Cieszyn, zamek

Przynależność administracyjna

Obecna: miasto-gmina w woj. śląskim

Historyczna: księstwo raciborskie, cieszyńskie, pow. cieszyński

Lokalizacja i stan obecny

Zamek położony jest na wzgórzu zwanym Górą Zamkową, na zachód od starego miasta. Zbocza południowe, zachodnie i północne opadają stromo w dół, a jedynie od wschodu zbocze opada łagodniej w kierunku miasta, gdzie znajdował się wjazd do zamku. Od południa, u podnóża góry, płynie rzeka Olza.

Większość zabudowań zamkowych już nie istnieje. Pozostałości po ostatecznej rozbiórce w XIX wieku to czteroboczna wieża, kaplica, resztki murów obronnych i baszt, które stanowiły podwaliny tzw. pałacu myśliwskiego oraz odkopane fragmenty murów i baszt przy kaplicy i cylindrycznej baszty w części północno-zachodniej wzgórza.

Toponomastyka

• 1155 – Tescin (KDŚ I nr 35)
• 1223 – Tessin (CDS I nr II)
• 1229 – Tesin (SUb I nr 19)
• 1258 – Teschin (CDS II nr II)
• 1283 – Thessin (CDS II nr XX)
• 1284 – Tessin (CDS I nr XVIII)
• 1307 – Thesin (CDS II nr XII)
• 1313 – Tessin (CDS II nr XIV)
• 1404 – Theschin  (CDS II nr XXII)
• 1510 i 1514 – Teschen (CDS II nr CIX i CX)

Dzieje własności dóbr ziemskich i obiektu  na podstawie przyczynków źródłowych

Pierwotnie Cieszyn był jednym z głównych grodów księstwa raciborskiego i w latach 1178-1211 należał do Mieszka Plątonogiego. Następnie, jako część księstwa opolskiego, był rządzony przez księcia Kazimierza oraz jego synów – Mieszka II Otyłego do 1246 roku i Władysława do 1282 roku. Po śmierci Władysława jego synowie podzielili księstwo, tworząc około 1290 roku księstwo cieszyńskie, które pozostawało pod panowaniem Piastów do śmierci ostatniego z nich w 1625 roku.

Po śmierci ostatniego Piasta księstwem dożywotnio rządziła jego wdowa, Elżbieta Lukrecja, która zmarła w 1653 roku. Po jej śmierci księstwo przeszło pod panowanie Habsburgów i pozostawało w ich rękach do końca I wojny światowej.

Historia badań

Pierwsze badania archeologiczne na wzgórzu zamkowym przeprowadził w latach 1940-1941 G. Raschke. W latach 1947-1954 badania kontynuowała A. Kietlińska, natomiast w latach 1994-1997 oraz 2001-2002 nowe badania przeprowadził W. Kuś.

W trakcie badań w latach 90. XX wieku, w północno-zachodniej części wzgórza odkryto pozostałości wieży cylindrycznej o średnicy 12 m z bardzo grubymi murami (4,23 m). Jej zachowana wysokość wynosi 13 m, co stanowi około połowy jej pierwotnej wysokości. Wieża została wzniesiona w XIII wieku (Kuś 1997 I, 1997 II, 1998, 2000). Podczas tych badań przy wieży odkryto wewnętrzny mur obronny zbudowany z kamienia wapiennego w XIV wieku, mur kamienno-ceglany stanowiący pozostałość po zabudowie gospodarczej, prawdopodobnie kuchni, mur obwodowy zewnętrzny otaczający zamek gotycki, dostawiony do lica wieży cylindrycznej, oraz mur obwodowy od strony północnej, wzniesiony z kamienia, stanowiący kontynuację muru od strony zachodniej.

W 2002 roku objęto badaniami bramę wjazdową do zamku górnego, której relikty odsłonięto już w latach 40. XX wieku, oraz pozostałości wieży przybramnej. Wieża ta była zbudowana na planie koła o średnicy zewnętrznej niemal 10 m i grubości muru 3,3 m. Dolna, zachowana część tej wieży, została wymurowana także z kamienia wapiennego (Kuś 2004).

Historia budowlana obiektu

Najstarszą budowlą na wzgórzu jest kaplica grodowa, później zamkowa, pod wezwaniem św. Mikołaja. Wzniesiona przed budową zamku, po raz pierwszy została wymieniona w źródłach w 1223 roku. Jest to rotunda na planie kolistym, murowana z ciosów wapiennych w układzie opus emplectum. Od wschodu przylega do niej półkolista absyda, a wewnątrz, od zachodu, znajdowała się emporą, obecnie zrekonstruowana. Wejście na emporę prowadzi po schodach umieszczonych w grubości muru (Świechowski, s. 48).

Pierwsze pisemne wzmianki o zamku pochodzą z pierwszej połowy XIII wieku, z czasów rządów w księstwie opolsko-raciborskim księcia Mieszka II Otyłego (jeden dokument niedatowany z lat 1238-1246 oraz z 9 sierpnia 1245 roku) (CDS VII, reg. 646).

