Spichlerz Stare Gliwice

Zamek w Starych Gliwicach, dzielnicy Gliwic, to rycerska budowla z XV-XVI wieku, położona nad skarpą. Choć dziś pełni funkcję restauracji Spichlerz Gliwice, jego historia sięga średniowiecza. Początkowo drewniany, a później murowany, zamek był otoczony murem obwodowym i fosą. W XIX wieku, po latach zaniedbania, został przekształcony w spichlerz, zachowując wiele oryginalnych elementów architektonicznych.

Lokalizacja	woj. śląskie, miasto Gliwice
Współrzędne	50.308063 N, 18.623103 E
Obszar AZP	97-44
Chronologia	nowożytność
Autorzy	Piotr Siemko
Data udostępnienia	13.09.2023

STARE GLIWICE, spichlerz od strony północno-wschodniej - stan w 1998 roku (fot. P. Siemko) — STARE GLIWICE, spichlerz od strony północno-wschodniej – stan w 1998 roku (fot. P. Siemko, Katalog Zamków i Dworów Obronnych Śląska [https://zamki.pwr.edu.pl/]. Licencja: CC BY-NC 4.0 [https://creativecommons.org/licenses/by-nc/4.0/])

STARE GLIWICE, spichlerz, na lewo od niego budynek mieszkalny, na pierwszym planie murowana piwnica i część muru obwodowego wg stanu z 1932 rokuSTARE GLIWICE, spichlerz, na lewo od niego budynek mieszkalny, na pierwszym planie murowana piwnica i część muru obwodowego wg stanu z 1932 roku

STARE GLIWICE, budynek mieszkalny z przyległym budynkiem gospodarczym od strony południowo-zachodniej, 2016 (fot. P. Siemko, Katalog Zamków i Dworów Obronnych Śląska [https://zamki.pwr.edu.pl/]. Licencja: CC BY-SA 4.0 [https://creativecommons.org/licenses/by-nc/4.0/])STARE GLIWICE, budynek mieszkalny z przyległym budynkiem gospodarczym od strony południowo-zachodniej, 2016 (fot. P. Siemko, Katalog Zamków i Dworów Obronnych Śląska [https://zamki.pwr.edu.pl/]. Licencja: CC BY-SA 4.0 [https://creativecommons.org/licenses/by-nc/4.0/])

STARE GLIWICE, budynek mieszkalny ze śladami pomniejszonych otworów; pod oknem wmurowany prawdopodobnie element kamieniarki, 2016 (fot. P. Siemko, Katalog Zamków i Dworów Obronnych Śląska [https://zamki.pwr.edu.pl/]. Licencja: CC BY-SA 4.0 [https://creativecommons.org/licenses/by-nc/4.0/])STARE GLIWICE, budynek mieszkalny ze śladami pomniejszonych otworów; pod oknem wmurowany prawdopodobnie element kamieniarki, 2016 (fot. P. Siemko, Katalog Zamków i Dworów Obronnych Śląska [https://zamki.pwr.edu.pl/]. Licencja: CC BY-SA 4.0 [https://creativecommons.org/licenses/by-nc/4.0/])

STARE GLIWICE, wątek muru spichlerza – kamień łamany i cegła palcówka o wątku gotyckim, 2016 (fot. P. Siemko, Katalog Zamków i Dworów Obronnych Śląska [https://zamki.pwr.edu.pl/]. Licencja: CC BY-SA 4.0 [https://creativecommons.org/licenses/by-nc/4.0/])STARE GLIWICE, wątek muru spichlerza – kamień łamany i cegła palcówka o wątku gotyckim, 2016 (fot. P. Siemko, Katalog Zamków i Dworów Obronnych Śląska [https://zamki.pwr.edu.pl/]. Licencja: CC BY-SA 4.0 [https://creativecommons.org/licenses/by-nc/4.0/])

STARE GLIWICE, wielofazowość budowli spichlerza pocz. XVI – XIX w. (fot. M. Chorowska)STARE GLIWICE, wielofazowość budowli spichlerza pocz. XVI – XIX w. (fot. M. Chorowska, Katalog Zamków i Dworów Obronnych Śląska [https://zamki.pwr.edu.pl/]. Licencja: CC BY-SA 4.0 [https://creativecommons.org/licenses/by-nc/4.0/])

STARE GLIWICE, widoczna zmiana wykroju otworów na mniejsze okno i powstanie okulusa przy przebudowie na spichlerz – widoczne przemurowania wskazujące na być może trzy fazy (fot. M. Chorowska)STARE GLIWICE, widoczna zmiana wykroju otworów na mniejsze okno i powstanie okulusa przy przebudowie na spichlerz – widoczne przemurowania wskazujące na być może trzy fazy (fot. M. Chorowska, Katalog Zamków i Dworów Obronnych Śląska [https://zamki.pwr.edu.pl/]. Licencja: CC BY-SA 4.0 [https://creativecommons.org/licenses/by-nc/4.0/])

