Domanice, pałac

Przynależność administracyjna i toponomastyka

• w XIII w. Domanice wchodziły w skład księstwa śląskiego; od 1296 r. w granicach księstwa świdnickiego; do 1741: w obrębie weichbildu świdnickiego; 1741-1932: Kreis Schweidnitz, 1932-1945: Landkreis Breslau; 1975-1978 woj. wałbrzyskie
• historyczne nazwy miejscowości: 1193 Demano, 1223 Dmanz, 1247 Domanz, 1250 Dmanc, 1317 Domancz, 1318 Domantz, 1367 Domanz, 1390 Domancz, 1393 Domanze, 1456 Domantcz, 1499 Domantze, 1650 Domanze, 1945 Domano, Domanice;
• historyczne nazwy majątku: Nedirhof zu Domanze (LANDBUCH III nr 1416), Gut (brak nazwy własnej).

Kontekst przestrzenny, rozplanowanie, stan zachowania obiektu

Wieś Domanice została po raz pierwszy odnotowana w 1193 r. jako należąca do dóbr klasztoru NMP na Piasku (SUB I, nr 61). Była to długa ulicówka rozciągająca się w kierunku południkowym, równolegle do koryta rzeki Bystrzycy. Zamek Panów z Domanic zlokalizowano na północno-zachodnim krańcu, w dolnej części wsi. Był położony na wysokim cyplu skalnym wznoszącym się nad doliną rzeki, około 300 m od kościoła pw. św. Anny. W XIV w. stanowił jeden z dwóch majątków szlacheckich zlokalizowanych we wsi, które połączono na początku XV w. Od północnego wschodu zamek otaczała sucha fosa z kamiennym mostem przerzuconym nad nią; dalej na północny wschód znajdowała się gospodarcza część założenia. Od północnego zachodu rozciągał się dziedziniec. Taras ogrodowy, widoczny na rysunku F.B. Wernera z ok. połowy XVIII w., znajdował się w dolinie rzeki, na południowy wschód od zamku.

Założenie zachowane jest w pełnej bryle, ma wysokość trzech kondygnacji, wieżyczkę nad ryzalitem bramnym i piwnice. Jego nieregularny plan powstał na zrębie średniowiecznym w wyniku kilku przebudów nowożytnych. W ich wyniku XIII-wieczny bergfried został rozebrany, a zamek przekształcony w okazałą czteroskrzydłową budowlę pałacową z wewnętrznym dziedzińcem.

Dzieje własności dóbr ziemskich i obiektu na podstawie przyczynków źródłowych

• Od 1251 – dobra Dobesza z Domanic (SUB III, nr 19);
• W 1299  r. jako świadek wystąpił comes Dobeschius de Domancz;
• 1334 – dobra Jana (RS, nr 5387);
• 1348 – altarysta Jan z Ruska uposażony przez heinka Seidlitza (APWr, DmŚ, U 94);
• 1367 – Johannes de Domanz (Landbuch I nr 33);
• 1386, – villa Domancz (LANDBUCH II nr 298);
• 1390 – prothonotarius Heynke Oulok zu Domancz gesessen (LANDBUCH II nr 824);
• 1393 – villa Domanze (LANDBUCH II nr 1230);
• 1396 – Agnes ettwenn Hannos von der Domancz […] mit den ingesigeln Syfrides, Rentschen, Henrichs, Dirsken und Hannos gebruder von der Domantz […] und auch mit den ingesigeln der hernochgeschrebin burgen, hern Rentsch von der Domantz … (LANDBUCH III nr 122);
• 1396 – domini Witkonis de Swarczenwalde militis filius, heres partis ville Domancz (LANDBUCH III nr 59);
• 1398 – villa Domancz (LANDBUCH III nr 437);
• 1401 – Hentschil Koppe Zedlitz właścicielem dworu i folwarku zwanego Streitvorwerk (APWr, Rep. 39, nr 37, k. 389);
• 1402 – wzmiankowany herr Heynrich Schindel den Nedirhof zu Domanze mit dem forwerke … (LANDBUCH III nr 1416);
• 1403 – villa Domanze (LANDBUCH III nr 1546);
• 1498 – dobra Mikołaja Schellendorfa z Domanic (AAWr, APZ, 1498.01.19);
• 1523 –  synowie Schellendorfa sprzedali majątek Casparowi von Mühlhaymb (DUNCKER I 1857, Domanze)
• 1550 – Caspar von Mühlheim Buschke genannt (Ritterdiernste SJ.1602, s. 3)
• 1602 r. – Wolf Fridrich von Mühlheimb auf Domanz (Ritterdiernste SJ.1602, s. 13)
• 1648-1694 baron Ludwik Monteveques de Avignon; następnie Herman von Oppersdorf
• 1717 – Carl Ferdinand von Seher-Thos właściciel Domanic, Pożażyska, Makowic, Opoczki, Lesieńca (Matrykuła SJ.1717, s. 5)
• 1731 – Herr Carl Ferdinand Freyherr von Seher-Thos, Landes-Eltester, właściciel Domanic, Pożażyska, Makowic, Opoczki, Lesieńca (Matrykuła SJ.1731, s. 4)
• 1830-1850 – Wilhelm von Brandenburg, generał kawalerii, dyplomata, premier Królestwa Prus
• lata 30. XX w. – rodzeństwo von Pückler

