Pszczyna, zamek

Przynależność administracyjna

Obecna: miasto powiatowe w województwie śląskim

Historyczna: księstwo raciborskie, cieszyńskie, wolne państwo stanowe i powiat pszczyński

Lokalizacja i stan zachowania obiektu

Zamek książęcy w Pszczynie, usytuowany na płaskim, podmokłym terenie doliny rzeki Pszczynki, stanowi istotny element północno-zachodniej części miasta. Rzeka płynie na północ od zamku, który pierwotnie był potężną warownią. Choć oryginalna struktura zamku nie przetrwała do naszych czasów, znaczna część jego murów została wkomponowana w zachowany do dziś pałac, świadcząc o bogatej historii tego miejsca.

Toponomastyka

• 1303– Plisschyr (CDS 16, reg.2748), wzmiankowany kasztelan Welizlaus
• 1327– Plesna (CDS 6, poz. IIIa)
• 1339– Plezinam (CDS 6, poz. V)
• 1411 i 1412­– Plessen (ZIVIER E., str. 181 i 183)
• 1437– Plsscze (CDS 6, reg. 195)
• 1474– Blzczyna (CDS 6, poz. XIII)
• 1498– Plsczyna (ZIVIER E., poz. 22) wzmiankowane castrum

Dzieje własności dóbr ziemskich i obiektu  na podstawie przyczynków źródłowych

Do 1336 roku Pszczyna znajdował się pod panowaniem książąt raciborskich: Przemysława, a później Leszka, który zmarł w 1336 roku. Następnie, od 1336 do 1365 roku, księstwo należało do Mikołaja, księcia opawskiego z rodu Przemyślidów. Po nim władzę przejął jego syn Jan I, który panował do 1382 roku. Jan I został zastąpiony przez swojego syna Jana II, który rządził do 1425 roku. Jan II zapisał Pszczynę swojej żonie Helenie Korybutównie jako dożywocie, które ta posiadała do swojej śmierci w 1449 roku.

Po śmierci Heleny Pszczyna przypadła ich synowi, Mikołajowi, który zmarł w 1452 roku. Wdowa po nim, Barbara, przejęła te dobra. W 1492 roku syn Mikołaja, Jan, zdobył Pszczynę podstępem i odesłał swoją macochę do Krakowa. Wraz z bratem Wacławem podzielił dobra, przy czym Pszczyna przypadła Wacławowi. Wacław, popadając w długi i prowadząc spory z innymi książętami śląskimi, stracił majątek na rzecz króla Macieja Korwina, który przekazał go księciu ziębickiemu, Henrykowi Podiebradowi.

W latach 1475-1480 Pszczyna należała do Viktoryna Podiebrada, który stracił ją na rzecz księcia cieszyńskiego Kazimierza na mocy układów z 1480 roku. Kazimierz sprzedał Pszczynę Aleksiemu Turzonowi w 1517 roku. W 1521 roku Aleksy przekazał ziemię pszczyńską swojemu bratu Janowi Turzonowi, który, z powodu zadłużenia, musiał w 1548 roku sprzedać te dobra.

Biskup wrocławski Baltazar von Promnitz nabył te ziemie i ustanowił Pszczyńskie Wolne Państwo Stanowe. Po jego śmierci w 1562 roku państwo to odziedziczył jego bratanek Stenzel von Promnitz, który zmarł w 1566 roku. Następnie władzę przejął jego brat Karol von Promnitz, który zmarł w 1591 roku. Syn Karola, Abraham, zmarł bezdzietnie w 1612 roku.

Kolejnymi władcami byli członkowie młodszej linii rodu: Henryk Anzelm von Promnitz, który zmarł w 1622 roku, oraz jego przyrodni brat Zygfryd I Starszy von Promnitz, który panował od 1622 do 1623 roku. Po nim rządy przejął jego bratanek Zygfryd II Młodszy, który zmarł w 1654 roku, a następnie jego syn Erdmann I, który zmarł w 1664 roku. Kolejnymi władcami byli Baltazar Erdmann, który zmarł w 1703 roku, oraz Erdmann II, który zmarł w 1745 roku. Ostatnim z rodu był Jan Erdmann, który zmarł w 1785 roku (Siemko 2023, s. 173/174).

Za czasów ostatnich dwóch Promnitzów zamek został ostatecznie przekształcony w pałac.

Historia budowlana zamku

Zamek murowany istniał już w XV wieku, co potwierdzają zachowane w piwnicach dzisiejszego skrzydła zachodniego mury z gotyckiej cegły. Przyjmuje się, że gotycki zamek został wzniesiony z inicjatywy księżnej Heleny Korybutówny, która po śmierci męża Jana II w 1424 roku uczyniła z niego swoją siedzibę. W 1433 roku zamek odparł atak husytów, co świadczy o jego znaczącym umocnieniu (Oborny i Płazak 1997, s. 28).

