieszczenia pałacowe. Układ pomieszczeń powtarza się na wszystkich kondygnacjach.

Dzieje własności dóbr ziemskich i obiektu na podstawie przyczynków źródłowych

Chronologię własności posiadłości można prześledzić na podstawie monografii napisanej przez P. Stockmanna z okazji 150-lecia pierwszego nabożeństwa wspólnoty ewangelickiej. Wpis z książki Stockmanna opatrzony jest adnotacją, że informacje były częściowo zaczerpnięte z Landbuchów, częściowo ze starych ksiąg wieczystych, a częściowo z ksiąg ławników. Autor spisu dodał adnotację dotycząca sposobu zapisu: lata bez nawiasów oznaczają możliwy do sprawdzenia początek posiadania przez kolejnego właściciela; linia pomiędzy dwoma nazwiskami wskazuje na brak dokładnej informacji o czasie własności; rok w nawiasie oznacza pierwszą wzmiankę o kolejnym właścicielu. Część z dat możliwa jest do sprawdzenia w źródłach, zapisane w nawiasach po wpisie.

• (1403) – Nickol Stumpfil  (LKŚJ III nr 1415) – Hannos Stumpfil,
• 1449 – Seyfried von Seidlitz,
• (1483) – Georg von Seidlitz,
• (1522) – Christoph I von Seidliz (APWr Ritterdienste 1550, s. 43),
• (1579) – Seyfried I von Seidliz – Seyfried II von Seidlitz,
• (1663 i 67) – Siegismund von Polsnitz, Johann Friedrich von Tilisch,
• (1675) – Anna Margarete Tielisch, z domu von Polsnitz,
• (1682) – Margarete Reibniz, z domu von Polsniz,
• 1688 – Georg Wilhelm von Reibnitz,
• 1727 – Heinrich Wilhelm Freiherr von Kottwitz,
• 1762 – którego wdowa była opiekunką synów Siegismunda, Wilhelma i Karla Friedrichów, po śmierci synów w 1772 r. jako właścicielka,
• 1785 – Cunigunde Maximiliane Sophie z domu baronowa von Kottwitz (ZIMMERMANN  1786 t. 6, s. 377),
• 1806 – Karl Emanuel Theodor Vizthum von Eckstädt,
• 1808 – Barbara Louise Wilhelmine Freifrau von Zedlitz, z domu baronowa von Kottwiz,
• 1816 – Caspar Otto Conrad Gottlieb Baron von Zedlitz- Neukirch (KNIE 1830, s. 279, KNIE 1845, s. 323)
• (1858) – Baron Cuno von Zedlitz (SGA 1870, s. 133)
• 1874 – Baron Adrian von Zedlitz,
• 1888 – Brigitte, Cunigunde i Gabriele, baronowe Zedliz-Neukirch. (Handbuch 1892)
• (1910) – baron Adrian i Katharina Zedlitz und Neukirch (Adressbuch 1910)
• (1912) – baron Cuno Zedlitz und Neukirch (Adressbuch 1912)
• Pani Louisa von Bergmann z domu von Korn z Wojcieszowa Górnego (Adressbuch 1921)
• Joachim von Bergmann (Adressbuch 1930 i 1937)

Po drugiej wojnie światowej majątek w Wojcieszowie Dolnym przekazano w zarząd Państwowemu Gospodarstwu Rolnemu. W pałacu urządzono biura przedsiębiorstwa. Od lat sześćdziesiątych do 2001 roku w rezydencji funkcjonowała szkoła podstawowa. Od 2002 r. budynek wraz z otaczającym go dziewiętnastowiecznym parkiem jest własnością prywatną.

Stan badań

• W części szóstej spisu F. A. Zimmermanna z 1786 r.  podzielił on miasto na Ober- , Mittel-, Nider – Kauffung , w części Nider- pałac przy ulicy B. Chrobrego 241 jest nazwany „Kottwiz” i opisany jako składający się z: 1 folwarku, 6 rolników, 32 ogrodników, 16 gospodyń domowych.
• Posiadłość widnieje w sporządzonej przez J. G. Knie inwentaryzacji wsi, osad, miasteczek województwa śląskiego z 1830 i 1845 roku.
• W 1892 r. została wydana monografia Wojcieszowa napisana przez P. Stockmanna z okazji 150-lecia pierwszego nabożeństwa wspólnoty ewangelickiej, w której został zawarty m.in. spis własności majątku Nider.
• Założenie pałacowe, obejmujące pałac i park jest wpisane do rejestru zabytków (pałac pod nr A/3433/1273/J od 25.09.1996 r., park pod nr 672/625/J od 31.03.1980 r.).
• W 1996 roku powstała biała karta, opracowana przez Ewę i Jacka Sawińskich, obejmująca opis budynku, inwentaryzacje rzutu parteru oraz inwentaryzację fotograficzną
• W ramach projektu badawczego pt. „Katalog zamków i dworów obronnych Śląska”, dr inż. arch. Artur Kwaśniewski opracował kwerendę wybranych źródeł historycznych i opracowań nt. majątków ziemskich i siedzib rycerskich/szlacheckich w Wojcieszowie (Wrocław, sierpień 2023), w tym zawarł majątek Nider.

