Słupice, ruina dworu

Przynależność administracyjna i toponomastyka

• powiat dzierżoniowski, gmina Łagiewniki;
• do 1392 r. wieś należała do księżnej Agnieszki Habsburg, wdowy  po księciu Bolku II Małym i stanowiła majątek zastawny, przekazywany w zarząd rycerzom; do 1741 r.: w okręgu sądowym Dzierżoniowa (districtus/Weichbild Reichenbach); 1741-1932: Kreis Reichenbach, 1932-1945: Landkreis Breslau
• historyczne nazwy wsi : 1369 villa Slupicz , 1368-69 Slupiz, 1375 dorfe  Slaupiz – 1375 (Landbuch I, 388, 956, 259, 260), przed 1945: Schlaupitz

Historyczne nazwy majątku: Gut (brak nazwy własnej).

Kontekst przestrzenny, rozplanowanie, stan zachowania obiektu

Słupice zostały odnotowane po raz pierwszy w 1333 r., jako własność Mikołaja ze Słupic (RS, nr 5253). Wieś należy do osad lokowanych na prawie zachodnim. Jej regularnie rozplanowana niwa budowlana o planie zbliżonym do wydłużonego  prostokąta rozciąga się wzdłuż dwóch dróg soczewkowato połączonych na krańcach północnym i południowym; między drogami płynie potok; kościół zlokalizowany pośrodku założenia, przy krzyżówce z drogą o kierunku równoleżnikowym   W latach 90 XIV w. odnotowano nową wieś (Neuendorfe), zlokalizowaną na przedłużeniu starej (Aldendorfe, zwanej też  Grosse Slupiz)w stronę północną.

Areał dworu zajmuje skrajną, południową część niwy budowlanej i znajduje się na skraju niezbyt wysokiej skarpy wznoszącej się nad doliną drugiego potoku, o przebiegu równoleżnikowym; potok ten zasilał stawy dworskie, a na jego odgałęzieniu płynącym na południe znajdował się młyn. W obrębie areału notujemy:

• obszerny folwark, przedstawiony na mapie z  1914 r. (mestischblatt) z majdanem i czterema budynkami, usytuowany na trenie niwy, na północ od dworu,
• założenie dworskie usytuowane na samej krawędzi skarpy nad drugim potokiem, od zachodu i południa otoczone stawami i bagnami, a od północy i zachodu fosą; od frontu, czyli od pn. dostępny mostem.  

Dwór pański stanowił trójskrzydłowe założenie z dziedzińcem zamknięte murem obwodowym, zbudowane kamienia i cegły, dwukondygnacyjne, podpiwniczone, nakryte wysokimi dwuskrzydłowymi dachami, które zostały przedstawione na inwentaryzacji pomiarowej z 1980 r. wykonanej przez studentów Wydziału Architektury PWr (zbiory Katedry Architektury Polskiej). Obecnie zachowane są dwa skrzydła – północne i wschodnie, oba w stanie postępującej ruiny bez dachów i stropów; południowe zostało zburzone całkowicie. Zachowany jest jedynie pn. szczyt skrzydła wschodniego o formach renesansowych. Obecnie, zarówno piwnice jak i pomieszczenia na piętrze są niedostępne.

Przemiany własności dóbr ziemskich:

• W 1333 odnotowana została własność  Mikołaja ze Słupic, mieszczanina strzelińskiego
• W 1368 rycerz (miles) Johannes von Logau (de Logow) przekazał swe dobra w wianie żonie Elżbiecie; w latach 1369-1375 w Słupicach potwierdzone dobra Jana Logaua (Landbuch I, 259, 260); W 1369 r. Johannes von Mezenau  proboszcz w Udaninie sprzedał Hermannowi von Czetheras folwark we wsi Słupice,  w 1373 r. Konrad Zetritz zapisał folwark jako wiano zonie Klarze (Landbuch I, 803, 388);
• W 1375 r. w Słupicach odnotowano dobra braci Hermanna, Heinricha i Hannosa von Kentchen, które otrzymali od księżnej (Landbuch I, 956) i wzmiankowano młyn. W starszej części Słupic (Grosse Slupiz) majątek w należący do Hannosa von Logow.
• W 1392-94 r. Conrad Czetheras sprzedał swoje dobra w Słupicach Hentschilnowi von Bentschow  za 44 złote marki; dobra we wsi posiadali też Albrecht Kentchin i Hannos von Logow – ten ostatni w Alden Sleupitz. W 1994 r. potwierdzone dobra Hermana i Hannesa von Logaw w nowej i starej części wsi. (LANDBUCH II, 953, 1074, 1075, 1078, 1394)
• 1396 – potwierdzone dobra Cunrada i Albrechta von Kentchen w starszej części wsi.
• 1398 – potwierdzone dobra (allodium) Cunradusa von Czetheras in Slupicz. W tym samym roku żona Hannosa von Logaw przekazała pół folwarku w starszej części Słupic synom Nickelowi i Jorgenowi (Landbuch III, 375, 459-461)
• W 1401 r. potwierdzona własność Ryprechta von Logaw połowy wsi Grossin Slupicz i połowy folwarku (Landbuch III, 969, 1059); w 1402 r. potwierdzono tam również dobra Elyzabeth z domu Czetheras, żony Hannusa Strachewicza.
• W 1402 r. Cunrad Czacharis i Nickeln von Logaw zu Aldin Slawpiz podpisali umowę w Słupicach (Actum Slupitz), co wskazuje na obecność tam głównej siedziby rodu von Logau (Landbuch III, 1513).
• W 1602 r. własność Nicolla Von Logaw Zu Schlaupiz, który wg rejstru powinności wojskowych  był zobowiązany do wpłaty 76,5 talarów lub utrzymywania 1 żołnierza konnego i ¼ pieszego (Ritterdiernste 1602, s. 90)
• Około 1485 r. w Słupicach urodził się Georg von Logau, poeta, doktor praw, pełniący funkcję sekretarza króla Czech Ferdynanda I Habsburga. Ostatnim właścicielem Słupic z tego rodu był starosta hrabstwa kłodzkiego Heinrich, który w 1605 r. otrzymał czeski tytuł barona.
• Na początku XVII w. Słupice zostały włączone do majoratu Młynica Dzierżoniowska i należały do rodziny zu Schönaich-Carolath (BKZ Słupice 1960). Pod koniec XVIII w. Zimmermann wymienił we wsi kościół katolicki (dawniej ewangelicki), folwark, dom parafialny, szkołę, trzy młyny wodne i jeden wiatrak (BANDURSKA 1977).
• Skrzydło południowe popadło w ruinę prawdopodobnie jeszcze w XIX wieku[1]. Po II wojnie światowej obiekt był zamieszkany. W 1960 r. został wpisany do rejestru zabytków pod nr A/4696/757. Częściowo opuszczony w 1968 roku (Biała Karta) w 1972 r. stanowił jeszcze siedzibę Kółka Rolniczego (ŁUCZYŃSKI 2010, s. 577);.

Historia budowlana obiektu

FAZA 1 (pocz. XV w.)

Murowany dwór obronny na planie zbliżonym do prostokąta o wymiarach 20 x 11-11,6 m, jednotraktowy, piętrowy, podpiwniczony. Zajmował zachodnią część północnego skrzydła  renesansowego założenia z 2 poł. XVI w. Biorąc pod uwagę wymowę wzmianki z 1402 r.  zasadne jest przypuszczenie, że stanowił on zaginioną, średniowieczną siedzibę rodu von Logau.  

Zbudowano go z łamanego kamienia na żółtobrązowej, niezbyt twardej zaprawie piaszczysto-wapiennej, z widocznymi grudkami niedolasowanego wapna. Wszelkie otwory, arkady i wnęki wykonano z cegły palcówki o wymiarach 8-8,5x13x29-31 cm, typowych dla cegły średniowiecznej. Przyziemie budynku podzielono na dwa pasma w proporcji 2/3 i 1/3, natomiast piętro na trzy, mniej więcej równej szerokości. Podwójne, kwadratowe w plamie pasmo parteru wypełniła sień, natomiast  wąskie dzieliło się w poprzek na dwie komory. Pośrodku sieni stał filar połączony arkadami ze ścianami frontową i tylną. Stanowił on podporę ściany wydzielającej pasma na piętrze. Wszystkie wnętrza w nadziemnej części budynku nakrywały stropy belkowe, natomiast w piwnicach były sklepienia kolebkowe.