Mury gotyckie wykonane są z cegły na wapiennej zaprawie w układzie polskim oraz miejscami wendyjskim, co sugeruje ich starsze pochodzenie, charakterystyczne dla około 1300 roku.

Ciekawym elementem jest pomieszczenie na południu zamku, którego trzy ściany – zachodnia, południowa i wschodnia – posiadają rozglifione wnęki okienne z ościeżami skierowanymi na zewnątrz. Sugeruje to, że było to ostatnie pomieszczenie zamku, a skrzydło nie sięgało dalej na południe od strony zachodniej i północnej. Zamek był otoczony stawami i bagnami, przez które przepływała rzeka Pszczynka. Brak informacji o umocnieniach z tej strony zamku wynika z braku badań. Od strony południowej i wschodniej (od strony miasta) zamek był otoczony umocnieniami, fragmenty których przetrwały do XIX wieku. Fragmenty muru obronnego stanowiły tylną ścianę browaru, w którym widoczne były strzelnice. Mur miał ponad 20 stóp wysokości. W 1370 roku książę Wacław wytrzymał w zamku długotrwałe oblężenie, a został zdobyty dopiero przez wojska króla Macieja Korwina (Oborny 1972, s. 17).

W 1969 roku podczas badań archeologicznych odkryto fundamenty z kamienia w południowo-wschodnim narożniku skrzydła wschodniego. Odkrycie to zinterpretowano jako pozostałość wieży o wymiarach 5×6,60 m, wykonanej z kamienia łamanego i warstwowego na zaprawie wapiennej, z fragmentami z cegły gotyckiej. Fundamenty te nie mają precyzyjnie określonej chronologii, ale budowla ta mogła być najstarszym murowanym elementem zamku pochodzącym z XIV, a może nawet końca XIII wieku (Oborny 1972, s. 15). Biskup wrocławski Baltazar von Promnitz planował przebudowę zamku, uzyskując prawo do darmowego pozyskania kamienia z kamieniołomów w Orzeszu. Jego następcy, Stenzel (1562-1568) i Karol (1568-1591) von Promnitzowie, najprawdopodobniej zrealizowali ten zamiar. Zakres prac nie jest dokładnie znany, ale obecnie nie można oddzielić od siebie przemieszanych murów renesansowych, barokowych i późniejszych (Oborny 1972, s. 20-22). Obecne rekonstrukcje budowli opierają się na opisie z 1629 roku, mapie z 1639 roku oraz dwóch planach z XVIII wieku.

Opis z 1629 roku informuje, że zamek znajdował się przy mieście i stawie, posiadał grube, silne mury oraz składał się z trzech skrzydeł otaczających obszerne podwórze, z trzema kondygnacjami krużganków. Pod ziemią znajdowało się wiele piwnic, a ze względu na podmokły teren parter pełnił ich funkcję. Na pierwszym piętrze znajdowały się liczne izby i pokoje, wszystkie sklepione, natomiast na kolejnym piętrze rozlokowane były różne przestronne pokoje i komnaty, obok dużej sali tanecznej. Dach pokryty był dachówkami, a na poddaszu znajdował się spichlerz. Przed zamkiem, przy moście zwodzonym, znajdował się stary drewniany budynek, przez który prowadził wjazd na zamek. Obok niego znajdowały się budynki, które pełniły funkcję izby skarbowej oraz izby dla strażników. Zamek był otoczony fosą, co widać na mapie A. Hindenberga z 1639 roku oraz na planie miasta z 1749 roku. Na mapie budynek przedstawiono dość schematycznie jako dwukondygnacyjny, ale nad skrzydłem północnym widoczna była wieża. W starej kronice zawarto przypuszczenie, że wieża stała w narożniku między skrzydłem północnym i wschodnim (Siemko 2023, s. 176).

Rozbudowa gotyckiego zamku obejmowała również budowę drugiego budynku mieszkalnego (skrzydło wschodnie), które absorbowało wolnostojącą wieżę gotycką z obszerną bramą wjazdową od wschodu. Oba budynki połączono skrzydłem parawanowym z galerią arkadową. Do wschodniej elewacji skrzydła wschodniego przylegała niewielka dobudówka, która później funkcjonowała jako kaplica zamkowa. W latach 1734-1737 zamek został przebudowany na pałac, co wiązało się z likwidacją cech obronnych (Siemko 2023, s. 177).

Typ budowli

Zamek książęcy miał regularny kształt i znajdował się na nizinie. Wieża została prawdopodobnie zbudowana w XIV wieku lub nawet pod koniec XIII wieku, natomiast budynek mieszkalny wzniesiono w XV wieku. W XVI wieku zamek został rozbudowany na wielkopańską rezydencję, a w XVIII wieku przekształcono go w pałac.

Plany

Ikonografia i zdjęcia