Główną budowlą zamku górnego zachowaną do dziś, obok kaplicy, jest główna wieża zamku, zwana Piastowską, usytuowana na szczycie wzgórza, w jego północnej części. Została zbudowana w XIV wieku i nadbudowana w XV wieku. Restaurowano ją w XIX i XX wieku. Wzniesiono ją z kamienia łamanego z użyciem ciosów w narożach. W górnych partiach wymurowano ją z cegły w układzie gotyckim. Założono ją na planie kwadratu, a jej zwieńczenie stanowiły machikuły zwieńczone blankami, które zostały rozebrane w połowie lat 80. XX wieku i odtworzone w poprzedniej postaci. Wieża liczy pięć kondygnacji, z oknami o wykroju kwadratowym, prostokątnym oraz zamkniętymi łukiem ostrym i półkolistym (KZS VI/3, s. 26).

Dane o architekturze zamku można uzupełnić na podstawie zachowanej ikonografii, szczególnie ukazującej go przed zniszczeniem w końcowej fazie wojny trzydziestoletniej. Szczególnie cenne są dwa przedstawienia zamku: jedno z czasu oblężenia przez wojska cesarskie w 1646 roku oraz miedzioryt z panoramą miasta i zamku opublikowany przez M. Meriana w 1650 roku. Z porównania widoków wynika, że panorama w dziele Meriana opiera się na starszym źródle przedstawiającym zamek. Rysunek zamku powstał prawdopodobnie przed 1603 rokiem, w którym zamek spłonął, a weduty z 1646 roku ukazują zamek w jego późnorenesansowej szacie, którą uzyskał w wyniku odbudowy po pożarze (Siemko 2023, s. 61-66).

Na podstawie przekazów wiadomo, że po zachodniej stronie wznosiła się potężna okrągła wieża, nakryta cebulastym, późnorenesansowym hełmem ze strzelnicami (odkopana w latach 1994-1997). W kierunku południowo-wschodnim i wschodnim rozciągał się zespół budynków. Po południowej stronie wznosił się główny budynek zamku (pałac) na rzucie litery L. W skrzydle wschodnim znajdowała się brama, której średniowieczne relikty odkryto. Do budynku przylegała kolista budowla – wspomniana wieża przy bramie. Skrzydło wschodnie powstało zapewne po 1603 roku, gdyż wcześniej w tym miejscu u Meriana były niewielkie budynki. Zamek górny otoczony był murem obronnym. Za głównym budynkiem wznosiła się zachowana do dziś główna wieża zamkowa.

Wiedzę o architekturze można uzupełnić jeszcze z widoku zamku od strony północno-wschodniej. Skrzydło wschodnie opierało się o mur obwodowy zamku górnego, z dachem pulpitowym, schowanym za murem attyki. Z tego rysunku wynika też wyraźnie, że głównym budynkiem było wówczas skrzydło wschodnie mieszczące bramę, a obok wieży cylindrycznej wyrastał potężny komin kuchni zamkowej. Ponad murem attyki skrzydła północnego widoczna jest budowla z otwartymi gankami (Jež, s. 257-261; Siemko 2023, s. 61-68). Oba widoki dają doskonały wgląd w zabudowania zamku dolnego.

Zamek dolny powstał prawdopodobnie w XV wieku jako przedzamcze. Wzniesiono wówczas koliste basteje. Jedna z nich zachowała się do dziś jako dolna część tarasu widokowego od strony rzeki Olzy, a dwie usytuowane były w narożu północno-wschodnim zamku dolnego. Zbudowano je za czasów panowania księcia Kazimierza II, po pożarze w latach 1483/84 i 1520. Pozostałe zabudowania zamku dolnego, pełniące funkcje służebne i gospodarcze, wzniesiono po pożarze w 1603 roku, gdyż na panoramie u Meriana widoczne są tylko basteje i niewielkie budynki. We wzniesionym wtedy budynku znajdował się wjazd do zamku, który pokrywa się zapewne z obecną bramą zamku Habsburgów.

Po przejęciu dóbr cieszyńskich przez Habsburgów, komisja cesarska zleciła rozbiórkę zamku po zniszczeniach wojny trzydziestoletniej. Rozbiórkę budowli rozpoczęto w 1659 roku, ale całkowitej rozbiórki nie dokonano, co widać na rysunkach sporządzonych przez F. B. Wernera z pierwszej połowy XVIII wieku. Jeden z budynków przy wieży Piastowskiej rozebrano dopiero w XIX wieku. Na miejscu zabudowań zamku dolnego zbudowano w 1838 roku, z inicjatywy arcyksięcia Karola Habsburga, pałac myśliwski według projektu J. Kornhäuslera, zachowany do dziś (KZS VI/3, s. 28).

Typ obiektu

Zamek książęcy, wzniesiony na miejscu wcześniejszego grodu, jest wyżynny, nieregularny i dwuczłonowy. Kaplica (rotunda) została wzniesiona w XI wieku, a wieża cylindryczna w XIII wieku. Wieża Piastowska została zbudowana wraz z gotyckim zamkiem w XIV wieku, który został rozbudowany w XV wieku. W drugiej połowie XV wieku oraz po pożarze w 1520 roku wzniesiono zamek dolny. Zamek został odbudowany po pożarach w 1552 i 1603 roku. Został uszkodzony podczas oblężenia w 1646 roku, po czym nastąpiła rozbiórka poszczególnych budowli.

Plany

Ikonografia i zdjęcia