Pilchowice, zamek

Zamek położony jest w centrum wsi, dawniej miasteczka, na niezbyt wyniosłym pagórku, w części otoczony pierwotną fosą. Założenie powstało w 2 poł XV w. przez wzniesienie murowanej budowli obsypanej ziemią wydobytą z fosy, zbarokizowany. Budynek zachował się w bardzo dobrym stanie technicznym, jest siedzibą Urzędu Gminy.

Lokalizacjawoj. śląskie, pow. gliwicki, gm. Pilchowice
Współrzędne50.2145489 N, 18.5607276 E
Obszar AZP99-43
Chronologiapełne średniowieczepóźne średniowiecze, nowożytność
AutorzyPiotr Siemko
Data udostępnienia16.07.2023
PILCHOWICE, frontowa elewacja dawnego dworu – zamku (obecnie siedziba urzędu gminy) z widocznym wjazdem do dawnej fosy (obecnie parking) (fot. P. Siemko)
PILCHOWICE, frontowa elewacja dawnego dworu – zamku (obecnie siedziba urzędu gminy) z widocznym wjazdem do dawnej fosy (obecnie parking) (fot. P. Siemko), Katalog Zamków i Dworów Obronnych Śląska [https://zamki.pwr.edu.pl/]. Licencja: CC BY-NC 4.0 [https://creativecommons.org/licenses/by-nc/4.0/]

Jak cytować?

Siemko Piotr. Zamek w Pilchowicach, Katalog Zamków i Dworów Obronnych Śląska [https://zamki.pwr.edu.pl/pilchowice-dwor-zamek/], Licencja: CC BY-NC 4.0 [https://creativecommons.org/licenses/by-nc/4.0/]. Data dostępu: 12.02.2025.

Zdjęcia, ryciny, ilustracje, plany, przekroje, etc. – jak w podpisach

Opis

Przynależność administracyjna

Obecna: gmina Pilchowice, pow. gliwicki, woj. śląskie

Historyczna: księstwo raciborskie, kozielsko-bytomskie, pow. rybnicki, toszecko-gliwicki, rejencja opolska

Lokalizacja i stan zachowania

Zamek położony jest w centrum wsi, dawniej miasteczka, na niezbyt wyniosłym pagórku, w części otoczony pierwotną fosą. Budynek zachował się w bardzo dobrym stanie technicznym, jest siedzibą Urzędu Gminy.

Toponomastyka

  • Ok. 1305 – Pilchowitz (CDS XIV, s. 97)
  • 1335 – Pilchowicz (MPV 1913, s. 366)
  • 1447 – Pylchwicz (MARKGRAF 1893, s. 367)
  • 1475 – Plchowicz (GERLIC 2002, s. 298)
  • 1679 – Pilchowice (JUNGNITZ s. 110)
  • 1687 – Pilchowitz (JUNGNITZ s.419)

Dzieje własności dóbr ziemskich i obiektu  na podstawie przyczynków źródłowych

  • Do 1360 r. – książęta raciborscy (WELTZEL 1881, s. 64)
  • 1363 – Lenthold z Pilchowic (WELTZEL 1881, s. 65)
  • 1438 – Petrasch (SĘKOWSKI 2008, s. 264)
  • 1445-1454 – Mikosch (SĘKOWSKI 2008, s. 264)
  • 1475-1486 – Jan  Holi z Pomięcic; w 1475 r. mowa o ziemi przeznaczonej pod fortalicium
  • 1496 – Jochym Holy z Pomięcic (GERLIC 2002, s. 298)
  • 1508-1538 – Mikołaj Holy (CHRZĄSZCZ 1914, Ldb. 85 s.129)
  • 1514 – Jan Hoszek (SĘKOWSKI 2003, s. 194)
  • przed 1590 – Filip Holy (CHRZĄSZCZ 1927, s.13)
  • 1594 – Johym Holy (CHRZĄSZCZ 1927, s.18-19)
  • 1666 – Henryk Holy i Jan Holy (JUNGNITZ, s. 111)
  • 1678-1679 – Jan Holy i Jerzy Koslowski (JUNGNITZ, s. 110)
  • 1687 – Jerzy Reistwitz (JUNGNITZ, s. 419)
  • Do 1727 – Helena Eleonora von Gotschalkowsky  (SĘKOWSKI 2003, s. 407)
  • Od 1727 – Karol Gabriel  Wengersky (SĘKOWSKI 2003, s. 407)

Historia budowlana obiektu

Pierwotny zamek pochodzący z XVI-XVII w. miał zostać zburzony w XVIII w. i obecny budynek miała wznieść rodzina Wengerskych w XVIIIw. Natomiast piętro podobno w latach 1873-1889. (KZS, t. VI, z. 5,s. 54)  Otoczony był fosą, którą zasypano w 1850 r. (KLOSS i inni, s. 54).