Stan badań

• Karl August Müller zauważył, że w miejscu pałacu w Domanicach stał już na początku XIII wieku stary zamek (alte Burg), którego kasztelanem w 1213 roku był Wonscho (MÜLLER 1837, s. 55).
• Alexander Duncker zamieścił pierwszy opis i obraz zamku, zawierając mało wiarygodne przypuszczenie, że jego budowniczymi byli templariusze oraz wyrywkowe dane z XV-wiecznych transakcji właścicielskich: w 1398 r. bracia Wolfhart i Gawin von Reichenau sprzedali górną część Domanic Heinrichowi Schindelowi; w 1401 r. Sigsmund von Schwarzenwalde sprzedał tej samej osobie dolną część wsi; a w 1468 r. całość Domanic (i Pożarzyska) przeszła w ręce Nickela.
• Hans Lutsch powtórzył informacje dotyczące własności majątku w XV-XVI w., ustalił metrykę najstarszej, murowanej części zamku na 1600 r., wraz z oknami w obramieniach fasciowych i sklepieniami parteru; metrykę galerii arkadowej na dziedzińcu (XVII w.), sklepień na wspornikach w bibliotece, kominka z herbem Oppersdorfów i drzwi z geometryczną dekoracją (koniec XVII w.), dekoracji stiukowych na sufitach (XVIII w.) oraz nowego portalu o klasycystycznym wystroju (1821 r.) (LUTSCH 1889, s. 174-175).
• Bohdan Guerquin wskazał na XIII-wieczną metrykę zamku jako własności rycerskiej i dalsze nowożytne przebudowy z XVI-XVIII w.(GUERQUIN 1957, str. 45-46)
• Badania architektoniczno-archeologiczne na zamku zostały przeprowadzone w 1989 r. przez zespół z Instytutu Historii Architektury, Sztuki i Techniki Politechniki Wrocławskiej w składzie: Józef Cempa, Agnieszka Gryglewska, Andrzej Kudła, Czesław Lasota, Jerzy Burnita. Przeprowadzono wówczas rozwarstwienie chronologiczne murów zamku na poziomie czterech kondygnacji (od piwnic po drugie piętro). W wyniku tych badań odkryto zrąb trzynastowiecznego zamku z bergfriedem oraz dwie fazy przebudów wczesnonowożytnych. Tekst sprawozdania z badań zaginął, jednakże niedawno została odnaleziona dokumentacja rysunkowa w postaci rzutów kondygnacji w skali 1:50 z rozwarstwieniem chronologicznym murów na pięć faz: gotyk, renesans 1, renesans 2, barok, klasycyzm oraz inwentaryzacja elewacji i detali architektonicznych.

Historia budowlana obiektu do ok. poł. XVII w.

Wg odnalezionej dokumentacji (CEMPA i inni 1989) oraz informacji ustnych przekazanych przez Czesława Lasotę i Agnieszkę Gryglewską.

FAZA 1 (4. ćwierć XIII w.)

