Niemodlin, zamek

Przynależność administracyjna

Obecna: miasto w woj. opolskim w pow. opolskim

Historyczna: pierwotnie w księstwie opolskim, później niemodlińskim, następnie w rejencji opolskiej.

Lokalizacja i stan obiektu

Zamek jest we wsch. części miasta na jego skraju, na niewielkim wzniesieniu opadającym  od wsch. i płn. W kierunku rzeki Ścinawy.

Zamek zachował się do dziś w formie nadanej mu drugiej połowie XVI w. oraz na przełomie XVI/XVII w. Niewielkich zmian w bryle dokonano w XVIII i XIX wieku.

Toponomastyka

• 1224 – Nemodlin (KDŚ, reg. 297)
• 1283 – Valkenberch (PRASCHMA, str. 6)
• 1290 – Valkenverch (PRASCHMA, str. 6)
• Ok.1300 – Niemodlin alias Falkenberg (CDS XIV, str. 98)
• 1314 – Nemodlin (PASZKOWSKA, 2007, str. 29)
• 1318-1361 – Valicinbergensis (PASZKOWSKA, 2007, str. 30)
• 1367 – Falkenberg (CDS VI, reg. 47, 49, 62, 64)

Dzieje własności dóbr ziemskich i obiektu  na podstawie przyczynków źródłowych

Niemodlin leżał w księstwie opolskim i należał wraz z zamkiem do księcia opolskiego, a przez pewien czas do ich bocznej linii – niemodlińskiej (w latach 1399-1450). Po śmierci ostatniego z książąt opolskich, Jana Dobrego, król czeski Ferdynand I Habsburg oddał dobra w zastaw Jerzemu Hohenzollernowi, a później Izabeli Zapolya, która wydzieliła je z księstwa opolskiego. W zastaw przejęła je rodzina von Logau. W 1572 roku dobra nabył w zastaw Caspar von Pückler, a po 10 latach stał się ich właścicielem. W 1591 roku dobra przypadły przez dziedziczenie rodzinie Promnitzów, a po nich w 1650 roku Zierotinów. W 1779 roku dobra odziedziczyła rodzina Praschmów, w rękach której zamek pozostawał do 1945 roku.

W 1294 roku wymieniono kasztelana Sygharda, więc musiał mieć siedzibę do sprawowania urzędu. Z pewnością zamek istniał, gdy stał się siedzibą książąt niemodlińskich. Prawdopodobnie książę Bernard podjął odbudowę zamku po zniszczeniach wojny husyckiej w 1428 roku. Kolejne prace podjął Caspar Pückler, ale w 1581 roku zamek nie był całkowicie odbudowany i wykończony. Następne prace kontynuowano, gdy zamek znajdował się w rękach Promnitzów.

Historia budowlana

I faza (2 ćw. XIII wieku)

Zbudowano kamienną wieżę mieszkalną z otoczaków na rzucie prostokąta o wymiarach 4,75 x 9 m, bez przypór, otoczoną fosą. Fakt wystawienia dokumentu w 1224 roku może świadczyć, że wieża już istniała (PASZKOWSKA, 2007, str. 26).

II faza (2 poł XIII w.)

Wieżę rozebrano do fundamentów, a na jej miejscu wzniesiono większą, prostokątną budowlę o wymiarach 11 x 12,3 m. Dolną część zbudowano z kamieni polnych i łamanego wapienia. W jej wnętrzu znaleziono ceglany gruz, co wskazuje, że wyższe partie wzniesiono z cegły. Naroża budowli wzmocniono przyporami. Wokół wznosił się nasyp z piasku i gliny, otoczony fosą (PASZKOWSKA, 2007, str. 27).

III faza (1 ćwierć XIV w.)

Ta faza rozwoju zamku jest związana z kolejnym podziałem dzielnicowym po śmierci księcia Bolka I Opolskiego w 1313 roku. Nie wcześniej niż w 1314 roku powstało księstwo niemodlińskie dla jego syna Bolka, zwanego niemodlińskim. Wówczas zlikwidowano nasyp ziemny przy wieży i utworzono rozległy dziedziniec, który otoczono ceglanym murem wzniesionym po wewnętrznej stronie fosy. Mur w narożach wzmocniono przyporami, a wjazd do zamku usytuowano w murze południowo-wschodnim. Na dziedzińcu prawdopodobnie wzniesiono drewniane zabudowania. Zamek został być może zniszczony wiosną 1428 roku przez husytów (PASZKOWSKA, 2007, str. 28).

