Zamek w Koźlu to zamek książęcy z wieżą mieszkalną, nizinnym, dwuczęściowym układem (zamek i przedzamcze), otoczony dwiema fosami (wewnętrzną – wokół zamku i zewnętrzną – wokół przedzamcza). Dokładne daty budowy nie są znane, jednak wieżę mieszkalną zbudowano w XIII wieku, a mur obwodowy z wieżą powstał między IV ćwiercią XIII wieku a połową XIV wieku. W XV wieku dobudowano budynek bramy, a w latach 1563-1573 przeprowadzono rozbudowę budynku mieszkalnego oraz budynków przedzamcza. Budynek zamkowy został spalony w 1945 roku. Obecnie zamek jest poddawany rewaloryzacji.
Lokalizacja | woj. opolskie, miasto Kędzierzyn-Koźle |
---|---|
Współrzędne | 50.3343696 N, 18.1393889 E |
Obszar AZP | 96-39 |
Chronologia | pełne średniowiecze, późne średniowiecze, nowożytność |
Autorzy | Piotr Siemko |
Data udostępnienia | 26.08.2023 |
Jak cytować?
Zdjęcia, ryciny, ilustracje, plany, przekroje, etc. – jak w podpisach
Opis
Przynależność administracyjna
Obecna: miasto w woj. opolskim
Historyczna: księstwo opolskie, księstwo kozielsko-bytomskie, rejencja opolska
Lokalizacja i stan zachowania
Zamek znajduje się w najwyższym punkcie starego miasta, przy murze miejskim, naprzeciwko kościoła parafialnego. Pierwotnie nie był powiązany z miastem, wznosił się nad rozlewiskami Odry i był oddzielony od miasta fosą. Zachowały się fundamenty wieży mieszkalnej z XIII wieku oraz mur obwodowy z basztą, które powstały w XIV wieku. W tym okresie również rozbudowano podzamcze, w którym w XV wieku zbudowano nową bramę zamkową, prawdopodobnie zastępując poprzednią. Budynki zamkowe i przedzamcza zostały zbudowane w XVI wieku. W 1945 roku budynek zamkowy został spalony. Obecnie zamek jest przedmiotem rewaloryzacji.
Toponomastyka
- 1104 – Kosle (Borek 1988 s. 78)
- 1155 – Cosli KDŚ I nr35)
- 1222 – Cozli (KDŚ III, nr 269)
- 1239 – Quosle (CDS VII reg. 528)
- 1283 – Chosle i Cosle (CDS II s. 17)
Dzieje własności dóbr ziemskich i obiektu na podstawie przyczynków źródłowych
Koźle należało do księstwa opolskiego do śmierci ostatniego z Piastów, który dzierżył księstwa opolskie i raciborskie Władysława I zm. 1282 (WELTZEL s. 12-67)
- 1283 – zamek wymieniono w dokumencie (CDS II s. 79)
- Książęta kozielsko-bytomscy 1282-1354
- Książęta oleśniccy
- 1355-1360 – Konrad I
- 1360-1403 – Konrad II
- 1403-1412 – Konrad III
- Bracia Konrad Biały 1412-1436 i Konrad Kącki 1412-1439
- 1439-1471 –Konrad IX Czarny
- 1471-1473 – Konrad X Biały
- 1473-1475 – Albert Podiebrad
- 1475-1477 –Maciej Korwin
- 1477-1490 – Jan Bielik z Kornic
- 1490-1505 – Puta von Riesenberg
- 1505-1509 – Wilhelm von Riesenberg i od 1509-1532 Jan Dobry (WELTZEL s. 72-120)
- 1532-1543 – margrabia Jerzy von Hohenzollern
- 1543-1552 – margrabia Jerzy Fryderyk von Hohenzollern
- 1552-1556 –Izabela Zapolya
- 1556-1558 – król czeski i cesarz Ferdynand
- 1558-1562 – Otto von Zedlitz na Prochowicach (Parchwitz?)zastaw
- 1563-1584 – Johhan von Opp ersdorf zastaw
- 1584-1598 – Wilhelm junior von Oppersdorf
- 1598-1615 – powiernicy Fryderyk von Oppersdorf i Jan Bees
- 1615-1617 – Bernard Wilhelm i Jan Fryderyk von Oppersdorfowie
- 1617-1629 – Andrzej Kochtizki
- 1629-1645 – dobra cesarskie
- 1645-1666 – zastaw na rzecz Korony Polskiej
- 1666-1735 – dobra cesarskie
- 1735-1737 – Ferdynand von Plettenberg
- 1737-1766 – Franciszek Serafiens Józef von Plettenberg
- 1766-1771 – Klemens August von Plettenberg
- 1771-1800 – Maksymilian Fryderyk von Plettenberg
- Od 1800 – pruska domena Królewska (WELTZEL s. 123-283)
Historia budowlana obiektu
Faza 1 (2 ćw. XIII w.)