STARE GLIWICE, wnętrze spichlerza – gotycki wątek murów od wewnątrz (fot. M. Chorowska)STARE GLIWICE, wnętrze spichlerza – gotycki wątek murów od wewnątrz (fot. M. Chorowska, Katalog Zamków i Dworów Obronnych Śląska [https://zamki.pwr.edu.pl/]. Licencja: CC BY-SA 4.0 [https://creativecommons.org/licenses/by-nc/4.0/])

STARE GLIWICE, herb rodu Trachów zachowany na portalu ufundowanego przez Wawrzyńca Tracha kościoła w Orzeszu, ok. 1590 r. , 2016 (fot. P. Siemko, Katalog Zamków i Dworów Obronnych Śląska [https://zamki.pwr.edu.pl/]. Licencja: CC BY-SA 4.0 [https://creativecommons.org/licenses/by-nc/4.0/])STARE GLIWICE, herb rodu Trachów zachowany na portalu ufundowanego przez Wawrzyńca Tracha kościoła w Orzeszu, ok. 1590 r. , 2016 (fot. P. Siemko, Katalog Zamków i Dworów Obronnych Śląska [https://zamki.pwr.edu.pl/]. Licencja: CC BY-SA 4.0 [https://creativecommons.org/licenses/by-nc/4.0/])

STARE GLIWICE, spichlerz, dawny dom pański od strony zachodniej w połowie lat 30-tych XX wieku; widoczna pierwotna wielkość otworów okiennychSTARE GLIWICE, spichlerz, dawny dom pański od strony zachodniej w połowie lat 30-tych XX wieku; widoczna pierwotna wielkość otworów okiennych

STARE GLIWICE, spichlerz od strony północno-wschodniej - stan w 1998 roku (fot. P. Siemko)STARE GLIWICE, spichlerz od strony północno-wschodniej - stan w 1998 roku (fot. P. Siemko, Katalog Zamków i Dworów Obronnych Śląska [https://zamki.pwr.edu.pl/]. Licencja: CC BY-SA 4.0 [https://creativecommons.org/licenses/by-nc/4.0/])

STARE GLIWICE, północna elewacja spichlerza z widocznymi przemurowanym i zamurowanymi otworami okiennymi zamkniętych łukiem spłaszczonymSTARE GLIWICE, północna elewacja spichlerza z widocznymi przemurowanym i zamurowanymi otworami okiennymi zamkniętych łukiem spłaszczonym, 2016 (fot. P. Siemko, Katalog Zamków i Dworów Obronnych Śląska [https://zamki.pwr.edu.pl/]. Licencja: CC BY-SA 4.0 [https://creativecommons.org/licenses/by-nc/4.0/])

STARE GLIWICE, fragment panoramy Gliwic F.B.Wernera z przedstawieniem wsi Stare Gliwice; widoczny staw mógł być stawem zamkowymSTARE GLIWICE, fragment panoramy Gliwic F.B.Wernera z przedstawieniem wsi Stare Gliwice; widoczny staw mógł być stawem zamkowym

STARE GLIWICE, spichlerz - dom pański i budynek mieszkalny za nim, zachowane z kompleksu dawnego zamku wg stanu z 1932 rokuSTARE GLIWICE, spichlerz - dom pański i budynek mieszkalny za nim, zachowane z kompleksu dawnego zamku wg stanu z 1932 roku

Jak cytować?

Siemko Piotr. Dwór w Starych Gliwicach, Katalog Zamków i Dworów Obronnych Śląska [https://zamki.pwr.edu.pl/dwor-w-starych-gliwicach/]. Licencja: CC BY-NC 4.0 [https://creativecommons.org/licenses/by-nc/4.0/]. Data dostępu: 14.01.2025.

Zdjęcia, ryciny, ilustracje, plany, przekroje, etc. – jak w podpisach

Opis

Przynależność administracyjna

Obecna: miasto Gliwice – dzielnica

Historyczna: księstwo opolskie, kozielsko-bytomskie, gliwickie, rejencja opolska, powiat toszecko-gliwicki

Lokalizacja i stan zachowania obiektu

Zamek przekształcony na spichlerz w XIX w. wcześniej wzmiankowany (1784) jako ruina (rudera). Położony w centrum dawnej wsi, na skraju skarpy wyrastającej z dna doliny, którą biegnie dawna główna droga przez wieś (dziś ul. Wiejska). Obecnie użytkowany jako restauracja Spichlerz Gliwice.