Historia budowlana obiektu

Pałac Nieder, drugi z majątków w dolnej części Wojcieszowa, w obecnej formie został zbudowany na przełomie XVII i XVIII wieku,  poprzedzony przez późnorenesansową budowlę, której ślady w postaci sklepień kolebkowo-krzyżowych, i kolebkowych z lunetami można odnaleźć w niemal każdym pomieszczeniu parteru. Ta ostatnia powstała prawdopodobnie wskutek rozbudowy jeszcze starszego, prawdopodobnie średniowiecznego zameczku-dworu. Najstarszą część można identyfikować ze wschodnim, trójdzielnym pasmem budowli o planie wydłużonego prostokąta i wymiarach około 22,5 m x 9,5 m w obrysie zewnętrznym, dość typowych dla jednotraktowych domów pańskich1 z okresu średniowiecza i wczesnej nowożytności.

Brak możliwości przeprowadzenia badań odkrywkowych na poziomie parteru lub w piwnic obecnego pałacu nie daje podstaw do zweryfikowania tej tezy, jednakże jest ona prawdopodobna z uwagi na przytoczone wyżej, bardzo wczesne wzmianki oraz kartografie historyczną, która ukazuje pozostałości pierścienia fosy oraz zarys muru obronnego.

Wzmianki o tym obiekcie: Adressbuch 1910; Adressbuch 1912; Adressbuch 1921; Adressbuch 1930; Adressbuch 1937; APWr Ritterdienste 1550, s. 43; Boguszewicz 2010; CDS XIV, s. 125; Handbuch 1892; KNIE 1830, s. 279; KNIE 1845, s. 323; LANDBUCH I 1367; LF D 127; LKŚJ III nr 1415; RS 5810 1337; SGA 1870, s. 133; Stockmann 1892; SUB IV 1268, nr 47–48; ZIMMERMANN 1786, t. 6, s. 376–377.

@collection{Bimler_1943,

title = {Die schlesischen Massiven Wehrbauten. Bd. IV: F\"{u}rstentum Liegnitz},

author = {K. Bimler},

year  = {1943},

date = {1943-01-01},

urldate = {1943-01-01},

publisher = {Breslau},

keywords = {},

pubstate = {published},

tppubtype = {collection}

}

@techreport{kwasniewski2023,

title = {Katalog zamk\'{o}w i dwor\'{o}w obronnych \'{S}l\k{a}ska, nr 03PH/0001/22, Zadanie 2},

author = {Andrzej Kwa\'{s}niewski},

year  = {2023},

date = {2023-01-01},

urldate = {2023-01-01},

address = {Wroc\law},

note = {Kwerenda wybranych \'{z}r\'{o}de\l historycznych i opracowa\'{n} nt. maj\k{a}tk\'{o}w ziemskich i siedzib rycerskich/szlacheckich w Wojcieszowie (pow. jeleniog\'{o}rski)},

keywords = {},

pubstate = {published},

tppubtype = {techreport}

}

@techreport{kwiecien1992,

title = {Pa\lac Wojciesz\'{o}w, ul. Targowa 4},

author = {Andrzej Kwiecie\'{n}},

year  = {1992},

date = {1992-01-01},

note = {Karta Ewidencyjna Zabytk\'{o}w Architektury i Budownictwa, Archiwum PSOZ w Jeleniej G\'{o}rze, Wojew\'{o}dzki Urz\k{a}d Ochrony Zabytk\'{o}w, Delegatura w Legnicy},

