Kamień Śląski, zamek

Przynależność administracyjna

Obecna: gm. Gogolin, pow. krapkowski, woj. opolskie

Historyczna: księstwo opolskie, rejencja opolska

Lokalizacja i stan zachowania

Zamek położony jest na niemal płaskim terenie, lekko opadającym od zamku we wszystkich kierunkach. Znajduje się na południe od kościoła, w odległości 400 m. Zamek jest w bardzo dobrym stanie technicznym, dzięki odbudowie przeprowadzonej w 1994 r. przez Diecezję Opolską.

Toponomastyka

• 1104  – Lapide (loco vocabule lapide) (GRABELUS s. 35)
• 1288 – Camon (SUb 1993 s. 303)
• 1323 – Camen (CDS II nr IX)
• 1345 – Kamen (CDS I nr XXXV)
• 1417 – Camen (CDS I nr XCI)
• 1361 – Cam (CDS II nr XV)
• 1679 – Wielki Kamien (JUNGNITZ s. 70)
• 1687 – Maiori-Kamien (JUNGNITZ s. 360)

Dzieje własności dóbr ziemskich i obiektu  na podstawie przyczynków źródłowych

• 1228 – Eustachy Odrowąż (GRABELUS s. 52)
• Ok. 1259 – Jakub
• (1279) 1288-1293 – Tomasz
• 1323 – Jan/Joannes
• 1345 – jak wyżej
• 1350 – jak wyżej
• 1353 – Piotr
• 1361 – Tomasz
• 1417 – Jaschke
• 1437 – jak wyżej
• 1476 – Jan Kamenecz
• Ok. 100 lat cystersi
• 1573 – Jan Strzecha
• 1595 – Jan Bees
• 1602 – Mikołaj Rokowsky
• 1632-1640 – bracia Mikołaj i Piotr Rokowscy
• 1640-1656 – Piotr Rokowski
• 1656-1660 – Wacław von Kalderborn
• 1660 – Baltazar von Larisch
• 1702 – Baltazar Ludwik von Larisch
• Od 1702 – wdowa Magdalena Engelburg-Rischkowitz von Larisch ur. Kottulińska zm. 1751
• 1751-1779 – Ludwig Karol Hiacynt von Larisch
• 1779-1799 – wdowa po Ludwiku Zofia von Larisch ur. Strachwitz
• Po 1799 r. do 1945 r. rodzina von Strachwitz (GRABELUS s. 52-56)

Historia budowlana obiektu

Zamek w Kamieniu uchodzi za miejsce urodzenia św. Jacka Odrowąża, co miało się zdarzyć ok. 1200 r., a według innej wersji w 1183 r. (GLAESER, s. 30). Pomijając fakt, że obiekt jest późniejszy, ta tradycja jest mało przekonująca.

Badacze uważają, że zamek powstał w miejscu starszego grodu, ale dotychczas nie przeprowadzono w tym kierunku żadnych badań. Odnosząc się do historii osadnictwa, należy stwierdzić, że Kamień powstał na fali osadnictwa w drugiej połowie XIII w. (pierwsza wzmianka o kościele pochodzi z 1271 r.), co potwierdza później stosowana nazwa – Wielki Kamień – Gross Stein. Dość powszechną praktyką było dodawanie do nazw nowych jednostek osadniczych przymiotnika „Wielki” lub „Niemiecki”, podczas gdy starsze osady, powstałe pod rządem prawa polskiego, otrzymywały dla odróżnienia przymiotniki „Mały” albo „Polski” lub nazwę zdrabniano.

Tak było zapewne także w przypadku Kamienia. Tą starszą osadą przedlokacyjną był Kamionek. Najstarsza wzmianka o nim pochodzi z 1531 r., z dokumentu opisującego uposażenie kolegiaty opolskiej, która należy do najstarszych na Śląsku. Pierwszy kanonik wzmiankowany jest w 1239 r. Stąd też nie wymieniono Kamionka w księdze fundacyjnej biskupstwa wrocławskiego.

Tezę, że Kamionek jest starszy i że tam mieściła się pierwotna siedziba rycerska, potwierdza domniemane grodzisko zwane starym zamkiem, otoczone wałem. Być może chodziło o ruiny zamku (KAŹMIERCZAK i inni, s. 183-184).

W 1936 r. miały tam być prowadzone badania archeologiczne, z których materiały miały się znajdować w archiwum Muzeum Górnośląskiego w Bytomiu (KAŹMIERCZAK i inni, s. 183-184), jednakże podobno nic się nie zachowało. Jeżeli św. Jacek urodził się w tej okolicy, to miejscem tym był prawdopodobnie Kamionek i jego dotyczy zapis z 1104 r.

W XIII lub XIV w. wzniesiono murowaną z kamienia czworoboczną wieżę, trzy- lub czterokondygnacyjną. W XV w. lub pierwszej połowie XVI w. wokół wieży wzniesiono mur obwodowy i zapewne dwa skrzydła (północne i zachodnie), dostawione do muru obwodowego. Były one piętrowe, podpiwniczone, jednotraktowe, o sklepionych izbach na parterze i pomieszczeniach w piwnicy. Całe założenie miała otaczać szeroka nawodniona fosa. Na początku XVII w. całe założenie przebudowano i rozbudowano w stylu renesansowym. Wówczas wzniesiono skrzydło wschodnie zamku, połączone od południa z czworoboczną wieżą wydłużonym korytarzem sklepionym kolebkowo (WAGNER, s. 612). W 1715 r., z inicjatywy Magdaleny Engelburg Kottulińskiej, wdowy po Baltazarze Ludwiku von Larisch, na pierwszym piętrze wieży urządzono kaplicę św. Jacka w pomieszczeniu uchodzącym za miejsce jego urodzenia (GRABELUS, s. 84).

Zapewne wtedy przebudowano zamek w stylu barokowym, gdyż takim przedstawił go F.B. Werner w swojej Topographii. Istniejący od strony wschodniej ryzalit flankowany pilastrami z balkonem na piętrze powstał najpóźniej w 1767 r., tj. przed ostatnią wizytą Wernera w Kamieniu. Przyjmowana dotychczas data 1779 r. jest błędna, bowiem wówczas powstał jedynie kartusz z herbem Larischów.

Zamek przebudowywano jeszcze w 1858 r. i 1898 r. Wówczas przykryto dachem wewnętrzny dziedziniec, widoczny jeszcze w zarysie dachu na rysunku Wernera. Zapewne wtedy wzniesiono także nowe zabudowania od strony południowo-wschodniej. W 1945 r. zamek splądrowano. W latach 50. XX w. zajmowało go wojsko, a w końcu lat 60. został opuszczony. W 1970 r. zawaliła się wieża, a w 1973 r. zamek spłonął całkowicie. W latach 1990-1994 został odbudowany staraniem diecezji opolskiej jako sanktuarium św. Jacka oraz przeznaczony na Centrum Kultury i Nauki.

Typ budowli

Zamek rycerski, nizinny, regularny wzniesiony z kamienia i cegły z czworoboczną wieżą, zbudowaną w XIII/XIV w. pierwotnie zapewne mieszkalną. Rozbudowany w XV,  XVI i XVII w. W XVIII w. przekształcony w pałac oraz kolejne rozbudowy w 1858 i 1898 r. (skrzydła) od strony płd.-wsch.

Ilustracje