Bytom, zamek

Przynależność administracyjna

Obecna: woj. śląskie

Historyczna: księstwo raciborskie, kozielsko-bytomskie, opolskie?, państwo stanowe, rejencja opolska, pow. bytomski

Lokalizacja i stan zachowania obiektu

Zamek położony był w północno-wschodniej części starego miasta, w rejonie obecnego placu Grunwaldzkiego. Zamek nie zachował się, a dokładna data jego rozbiórki nie jest znana.

Toponomastyka

• 1123-1125 Bitom (KDŚ, t. 1, nr 11)
• 1136 – Bitom (KDŚ, t. 1, nr 15)
• 1169 – Bitom
• 1201 – Bitom (KDŚ, t. 1, nr 87)
• 1229 – Bitom (CDS, Bd VII, reg. 349)
• 1234 – Bitom (CDS, Bd I, nr V)
• 1254 – Bytom (CDS, Bd VI, nr I)
• 1290 – Bythom (CDS, Bd I, nr XX)
• 1311 – Bythom (CDS, Bd II, nr XXX)

Dzieje własności dóbr ziemskich i obiektu na podstawie przyczynków źródłowych

Bytom leżał na obszarze księstwa. raciborskiego, wydzielonego ok. 1178 r. dla Mieszka I Plątonogiego. Po śmierci Władysława I ks. opolskiego i raciborskiego w 1282 r. dokonano podziału ziem pomiędzy jego synów, z których Kazimierz (1282-1312) otrzymał księstwo kozielsko-bytomskie.

• Władysław 1316-1352
• Bolesław 1352-1354

Po śmierci Bolesława (1354) współwłasność książąt cieszyńskich i oleśnickich

• 1369 – układ – podział księstwa, miasta i zamku (CDS, Bd VII, reg. 45,46 i XI)

Książęta cieszyńscy                                             książęta oleśniccy

• Przemysław I Noszak 1368-1414      Konrad II 1369-1403
• Bolesław I 1414-1447                        Konrad III Stary 1403-1413
• Wacław I 1447-1452                      Konrad V Kącki i Konrad VII Biały 1413-1439
• Bolesław II 1452                            Konrad VII Biały 1439-1450
• Wacław I 1452-1459                       Konrad IX Czarny i Konrad X Biały Młodszy 1450

• 1459 – kupno połowy księstwa przez ks. oleśnickiego Konrada Białego Młodszego
• 1459-1471 Konrad IX Czarny i Konrad X Biały Młodszy
• 1471-1473 Konrad X Biały Młodszy
• 1473-1475 Henryk I Starszy, syn Jerzego z Podiebradu
• 1475-1477 Konrad X Biały Młodszy
• 1477 – przejęcie dóbr przez Macieja Korwina przez spłatę długów Konrada
• 1477-1498  oddanie w zastaw Janowi z Zierotina
• 1498 – 1532 Jan II Dobry książę opolski (ŚLĘZAK W., Bytom za panowania…)
• 1532 – Jerzy Hohenzollern margrabia brandenburski
            Jerzy Fryderyk Hohenzollern
• 1622 – Jan Jerzy Hohenzollern
• 1623-1624 Łazarz I Henckel von Donnersmarck
• 1624-1664 Łazarz II Henckel
• 1665-1666 Gabriel Henckel
• 1665-1671 Jerzy Fryderyk Henckel
• 1671-1698 Leon Ferdynand Henckel
• 1698 małoletni – 1714-1760 Karol Józef  Henckel
• 1760-1805 Łazarz III (ŚLĘZAK W., Bytom za rządów…)

Historia budowlana obiektu

Przez niemal 100 lat trwały spory o lokalizację bytomskiego zamku. Dopiero w trakcie wykopalisk archeologicznych prowadzonych na placu Grunwaldzkim w 2004 roku odnaleziono fragment fosy, położonej wewnątrz murów miejskich, która została zasypana w drugiej połowie XVII wieku podczas rozbiórki murów miejskich. Fosa miała głębokość 4,5 metra od obecnego poziomu, a z jej dna wydobyto fragment dębowej dranicy z 1246 roku, określony metodą dendrochronologiczną. Odkryto również resztki murów o długości 4 metrów i szerokości 2 metrów, oraz mury o długości 3 metrów i szerokości 1 metra, wzniesione z łamanego wapienia, które leżały przewrócone na bok do fosy (Podyma 2006, s. 192-194).

Dotychczasowa literatura przyjmowała, że zamek bytomski został zbudowany po 1282 roku przez księcia bytomskiego Kazimierza, po śmierci księcia opolskiego Władysława I, kiedy wydzielono nowe księstwo kozielsko-bytomskie. Jedyny skromny opis zamku pochodzi z dokumentu z 1369 roku, opisującego podział księstwa i zamku w Bytomiu pomiędzy książąt cieszyńskich i oleśnickich. Z dokumentu wynika, że zamek wznosił się przy fosie miejskiej i składał się z kamiennego domu o co najmniej dwóch kondygnacjach z salą na dolnej kondygnacji, wieży oraz małej wieży. Na dziedzińcu znajdowała się studnia, a część zabudowań była drewniana.

Analizując najstarszy widok Bytomia z lat 1536/37, gdzie miasto ukazano od południowego zachodu, można zauważyć budowlę na skraju miasta (na rysunku z lewej strony) z najwyższą wieżą, która to budowla to zapewne zamek. Poniżej wieży, w obrębie murów miasta, widać dwuspadowy dach ze sterczynami, który może być wspomnianym kamiennym domem (Siemko 2023).