Kamienny zamek Panów z Domanic został wzniesiony na wyniosłym cyplu skalnym, górującym nad zakolem rzeki Bystrzycy. Od południowego zachodu, południa i południowego wschodu dostęp do zamku chroniły strome stoki cypla. Od północy obronę zapewniał kamienny bergfried o kwadratowym rzucie, o wymiarach 8,5 × 8,5 m, usytuowany nieco na wschód od obecnej wieżyczki nad bramą. Dolne partie jego murów, o grubości około 3 m zostały odkryte pod podłogą pomieszczenia sąsiadującego z obecnym przejazdem bramnym. W środku wieży znajdował się loch, a właściwie wąski szyb o wymiarach 1,5 x 1,5 m. Bergfried skierowano narożnikiem w stronę wjazdu na dziedziniec, na sposób ustawiania wież z ostrzem. Najpewniej był poprzedzony suchą fosą, którą zasypano podczas późniejszych przebudów. Mur obronny zakreślał kształt pięcioboku, zgodnie z topografią rzecznego cypla. Nie wiemy nic o zabudowie mieszkalnej wewnątrz dziedzińca; można przypuszczać, że wzniesiono ją z drewna i gliny.

FAZA 2 (XIV-XV w.)

Najpewniej już w XIV w. nastąpiła rozbudowa funkcji mieszkalnej, wpierw o długie skrzydło pn.-wsch., a następnie o skrzydło płd.-wsch., dochodzące ściętym zakończeniem do południowego narożnika zamku na samym skraju skalnego cypla. O zróżnicowanym czasie budowy bergfriedu i poszczególnych skrzydeł mieszkalnych świadczą styki murów, zarejestrowane przez badaczy w 1989 r. na poziomie piwnic i parteru. Pomieszczenia piwniczne były kolebkowo sklepione. Na poziomie parteru zapewne zastosowano stropy, podobnie jak na wyższych kondygnacjach mieszkalnych. Obecność średniowiecznych murów została potwierdzona w wielu miejscach na poziomie obecnego I piętra, co wskazuje, że murowane założenie miało co najmniej wysokość 2 kondygnacji nadziemnych.

FAZA 3 (2 poł. XVI w. )

XVI-wieczne rozbudowy prowadzone były przez Mühlheimów w dwóch etapach i polegały na dostawieniu do średniowiecznego rdzenia budowli obszernych skrzydeł pałacowych – wschodniego i zachodniego. Pierwsze, o wymiarach 14,5×20 m, powstało po poł. XVI w. i wraz ze średniowiecznym domem utworzyło skrzydło południowo-wschodnie. Elementem datującym czas jego powstania są okna ujęte w kamienne obramienia, zwane fascjowymi – pojedyncze i zdwojone. Ich profilowanie  – z szeroko rozciągniętą, jakby spłaszczoną simą było typowe dla stosowanych w latach 60.-90. XVI w. w zamkach i dworach księstwa świdnicko-jaworskiego. Wystarczy przywołać takie obiekty, jak zamki Książ, Bolków, Grodno w Zagórzu Śląskim oraz dwory w Kostrzy, Słupicach, Stoszowie i Wojcieszowie. Na 3 elewacjach skrzydła wschodniego odnotowano tego typu kamieniarkę wyłaniającą się spod barokowych okien z uszakami. Skrzydło wschodnie na parterze było podzielone na dwa sklepione pomieszczenia, z których wyróżniała się wielka, kwadratowa sień z filarem pośrodku. Wyżej znajdowały się izby i komory, a obsługę sanitarną zapewniały wykusze latrynowe, których ślady są widoczne do dziś na elewacji północnej.

W tym samym czasie powstał wieżowy ryzalit bramy wjazdowej. Wyburzono wówczas średniowieczny bergfried, który blokował połączenie skrzydła wschodniego z bramą i dziedzińcem. Można tak sądzić, ponieważ nad jego ścianą pn., rozebraną do poziomu posadzki parteru pojawiło się zdwojone okno fasciowe. Pod względem bryłowym i symbolicznym zastąpił go ryzalit bramny zlokalizowany u zbiegu dobudowanych skrzydeł. Jego zwieńczenie stanowiła ośmioboczna latarnia z hełmem prześwitowym dodana po roku 1600. Warta odnotowania jest też szeroka wnęka z kolumną międzyokienną w pomieszczeniu parteru zaadaptowanym ze średniowiecznej warowni.