Na podstawie badań archeologicznych ustalono, że najstarszą budowlą w zamku w Koźlu była kwadratowa, wolnostojąca wieża położona pośrodku dziedzińca o wymiarach zewnętrznych 9,30 x 9,45 metra. Wieżę wzniesiono jako jednoprzestrzenną konstrukcję z cegieł palcówek w wątku wendyjskim, a jej wnętrze było sklepione krzyżowo. Naroża wieży były wzmocnione przyporami. Ze względu na stan prowadzonych badań nie jest jasne, którą kondygnację udało się odkryć. W ścianach wieży odkryto wąskie, szczelinowe strzelnice (ROMANOW 2003, str. 21).
Faza 2 (2 poł. XIII w. – pocz. XIV w.)
Po wyodrębnieniu w 1282 r. księstwa kozielsko-bytomskiego, zamek stał się rezydencją książęcą. W tym czasie wieża została otoczona ceglanym murem obronnym, ułożonym na planie kwadratu o zaokrąglonych narożach o wymiarach 41,5 x 42,8 m. W narożniku wschodnim wzniesiono wieżę na planie kwadratu. Wieżę i mur zbudowano z cegieł palcówek w układzie gotyckim. Mur osadzono na fundamencie z dużych głazów granitowych (eratyków). Nie odnaleziono śladów murowanego budynku pałacowego, który być może wznosił się niegdyś na miejscu obecnej kamienicy z 1915 r. W trakcie badań odkryto kolejne mury z cegły, z których jeden był ocembrowaniem stoku fosy od strony zamku, a drugi być może stanowił drugi, niższy obwód obronny zamku.
Po południowo-wschodniej stronie przedzamcza biegł drugi mur kurtynowy zbudowany z cegieł palcówek w układzie gotyckim. Brama wjazdowa od wschodu powstała później niż mur kurtynowy, gdyż w przelocie bramy stwierdzono pozostałości po rozebranym murze. Przy bramie wznosiła się kwadratowa baszta (ROMANOW 2003, s. 22-23).
Faza 3 (2 poł. XIV-XV w.)
W tym etapie dobudowano budynek bramy po zewnętrznej stronie muru obwodowego przedzamcza. Jej ostrołukowe zakończenie wskazuje na czas powstania w okresie gotyku. Przy murze obronnym przedzamcza usytuowana była studnia (ROMANOW 2010 s. 180-181).
Faza 4 (2 poł XVI w.)
W 1558 r. budowniczy Georg von Braun sporządził protokół, z którego wynikało, że zamek nie nadawał się do zamieszkania. Po nabyciu dóbr przez Johana von Oppersdorfa, podjął on inwestycje na zamku, wznosząc południowo-wschodnie skrzydło przy istniejącym murze obwodowym. Było to skrzydło podpiwniczone, jednotraktowe o szerokości 7 m. Mur zbudowano z cegieł palcówek, układanych w wątku mieszanym z przewagą gotyckiego (ROMANOW 2005, s. 18 i 25).
W trakcie tych inwestycji powstały także zabudowania na przedzamczu. Opis zamku z 1578 roku wskazuje, że był on otoczony dwiema fosami. Jedna z fos otaczała wewnętrzny zamek, który był obwiedziony starym murem. W rogu tego muru, skierowanym na miasto, wznosiła się wieża, a w drugim rogu znajdowała się mała basteja. Wewnątrz zamku, przy starym murze, wznosił się wielokondygnacyjny budynek z pokojami, komorami i sklepionymi piwnicami. Na przedzamczu, z dwóch stron, znajdowały się budynki z izbami mieszkalnymi oraz duża stajnia na konie (WELTZEL, s. 140).
W 1572 roku nad bramami zamku umieszczono kuty z żelaza herb Oppersdorfów, a w następnym roku na wieży zamontowano zegar, co uznaje się za zakończenie budowy (KACZOROWSKI, s. 49).