Zamek bytomski prawdopodobnie wzniesiono już około połowy XIII wieku, na co wskazuje wspomniana dranica z 1246 roku. Miasto Bytom było ważnym ośrodkiem przed podziałem księstwa opolskiego, głównie ze względu na górnictwo kruszcowe, w tym kopalnie srebra.

Typ budowli

Zamek książęcy z domem w typie palatium i wieżą, nizinny, wewnątrzmiejski, o nieregularnym kształcie, zbudowany w XIII wieku (być może około połowy). Obejmował zapewne także mur obwodowy, oddzielony od miasta fosą.

Ilustracje

@book{DwornikGutowska1961,

title = {Powiat strzelecki},

author = {E. Dwornik-Gutowska and E. Symbratowicz},

year  = {1961},

date = {1961-01-01},

publisher = {Katalog zabytk\'{o}w sztuki w Polsce, tom VII, wojew\'{o}dztwo opolskie, zeszyt 14},

address = {Warszawa},

keywords = {},

pubstate = {published},

tppubtype = {book}

}

@book{Gaworski2004,

title = {Zamek i park w Strzelcach Opolskich},

author = {M. Gaworski},

year  = {2004},

date = {2004-01-01},

address = {Opole},

keywords = {},

pubstate = {published},

tppubtype = {book}

}

@book{Gaworski2005,

title = {Zamki, Pa\lace i Dwory Ziemi Strzeleckiej},

author = {M. Gaworski},

year  = {2005},

date = {2005-01-01},

address = {Opole},

keywords = {},

pubstate = {published},

tppubtype = {book}

}

@book{Gaworski2007,

title = {700 lat w\la\'{s}cicieli strzeleckiego zamku},

author = {M. Gaworski},

year  = {2007},

date = {2007-01-01},

address = {Strzelce Opolskie},

keywords = {},

pubstate = {published},

tppubtype = {book}

}

@book{Greiner2000,

title = {Plany i weduty miast G\'{o}rnego \'{S}l\k{a}ska do ko\'{n}ca XVIII wieku},

author = {P. Greiner},

year  = {2000},

date = {2000-01-01},

urldate = {2000-01-01},

address = {Katowice},

keywords = {},

pubstate = {published},

tppubtype = {book}

}

@book{Jonca1970,

title = {Zarys dziej\'{o}w},

author = {K. Jonca},

year  = {1970},

date = {1970-01-01},

booktitle = {Ziemia strzelecka. Szkice monograficzne},

address = {Opole},

keywords = {},

pubstate = {published},

tppubtype = {book}

}

@book{Marsch1995,

title = {Oppeln Falkenberg Gross Strehlitz. Historische Ansichten aus vier Jahrhunderten},

author = {A. Marsch},

year  = {1995},

date = {1995-01-01},

address = {W\"{u}rzburg},

keywords = {},

pubstate = {published},

tppubtype = {book}

}

@book{Marsch2001,

title = {Die Reisebilder Pfalzgraf Ottheinrichs aus den Jahren 1536/1537},

author = {A. Marsch and J. H. Biller and F. -D. Jacob},

year  = {2001},

date = {2001-01-01},

urldate = {2001-01-01},

address = {Wei\ssenhorn},

keywords = {},

pubstate = {published},

tppubtype = {book}

}

@book{Morawiec2011,

title = {Strzelce Opolskie \textendash Dawniej i Dzi\'{s}},

author = {R. Morawiec},

year  = {2011},

date = {2011-01-01},

address = {Opole},

keywords = {},

pubstate = {published},

tppubtype = {book}

}

@book{Muller1837,

title = {Vaterl\"{a}ndische Bilder, in einer Geschichte und Beschreibung der alten Burgfesten und Ritterschl\"{o}sser Schlesiens},

author = {K. A. M\"{u}ller},

year  = {1837},

date = {1837-01-01},

urldate = {1837-01-01},

address = {Glogau},

keywords = {},

pubstate = {published},

tppubtype = {book}

}

@book{Romanow2007,

title = {Wyniki bada\'{n} sonda\.{z}owych w zespole zamkowo-pa\lacowym w Strzelcach Opolskich, wojew\'{o}dztwo opolskie},

author = {J. Romanow},

year  = {2007},

date = {2007-01-01},

urldate = {2007-01-01},

booktitle = {Badania archeologiczne na G\'{o}rnym \'{S}l\k{a}sku i ziemiach pogranicznych w latach 2005-2006},

address = {Katowice},

keywords = {},

pubstate = {published},

tppubtype = {book}

}

@book{Siemko2023,

title = {Zamki na G\'{o}rnym \'{S}l\k{a}sku},

author = {P. Siemko},

year  = {2023},

date = {2023-01-01},

urldate = {2023-01-01},

address = {Katowice},

keywords = {},

pubstate = {published},

tppubtype = {book}

}

@book{Szczur_piastowie_1999,

title = {Piastowie: leksykon biograficzny},

author = {Stanis\law Szczur and Krzysztof O\.{z}\'{o}g and Tomasz Jurek},

year  = {1999},

date = {1999-01-01},

urldate = {1999-01-01},

address = {Krak\'{o}w},

keywords = {},

pubstate = {published},

tppubtype = {book}

}