IV faza (XV wiek)

W XV wieku zburzono wieżę i obok zbudowano trzykondygnacyjny budynek mieszkalny na planie wydłużonego prostokąta. Budynek ten wznosił się w miejscu obecnego skrzydła południowo-zachodniego. Zbudowano go na zewnątrz dotychczasowego muru obronnego, w miejscu fosy, adaptując północny mur kurtynowy. Pozostałości tego budynku do dziś tkwią we wspomnianym skrzydle. Elewacja północno-zachodnia miała dwanaście osi, wyznaczonych przez wąskie okna zamknięte łukiem ostrym. W latach 1979-80 odkryto ostrołukową blendę z resztkami kolorowej polichromii. Być może ozdabiała ona wejście do „wielkiej sali” książęcego pałacu (PASZKOWSKA, 2007, str. 31).

V faza (3 ćw. XVI w.)

W 1552 r. Niemodlin strawił wielki pożar, który dotknął zapewne także zamek. W 1572 r. cesarski rzeczoznawca nazwał go „dzikim, źle zbudowanym domem” oraz określił wieżę jako „bezużyteczną kupę kamienia”. Opis zamku z 1578 roku określa go jednak jako piękny, co sugeruje, że został odbudowany. Był to jednak nadal zamek gotycki.

Budynek miał cztery sklepione piwnice. Na parterze znajdowała się duża izba dworska, piękna sklepiona izba, kuchnia, sklepiona jadalnia oraz komora. Na drugiej kondygnacji była duża izba z komorami po obu stronach. Na trzeciej kondygnacji znajdowała się duża sala, a naprzeciw niej małe izdebki z dwiema komorami. Na poddaszu był spichlerz, a dach kryty był dachówką. Budynek miał krużganek wsparty na kolumnach z cegieł. Na dziedzińcu, poza starą piekarnią, była nowa komora z drewna. Budynek bramy był dwukondygnacyjny, a obok niego położona była murowana stajnia. Wszystko było otoczone fosą. Urbarz z 1582 r. wskazuje, że zamek był w permanentnej przebudowie. W latach 1583-1592 skrzydło zachodnie z wieżą bramną mieli wznieść budowniczowie Jan Czerr i Jakub Westphal (PASZKOWSKA, 2007, str. 39; KZS, t. VII, z. 8).

VI faza (dla zamku najważniejsza była przebudowa z przełomu XVI i XVII w.)

Zamek został przekształcony w czteroskrzydłową rezydencję z arkadowym dziedzińcem. Składały się na nią trzy skrzydła mieszkalne oraz czwarte parawanowe, które miało jedynie kryty ganek. Na dziedzińcu znajdowały się cztery wieże narożne, mieszczące klatki schodowe, oraz piąta wieża – bramna. Szczyty budynków otrzymały renesansowe zakończenia, a wieże schodowe miały dachy pogrążone za murami attyki (PASZKOWSKA, 2007, str. 40-42).

VII faza (XVIII w. – po 1779)

Skrzydło parawanowe przekształcono w skrzydło z pomieszczeniami oraz dodano kilka elementów barokowych, takich jak obramienia okien, przekształcone szczyty, wieże schodowe nakryte dachami łamanymi oraz zamurowane galerie (PASZKOWSKA, 2007, str. 105).

Tak przekształcony zamek zachował się do dziś, a w XIX wieku przekształcono jedynie wnętrza.

Typ budowli

Zamek książęcy, później siedziba arystokratyczna o układzie regularnym, nizinny, dwuczłonowy (zamek i przedzamcze), pierwotnie obejmował wieżę mieszkalną, mur obwodowy i fosę. Obecny zamek został zbudowany w II połowie XV wieku, a odbudowany po 1572 roku jako czworoboczne założenie. Był rozbudowywany na przełomie XVI i XVII wieku oraz w XVIII wieku.

Plany

Rekonstrukcje cyfrowe

Ikonografia i zdjęcia