Gliwice, zamek

Przynależność administracyjna

Obecna: miasto w woj. śląskim

Historyczna: księstwo opolskie, później kozielsko-bytomskie, efemeryczne gliwickie, rejencja opolska

Lokalizacja i stan zachowania obiektu

Zamek położony w płn.-zach. części starego miasta w jego obrębie przy murach miejskich– nie zachował się. Dzisiejszy tzw. Zamek Piastowski w płd. części miasta przy murze miejskim (podnoszone są wątpliwości czy był to zamek?).

Toponomastyka

• 1276 – Gliwiz (SUb, IV, poz. 290)
• 1286 – Gleywitz (BOEHME J., Diplomatische…,I, str. 52)
• 1294 – Gliwicz (op. cit. str. 67)
• ok. 1305 – Glywitz (CDS, XIV, str. 96)
• 1337 – Gliwicz (CDS, VI, poz. IIIb)
• 1421 – Gleywitz (BOEHME J., Diplomatische…,II, str. 211)
• 1488 i 1492 – Hliwicz (CDS, VI, reg. 380, 389, 391, 393, 407)

Dzieje własności dóbr ziemskich i obiektu  na podstawie przyczynków źródłowych

Gliwice leżały w księstwie opolskim, a jako miasto powstały za czasów ks. Władysława opolskiego, następnie należały do książąt kozielsko-bytomskich (po 1282r.). W 1369 roku Gliwice podzielono pomiędzy książąt cieszyńskich i oleśnickich. Pierwsza wzmianka o zamku pochodzi z 1492 roku z dokumentu wystawionego przez Wilhelma z Pernsteinu, który w imieniu króla czeskiego przejął dobra gliwickie po staroście Janie Bieliku. (CDS, VI, reg. 391).

Drugim zamkiem miała być cytadela położona przy murze miejskim, ale na zewnątrz miasta przy Bramie Białej (Bytomskiej). Pod nazwą Hradisko wymieniano ją w dokumentach z lat 1605, 1625 i 1723. Być może była to pierwotnie siedziba wójta, a nie zamek. (Boroń 2015, str. 66–69).

Tzw. Zamek Piastowski był do końca XIX wieku więzieniem. W spisie podatkowym mieszczan z rejonu dzisiejszych ulic Bytomskiej i Bankowej wymieniono w 1544 roku kata, którego ten budynek był mieszkaniem i katownią. (Boroń 2015, str. 78).

Zamek w Gliwicach był własnością Wilhelma z Pernsteinu. W 1497 r. zamek nabył książę opolski Jan Dobry. Następnie stał się własnością Korony Czeskiej. Król czeski oddał dobra gliwickie w zastaw Fryderykowi von Zettritzowi. Zastaw wygasł w 1580 roku, a w 1596 r. dobra zamkowe wykupiło od króla czeskiego i cesarza Rudolfa II miasto. (Siemko 2023, str. 72).

Historia budowlana obiektu

Opisy zamku gliwickiego zachowały się w trzech szesnastowiecznych dokumentach z 1562r., 1589 r. i 1596 r. (Błaszczyk i in. 1988; Jedynak 2011).

Kompleks zamkowy składał się z wielu obiektów. Dom mieszkalny był budynkiem na planie kwadratu w dolnej części murowany, w górnej drewniany. Miał dwoje drzwi i był podpiwniczony, gdzie były dwie komory. Mieścił wielką izbę z zielonym piecem przed którym był przedpokój. Sąsiadowały z nimi dwie małe izby – jadalnie. Za wielką salą był kolejny przedpokój lub sypialnie, a na strychu był spichlerz na zboże. Dziedziniec otoczony był parkanem z bramą i dwiema furtkami. Na dziedzińcu wznosiły się: piec do pieczenia chleba, browar, kuchnia, stajnie, chlew z komorą i izbą. Zachowana do dziś budowla zwana Zamkiem Piastowskim miała być co najmniej od 1544 r. katownią i mieszkaniem kata, a później więzieniem. Najstarszą częścią tej budowli jest wieża stanowiąca pierwotnie basztę łupinową, otwartą od miasta. Miała ona powstać w XIV w. (wg. nowszych poglądów w XV w.). Jako kolejny budynek miało powstać skrzydło przylegające do północnej elewacji wieży, ale jego datowanie nie jest możliwe, gdyż nie prowadzono tam żadnych badań. Jako trzecie powstało skrzydło równoległe do muru miejskiego w którym w czasie remontu w latach 1984–1985 odkryto w ścianie od strony miasta mur z cegły palcówki ułożony w wątku polskim, czyli gotyckim, a także blokowym. Z uwagi na brak cegieł gotyckich w części wschodniej zamku ta wydaje się być najmłodsza.

Niewykluczone, że ta budowla mogła być zamkiem książąt oleśnickich, jako, że leżał w części miasta należącej do książąt oleśnickich. (Siemko 2023, str. 75–80)

Pierwsza wzmianka o zamku z 1492 r. jest późniejsza o 10 lat od połączenia Gliwic w jednych rękach, a więc nie było potrzeby utrzymywania na terenie miasta dwóch siedzib. Wykluczyć należy jako zamek wspomniane Hradisko, jako leżące poza murami miejskimi.

Typ budowli

Zamek nizinny, miejski, położony wewnątrz murów miejskich, zbudowany najpóźniej w XV w. Składał się z drewniano-murowanego domu mieszkalnego i zabudowań gospodarczych na dziedzińcu, bezwieżowy. Od zabudowań miejskich oddzielony tylko parkanem.

Plany

Ikonografia i zdjęcia