FAZA 4 (1 poł. XVII w.)

Skrzydło zachodnie połączono ze średniowieczną częścią zamku nowo dobudowanym skrzydłem południowym mieszczącym tunelową klatkę schodową. Otwierała się ona na dziedziniec podestami schodów stanowiąc namiastkę renesansowego krużganka. Zamek uzyskał wówczas narys zbliżony do obecnego, z wewnętrznym dziedzińczykiem u zbiegu skrzydeł. Tak ukazuje to rysunek Wernera, przedstawiający dwa trójkondygnacyjne skrzydła i dokumentujący istniejące jeszcze w XVIII w. dwuspadowe dachy ze szczytami o wolutowym konturze. Ich forma zasugerowała Hansowi Lutschowi datowanie prac na rok około 1600 (Lutsch II 1889, s. 173-175). Na rysunku widać także lunetowy gzyms pod okapem dachu. Elewacje pokryło sgraffitowe boniowanie.

FAZA 5 (po 1648-1694 r.)

Był to czas zamknięcia dziedzińca galerią na boniowanych arkadach i ujęcia dużych, regularnie rozmieszczonych okien w boniowane obramienia, które ostatecznie zostały zastąpione uszakowymi opaskami. Zmiany te nastąpiły za barona Ludwika Monteveques de Avignon, w ramach odbudowy zamku po zniszczeniach wojny trzydziestoletniej; uszaki można wiązać z inicjatywą Hermana von Oppersdorf.

Dalsze przekształcenia objęły zmiany dachów na mansardowe, wystroju elewacji oraz wnętrz. W efekcie przebudowy z ok. 1820-1821, wg projektu wrocławskiego architekta Karla Gottfrieda Geisslera (1754–1856) ucznia Langhansa powstała na I piętrze sala balowa o charakterze klasycystyczno-empirowym. Pod gzymsem koronowym wprowadzono egipskie cavetto i wprowadzono klasycystyczny portal główny (Lutsch II 1889, s. 175; SGTS 20 2005, s. 144-149). Ostatnie przekształcenia nastąpiły w latach 30. XIX w. kiedy pałac zakupił Fryderyk Wilhelm von Brandenburg, syn króla Prus Fryderyka Wilhelma II. Z inicjatywy hrabiego przeprowadzono klasycystyczną przebudowę zamku, urządzono paradny dziedziniec frontowy, park krajobrazowy i pawilon „herbaciany” na tarasie. W związku z planowaną budową zbiornika retencyjnego na Bystrzycy w połowie lat 30. XX w. hitlerowskie władze przejęły domanickie dobra ziemskie. Spadkobiercy Brandenburgów, rodzeństwo von Pückler, zachowali prawo dożywotniego zamieszkiwania na zamku. Po ich śmierci (ok. 1940 r.) mieścił się tu ośrodek wypoczynkowy państwowego zarządu dróg wodnych. Po 1945 r. działał tu PGR, zamek z wolna niszczał, a park zarastał. Na szczęście XIX-wieczna kolekcja witraży została przeniesiona do Muzeum Narodowego we Wrocławiu. Po 1989 r. umieszczono w nim Dom Związku Artystów Scen Polskich (ZASP).

Charakterystyka wartości kulturowych

Dawny zamek, a obecnie pałac w Domanicach, zachował w murach dolnych kondygnacji zrąb bardzo wczesnej, rycerskiej warowni z czwartej ćwierci XIII w. Co więcej, jej głównym elementem była wieża ostatecznej obrony, stanowiąca jeden z pierwszych prywatnych bergfriedów w Polsce – własność przedstawicieli książęcej elity urzędniczej. Nowożytne rozbudowy przekształciły dawny zamek w monumentalne założenie dworskie, a później pałacowe, z reliktami XVI i XVII-wiecznego wystroju oraz lepiej zachowanymi wnętrzami o cechach klasycystyczno-empirowych.

Plany

Ikonografia i zdjęcia