FAZA 2a (ok. 1550-1563)

Za czasów własności Fryderyka von Logau nastąpiła rozbudowa dworu o wydłużone skrzydło wschodnie, oddalone od starszej części o 9 m, lecz jednocześnie połączone z nią murem kurtynowym z bramą wjazdową na dziedziniec. Brama ta zachowana w formie arkady o szerokości 3,3 m stanowi obecnie wejście do anaksu pn. Zbudowano ją z cegły formatu średniowiecznego, co każe datować tę inwestycję najpóźniej na ok. poł. XVI w. Dobudowany dom wsch. był podpiwniczony, jednotraktowy i trójdzielny w planie przyziemia oraz piętra.  Nakryto go wysokim, dwuspadowym dachem i zamknięto od północy dekoracyjnym szczytem. Ten ostatni otrzymał wyważoną kompozycję o charakterze kraty utworzonej z pionów pilastrów i poziomych gzymsów. Urozmaicały ją spływy wolutowe o kapryśnej linii. Okna w parterze ujęto w piaskowcowe obramienia z fasciowym profilowaniem. Otwory okienne na I piętrze otoczono pseudosgaffitowymi opaskami wyrytymi w gładkim tynku.

Wśród pomieszczeń parteru wyróżniało się północne. Była to reprezentacyjna, kwadratowa w planie jadalnia oświetlona 4 oknami o obszernych wnękach z sediliami i nakryta belkowym stropem. Wejście doń wiodło z dziedzińca, od strony wjazdu. Po pożarze, który strawił to wnętrze w XVII w., nad otwór wejściowy wprowadzono (wtórnie) piaskowcową belkę nadproża z datą 1563 r. Na środku ściany wschodniej, pomiędzy oknami znajdował się niewielki kominek, po którym przetrwał kanał dymowy wyprowadzany z elewacji otworem na poziomie stropu na piętrze, a w płd. narożniku tej ściany  – korytarzyk prowadzący do wykusza ustępowego. Pod płd.-zach. narożnikiem jadalni były schody wiodące do piwnicy-spiżarni, dostępne bezpośrednio z dziedzińca. Pozostałe pomieszczenia parteru miały charakter gospodarczy W środkowym umieszczono kuchnię z wielkim kominem; jego okap zamykał pn.-zach. ćwierć pomieszczenia. Pozostałe nakrywały sklepienia beczkowe.

Modernizacja starej, średniowiecznej siedziby polegała na  podzieleniu parteru domu na 3 pasma, co nastąpiło przez zamurowanie arkad spływających na centralny filar oraz zasklepieniu wnętrz kolebami z lunetami. W dolnym partiach koleby nakrywającej pasmo wsch. użyto jeszcze cegieł w formacie średniowiecznym, wysokich na 8,0-8,5 cm, natomiast w górnych partiach cegieł niskich (6,2-6,5 cm), typowych dla nowożytnych technik budowlanych. Kolebkowo-krzyżowe sklepienia zastosowane w pasmie środkowym, o charakterze sieni miało mocno podkreślone szwy i półkoliste spływy z łezką. Brama wjazdowa prowadząca do tego wnętrza od strony północnej została uformowana dopiero w XVII w. i nie wiemy co było tam wcześniej. Brama prowadząca od południa, z dziedzińca powstała w omawianej fazie, a wcześniej musiał tam być otwór drzwiowy.

FAZA 2b (3 ćwierć XVI w.)

Po niedługim czasie nastąpiła rozbudowa skrzydła wschodniego na południe i zamknięcie całości założenia trzecim skrzydłem oraz murem obwodowym. Uzyskało ono wówczas  plan prostokąta z wewnętrznym dziedzińcem i aneksem klatki schodowej usytuowanym w narożniku południowo-wschodnim. Świadectwem etapowania prac budowlanych były styki murów w skrzydle wschodnim, zmiana formatu cegły na nowożytny i stosowanie jasnej zaprawy o zwiększonej zawartości wapna. Nie zmieniono profilowania obramień okiennych. Najpóźniej w tej fazie przed dawną bramą wjazdową pojawił się malowniczy alkierz, a część dziedzińca za nią wchłonęło skrzydło północne. Alkierz z trzech stron oświetlały okna w obszernych wnękach z sediliami. W jakiś czas później w parapet środkowego wprowadzono lavabo i rynienkę do odprowadzania wody na zewnątrz. Alkierz dopełnił funkcję jadalni o  treści związane z higieną i rozrywką. Na I piętrze znajdowały się apartamenty złożone z izb ogrzewanych piecami i nieogrzewanych komór, służących do spania. Biorąc pod uwagę dużą liczbę wykuszy ustępowych  na piętrze skrzydeł północnego i wschodniego musiało się tam mieścić co najmniej tyle samo  standardowych apartamentów mieszkalnych. Były one dostępne z ganków  obiegających dziedziniec od strony dziedzińca.

[1] https://www.palaceslaska.pl/index.php/indeks-alfabetyczny/s/2036-slupice, dostęp: 02.01.2023

Plany i rekonstrukcje

Zdjęcia