Najstarszy widok Koźla wraz z zamkiem pochodzi z lat 1536-1537. Panorama została przez rysownika rozcięta, tak że zabudowania zamku znalazły się po obu stronach weduty. Jedną z budowli, najstarszą (wspomniana wieża na dziedzińcu zamkowym), wydaje się być wielokondygnacyjny budynek z dwuspadowym dachem i wieżyczkami w narożach. Być może wieża ukazana po drugiej stronie kościoła parafialnego była dzwonnicą, choć nie musiała nią być (SIEMKO 2023, s. 114-116).
Faza 5 (XVII w.)
W XVII w. przy północnym narożniku zamku powstała czterostanowiskowa działobitnia (ROMANOW 2006, s. 183).
Faza 6 (XVIII do XIX w.)
Prowadzono jedynie prace zachowawcze, gdyż obiekt pełnił funkcje militarne, gdy w XVIII wieku Koźle obwarowano jako twierdzę. W zamku mieścił się między innymi szpital wojskowy (KZS VII/5, s. 26).
Typ budowli
Zamek książęcy z wieżą mieszkalną, nizinny, dwuczłonowy (zamek i przedzamcze), otoczony dwiema fosami (wewnętrzną – zamek i zewnętrzną – przedzamcze). Dokładne daty budowy nie są znane. W XIII wieku zbudowano wieżę mieszkalną. W 4. ćw. XIII w. – poł. XIV w. powstał mur obwodowy z wieżą. W XV w. zbudowano budynek bramy, a w latach 1563-1573 wzniesiono budynek mieszkalny oraz budynki przedzamcza.
Ilustracje
Mapy i plany




Ikonografia i zdjęcia









Literatura
Koźle pod panowaniem habsburskim Book Chapter
In: Kędzierzyn-Koźle. Monografia miasta, Opole, 2001.
Zabytki sztuki i kultury materialnej miasta Kędzierzyna-Koźla Book Chapter
In: Kędzierzyn-Koźle. Monografia miasta, Opole, 2001.
Kodeks dyplomatyczny Śląska. Tom I Book
Wrocław, 1956.
Kodeks Dyplomatyczny Śląska. Tom II Book
Wrocław, 1959.
Kodeks Dyplomatyczny Śląska. Tom III Book
Wrocław, 1964.
Die Reisebilder Pfalzgraf Ottheinrichs aus den Jahren 1536/1537 Book
Weißenhorn, 2001.
Ein Stück Putz fällt ab… und macht Geschichte Journal Article
In: Oberschlesien im Bild, no. 27, 1934.
Zarys dziejów zamku w Koźlu w świetle literatury niemieckojęzycznej Journal Article
In: Szkice Kędzierzyńsko-Kozielskie, vol. VII, 2000.
Dzieje Koźla na tle okolicznych osad w okresie średniowiecza Book Chapter
In: Kędzierzyn-Koźle. Monografia miasta, Opole, 2001.
Koźle w średniowieczu Journal Article
In: Studia Śląskie, vol. 59, pp. 27-54, 2000.
Wyniki nadzorów i ratowniczych badań archeologicznych na wschodnim podzamczu zamku w Kędzierzynie-Koźlu, województwo opolskie Book Section
In: Katowice, 2006.
Wyniki badań ratowniczych na przedzamczu wschodnim zamku książęcego w Kędzierzynie-Koźlu, województwo opolskie Journal Article
In: Badania archeologiczne na Górnym Śląsku i ziemiach pogranicznych w latach 2005-2006, 2007.
Wyniki badań ratowniczych na przedzamczu w Kędzierzynie-Koźlu, województwo opolskie Journal Article
In: Badania archeologiczne na Górnym Śląsku i ziemiach pogranicznych w latach 2007-2008, 2010.
Zamek książęcy w Koźlu Journal Article
In: Szkice Kędzierzyńsko-Kozielskie, vol. X, 2005.
Wyniki badań sondażowych w zespole zamkowo-pałacowym w Strzelcach Opolskich, województwo opolskie Book
Katowice, 2007.
Die Burg von Cosel Journal Article
In: Oberschlesien im Bild, no. 7, 1932.
CDS II = Codex Diplomaticus Silesiae, Urkunden der Klöster Rauden und Himmelwitz, der Dominikaner und Dominikanerinnen in der Stadt Ratibor, Bd. II Collection
Breslau, 1859.
CDS VII = Codex Diplomaticus Silesiae, Regesten zur schlesischen Geschichte, Bd. VII Collection
Breslau, 1903.
Murowane budowle obronne w Polsce X-XVII w. Book
Warszawa, 2019.
Geschichte der Stadt, Herrschaft und ehemaligen Festung Kosel Book
Kosel, 1888.