Toponomastyka

1317 – Alt Gleiwitz? (CHRZĄSZCZ J., Beiträge…, str. 24)
1480 – Staro Gliwicze (GERLIC s. 396)
1532 – Staro Gliwicz (Ldb. 123)
1602-1624 – Staroglywicz (SIEMKO 2017 s. 109)
1624 – Starohliwicze (SCHEITZA s. 708)

Dzieje własności dóbr ziemskich i obiektu na podstawie przyczynków źródłowych

1480 i 1483 – wzmiankowany Jan Bedernman (GERLIC H., Regesty…, str. 396)
1513 – Jan Trach (STELMACH s. 330)
1524 – Jan Trach (Ldb. 52)
1532 – Jan Trach (Ldb. 123)
1538 – Jan Trach Stary (Ldb. 168)
1539 – Jan Trach (IGĂLFFY VON IGĂLY s.137)
1556 – Jan Trach (SIEMKO P., Dawni…, str. 108)
1560 – Jan Trach (IGĂLFFY VON IGĂLY s.137)
1563 – Jan Trach (SIEMKO P., Dawni…, str. 108)
1594 – Jan Trach (SIEMKO P., Dawni…, str. 108)
1603 – Jan Trach młodszy (IGĂLFFY VON IGĂLY s. 158)
1602-1624 – Anna Trach urodzona Przyszowska żona Jana Tracha (SIEMKO 2017 s. 109)
Po 1624 – Anna Zborowska urodzona Trach, zm 1622, Katarzyna Silnicka urodzona Trach zm 1651
Krzysztof Narbuth ok. 1627
Cherubin Narbuth ok. 1640?
1650 – Jan Kozłowski
1653 – Zofia Kwiatkowska c. Katarzyny Silnickiej zm 1661, Anna Czechowska ur Silnicka
1671 – Jerzy Welczek
Rodzina Welczków do 1945 r. (SIEMKO 2017 s. 112-116)

Historia budowlana zamku

Na obiekcie w Starych Gliwicach nigdy nie przeprowadzono żadnych badań archeologicznych ani architektonicznych. Zachowane obiekty wykazują obecnie tylko dwie fazy budowlane.

Faza 1

Pierwsza faza związana jest z powstaniem budowli, co mogło nastąpić pod koniec XV wieku i nie później niż w pierwszych dziesięcioleciach XVI wieku. Na zachowane pozostałości założenia składają się dawny dom zamkowy (obecnie spichlerz) i być może budynek przeznaczony dla służby lub gospodarczy (obecnie budynek mieszkalny). Dom zamkowy został wzniesiony na planie prostokąta z kamienia łamanego (wapienia) z użyciem gotyckiej cegły palcówki. Budynek miał 2 lub 3 kondygnacje. Zachowały się ślady dużych prostokątnych otworów okiennych, prostokątnych i zamkniętych łukiem segmentowym. Wewnątrz budynku brak wyraźnych podziałów na kondygnacje i pomieszczenia. Pomieszczenia prawdopodobnie pokryte były stropami drewnianymi. Nie wiadomo, którędy odbywała się komunikacja pionowa. Budynek jest prawdopodobnie podpiwniczony, ale pomieszczenia te są niedostępne i zasypane. Budynek nakryty był czterospadowym dachem, na co wskazują nadmurowane od północy i południa ceglane szczyty z cegły maszynowej, powstałe przy adaptacji budynku na spichlerz.

Do kompleksu należał budynek po zachodniej stronie domu pańskiego. Także on został wzniesiony z łamanego wapienia z użyciem cegły. Nosi on ślady przeróbek, w szczególności otworów okiennych. Założony został na planie prostokąta jako parterowy z dwuspadowym dachem. W latach 30. XX wieku w jednym ze szczytów rozpoznawany był późnogotycki szczyt schodkowy. Do tego budynku przylega od południa niewielki murowany budynek gospodarczy.

Ściana północna w pierwotnym stanie zachowała się do połowy wysokości; powyżej była mocno zniszczona i została zastąpiona znacznie słabszym murem powstałym później. Szkarpy na narożach są późniejszym dodatkiem, który miał wzmocnić mury (SIEMKO 2022, s. 120-125).

Zamek otoczony był murem kurtynowym łączącym budynki. Jego pozostałości istniały jeszcze w latach 30. XX wieku. Od strony zachodniej, kilka metrów od wspomnianego murowanego budynku gospodarczego, wznosiła się powiązana tym murem naziemna piwnica, w której na tynku znajdowały się ślady starych, nieczytelnych już malowideł (SCHEITZA s. 707).

Faza 2

W XIX wieku będący w ruinie budynek przekształcono w budynek gospodarczy – spichlerz.

Zapewne wówczas odbudowano ścianę północną, wprowadzono ceglane szczyty od południa i północy, a naroża budynku wzmocniono szkarpami. Wówczas powstała także drewniana konstrukcja wnętrza, dzieląca budynek na trzy kondygnacje, zewnętrzne schody przy ścianie południowej (SIEMKO 2022, s. 120).

Typ budowli

Zamek nizinny, rycerski, położony nad skarpą, regularny, bezwieżowy (?), wzniesiony w drugiej połowie XV wieku – na początku XVI wieku. Zapewne posiadał co najmniej w części mur obwodowy.