Zachowana budowla wzniesiona jest na planie prostokąta, dwukondygnacyjna z frontem zwróconym na płn. Fasada główna jest siedmioosiowa, tylna dziewięcioosiowa. Okna mają proste obramienia, a budynek nakrywa dach mansardowy, kiedyś pokryty dachówką, obecnie blachą trapezową. Ma ona skromne cechy barokowo-klasycystyczne. W XIX w. fosę zasypano jedynie częściowo, gdyż zachowała się do dziś od strony płd. i zach. Obecnie sucha i wybrukowana pełni funkcję parkingu, a do połowy lat70-tych XX w. napełniona była wodą. Budynek jest starszy niż podają opracowania. (KZS, t. VI, z. 5, s. 54; KLOSS i inni, s. 54)

Najstarszą częścią budynku są piwnice i składają się z kilku części powstałych w różnym czasie. Budynek zaczęto wznosić na wyrównanym terenie, bez zagłębienia ich w ziemi, a następnie obsypano je ziemią wydobytą przy tworzeniu fosy, przez co sprawia wrażenie wybudowanego na kopcu.

Piwnice założone są na planie wydłużonego prostokąta o orientacji płn. płd. i wym. Zewnętrznych ok. 19 x 6,5 m i wewnętrznych 17,5 x 4,6 m. Są to cztery pomieszczenia sklepione półkoliście. Całość wymurowana jest z cegły z użyciem kamienia.

Faza I (1475-1515)

Jest ona potwierdzona materiałem rozbiórkowym oraz popielatą zaprawą z głębi ściany płd.

Faza II (XVII w?)

Z tej fazy mogą pochodzić fragmenty wymurowane z cegły palcówki, która nie ma rozmiarów cegły średniowiecznej, ale nie może być też cegłą młodszą. Jeżeli jednak tej fazy nie było, palcówka musiałaby pochodzić z I fazy, a więc może być starsza niż 2 poł. XVI w.

Faza III (XVIII w)

Zasklepiono piwnicy kolebami z cegły i utworzono przejście pomiędzy pomieszczeniami, albo poszerzono starsze. Wtedy uformowano zejście do piwnicy od płn. oraz komorę piwnicy od wsch., a także wzniesiono część niepodpiwniczoną, a całość zbarokizowano.

Faza IV (XIX-XX w)

Przedłużono piwnicę w kierunku płn.,  wymurowano ściany, schody, używając do tego cegły maszynowej. Wówczas zmodernizowano także naziemne części budowli. (SIEMKO 2022, s. 96-99)

Typ obiektu

Zamek był budowlą prawdopodobnie typu wieża na kopcu lub dom na kopcu. Założenie powstało w 2 poł XV w. przez wzniesienie murowanej budowli obsypanej ziemią wydobytą z fosy. Największe przekształcenia nastąpiły w XVIII, XIX i XX w. Był to zamek rycerski, nizinny, nieregularny.

Ilustracje

Plany

Ikonografia i zdjęcia

Literatura

Chrząszcz J

DSB = Das schwarze Buch von Gleiwitz Journal Article

In: Gleiwitzer Jahrbuch, 1927.

BibTeX

Gerlic H

Regesty dokumentów Gliwic, Przyszowic, Toszka i okolicy znajdujących się w księgach inkorporacyjnych biskupów wrocławskich Journal Article

In: Zeszyty Gliwickie, vol. XXX, 2002.

BibTeX

Horwat J; Jedynak Z; Kiereś Z

Szlachta górnośląska Book

Bytom, 2008.

BibTeX

Jungnitz J

Visitationsberichte der Diözese Breslau. Archidiakonat Oppeln Book

Breslau, 1904.

BibTeX

Kloss E; Rode H; Stepf E; Eberle H

Die Bau- und Kunstdenkmäler des Kreises Tost-Gleiwitz Book

Breslau, 1943.

BibTeX

Markgraf H

Die Rechnung über den Peterspfennig im Archidiakonat Oppeln 1447 Journal Article

In: Zeitschrift des Vereins für Geschichte und Alterthum Schlesiens, vol. XXXIV, 1893.

BibTeX

MPV = Monumenta Poloniae Vaticana Book

Kraków, 1913.

BibTeX

Pilnaček J

Rody starého Slezska. Dìl II Book

Jilové u Prahy, 1972, (Dìl I, II, III, IV, VI).

BibTeX

Sękowski R

Herbarz szlachty śląskiej. Tom 1 Book

Katowice, 2002.

BibTeX

Siemko P

Siedziby rycerskie na ziemi gliwickiej Book

Katowice, 2022.

BibTeX

Wattenbach W; Grünhagen C (Ed.)

CDS VI = Codex Diplomaticus Silesiae, Registrum St. Wenceslai, Bd. VI Collection

Breslau, 1865.

BibTeX

Markgraf H; Schulte W (Ed.)

CDS XIV = Codex Diplomaticus Silesiae, Liber Fundationis Episcopatus Vratislaviensis, Bd. XIV Collection

Liber Fundationis Episcopatus Vratislaviensis, Breslau, 1889, (także skrótowo jako LfeV; Lf; LF).

BibTeX

Weltzel A

Geschichte der Stadt und Herrschaft Ratibor Book

Ratibor, 1881.

BibTeX

Lokalizacja