keywords = {},

pubstate = {published},

tppubtype = {techreport}

}

@techreport{mapa1908,

title = {Mapa regulacji rzeki Kaczawy},

year  = {1908},

date = {1908-01-01},

urldate = {1908-01-01},

institution = {Archiwum Pa\'{n}stwowe we Wroc\lawiu},

note = {Sygn. 82/170/0/2.4/IV.698},

keywords = {},

pubstate = {published},

tppubtype = {techreport}

}

@techreport{rejestr1550,

title = {Rejestr powinno\'{s}ci wojskowych lennik\'{o}w ksi\k{e}stw \'{s}widnickiego i jaworskiego z 1550 r.},

institution = {Archiwum Pa\'{n}stwowe we Wroc\lawiu},

keywords = {},

pubstate = {published},

tppubtype = {techreport}

}

@techreport{rejestr1602,

title = {Rejestr powinno\'{s}ci wojskowych lennik\'{o}w ksi\k{e}stw \'{s}widnickiego i jaworskiego z 1602 r.},

institution = {Archiwum Pa\'{n}stwowe we Wroc\lawiu},

keywords = {},

pubstate = {published},

tppubtype = {techreport}

}

@techreport{sawinska_1992,

title = {Pa\lac Wojciesz\'{o}w, ul. Boles\lawa Chrobrego 167},

author = {Ewa Sawi\'{n}ska and Jan Sawi\'{n}ski},

year  = {1992},

date = {1992-01-01},

institution = {Wojew\'{o}dzki Urz\k{a}d Ochrony Zabytk\'{o}w, Delegatura w Legnicy},

note = {Karta Ewidencyjna Zabytk\'{o}w Architektury i Budownictwa},

keywords = {},

pubstate = {published},

tppubtype = {techreport}

}

@techreport{sawinska1996,

title = {Pa\lac Wojciesz\'{o}w, ul. Miedziana 1},

author = {Ewa Sawi\'{n}ska and Jan Sawi\'{n}ski},

year  = {1996},

date = {1996-01-01},

urldate = {1996-01-01},

institution = {Archiwum PSOZ w Jeleniej G\'{o}rze, Wojew\'{o}dzki Urz\k{a}d Ochrony Zabytk\'{o}w, Delegatura w Legnicy},

keywords = {},

pubstate = {published},

tppubtype = {techreport}

}

@techreport{sawinska1996b,

title = {Pa\lac Wojciesz\'{o}w, ul. Boles\lawa Chrobrego 251},

author = {Ewa Sawi\'{n}ska and Jan Sawi\'{n}ski},

year  = {1996},

date = {1996-01-01},

urldate = {1996-01-01},

note = {Karta Ewidencyjna Zabytk\'{o}w Architektury i Budownictwa. Archiwum PSOZ w Jeleniej G\'{o}rze, Wojew\'{o}dzki Urz\k{a}d Ochrony Zabytk\'{o}w, Delegatura w Legnicy},

keywords = {},

pubstate = {published},

tppubtype = {techreport}

}

@collection{\ssCDS14,

title = {CDS XIV = Codex Diplomaticus Silesiae, Liber Fundationis Episcopatus Vratislaviensis, Bd. XIV},

author = {14 CDS},

editor = {H. Markgraf and W. Schulte},

year  = {1889},

date = {1889-01-01},

urldate = {1889-01-01},

publisher = {Liber Fundationis Episcopatus Vratislaviensis},

address = {Breslau},

note = {tak\.{z}e skr\'{o}towo jako LfeV; Lf; LF},

keywords = {},

pubstate = {published},

tppubtype = {collection}

}

@collection{\ssknie_1830,

title = {Alphabetisch-Statistisch-Topographische Uebersicht aller D\"{o}rfer, Flecken, St\"{a}dte und andere Orte der K\"{o}nigl. Preu\ss. Provinz Schlesien, nebst beigef\"{u}gter Nachweisung von der Eintheilung des Landes nach den verschiedenen Zweigen der Civil-Verwaltung mit drei besondern Tabellen},

author = {J. G. Knie},

editor = {J. G. Knie},

year  = {1830},

date = {1830-01-01},

urldate = {1830-01-01},

address = {Breslau},

keywords = {},

pubstate = {published},

tppubtype = {collection}

}

@collection{\ssknie_1845,

title = {Alphabetisch-Statistisch-Topographische Uebersicht aller D\"{o}rfer, Flecken, St\"{a}dte und andere Orte der K\"{o}nigl. Preu\ss. Provinz Schlesien, nebst beigef\"{u}gter Nachweisung von der Eintheilung des Landes nach den Bezirken der drei K\"{o}niglichen Regierungen, den darin enthaltenen F\"{u}rstenth\"{u}mern und Kreisen, mit Angabe des Fl\"{a}cheninhaltes, der mittlern Erhebung \"{u}ber die Meeresfl\"{a}che, der Bewohner, Geb\"{a}ude, des Viehstandes u.s.w.},

author = {J. G. Knie},

editor = {J. G. Knie},

year  = {1845},

date = {1845-01-01},

urldate = {1845-01-01},

address = {Breslau},

keywords = {},

pubstate = {published},

tppubtype = {collection}

}

@collection{\ssLandbuch01,

title = {LANDBUCH I = Landbuch ksi\k{e}stw \'{s}widnickiego i jaworskiego, tom I: 1366-1376},

author = {I LANDBUCH},

editor = {T. Jurek},

year  = {2000},

date = {2000-01-01},

urldate = {2000-01-01},

address = {Pozna\'{n}},

keywords = {},

pubstate = {published},

tppubtype = {collection}

}

@collection{\ssLandbuch02,

title = {LANDBUCH II = Landbuch ksi\k{e}stw \'{s}widnickiego i jaworskiego, tom II: 1385-1395},

author = {II LANDBUCH},

editor = {T. Jurek},

year  = {2004},

date = {2004-01-01},

urldate = {2004-01-01},

address = {Pozna\'{n}},

keywords = {},

pubstate = {published},

tppubtype = {collection}

}

@collection{\ssLandbuch03,

title = {LANDBUCH III = Landbuch ksi\k{e}stw \'{s}widnickiego i jaworskiego, tom III: 1396-1407},

author = {III LANDBUCH},

editor = {T. Jurek},

year  = {2007},

date = {2007-01-01},

urldate = {2007-01-01},

address = {Pozna\'{n}},

keywords = {},

pubstate = {published},

tppubtype = {collection}

}

@collection{\ssSub06b,

title = {SUb IV = Schlesisches Urkundenbuch. Tom IV},

author = {IV SUB},

editor = {W. Irgang},

year  = {1988},

date = {1988-01-01},

urldate = {1988-01-01},

address = {K\"{o}ln-Weimar-Wien},

keywords = {},

pubstate = {published},

tppubtype = {collection}

}

@book{stockmann1892,

title = {Geschichte des Dorfes und des Kirchspiels Kauffung},

author = {Paul Stockmann},

year  = {1892},

date = {1892-01-01},

urldate = {1892-01-01},

address = {Diesdorf},

keywords = {},

pubstate = {published},

tppubtype = {book}

}

@misc{urmesstischblatt1883b,

title = {Urmesstischblatt, Printed sectional maps of the Kingdom of Prussia, 1883-1944},

year  = {1883},

date = {1883-01-01},

urldate = {1883-01-01},

note = {Digital copies available at: http://igrek.amzp.pl/mapindex.php?cat=TK25\&listtype=standard\&listsort=sortoption1 (accessed May 1, 2024). Sheet no. 2948 Kauffung (old numbering) = No. 5161 Kauffung (new numbering)},

keywords = {},

pubstate = {published},

tppubtype = {misc}

}

@collection{urmesstischblatter1824,

title = {Urmesstischbl\"{a}tter von Schlesien, Manuscript map collection of the Province of Silesia},

year  = {1824},

date = {1824-01-01},

urldate = {1824-01-01},

institution = {Staatsbibliothek Berlin, Preu\ssischer Kulturbesitz},

note = {SBB IIIC Kart. N 729, sheet 2948 (original numbering: Bd X Blatt 4)},

keywords = {},

pubstate = {published},

tppubtype = {collection}

}

@collection{vonregler1763,

title = {Schlesien links der Oder ohne die Grafschaft Glatz},

author = {Ludwig Wilhelm Regler},

year  = {1763},

date = {1763-01-01},

urldate = {1763-01-01},

note = {Map, Scale ca. 1:24,000. Staatsbibliothek Berlin, Preu\ssischer Kulturbesitz, SBB IIIC Kart. N 1540, sheet 50},

keywords = {},

pubstate = {published},

tppubtype = {collection}

}

@book{zimmermann1786,

title = {Beitr\"{a}ge zur Beschreibung Schlesien, Bd. 6},

author = {Friedrich Albert Zimmermann},

year  = {1786},

date = {1786-01-01},

urldate = {1786-01-01},

pages = {376},

address = {Brieg},

keywords = {},

pubstate = {published},

tppubtype = {book}

}

Ilustracje