Zamek położony jest w centrum wsi, dawniej miasteczka, na niezbyt wyniosłym pagórku, w części otoczony pierwotną fosą. Założenie powstało w 2 poł XV w. przez wzniesienie murowanej budowli obsypanej ziemią wydobytą z fosy, zbarokizowany. Budynek zachował się w bardzo dobrym stanie technicznym, jest siedzibą Urzędu Gminy.
Lokalizacja | woj. śląskie, pow. gliwicki, gm. Pilchowice |
---|---|
Współrzędne | 50.2145489 N, 18.5607276 E |
Obszar AZP | 99-43 |
Chronologia | pełne średniowiecze, późne średniowiecze, nowożytność |
Autorzy | Piotr Siemko |
Data udostępnienia | 16.07.2023 |
Jak cytować?
Zdjęcia, ryciny, ilustracje, plany, przekroje, etc. – jak w podpisach
Opis
Przynależność administracyjna
Obecna: gmina Pilchowice, pow. gliwicki, woj. śląskie
Historyczna: księstwo raciborskie, kozielsko-bytomskie, pow. rybnicki, toszecko-gliwicki, rejencja opolska
Lokalizacja i stan zachowania
Zamek położony jest w centrum wsi, dawniej miasteczka, na niezbyt wyniosłym pagórku, w części otoczony pierwotną fosą. Budynek zachował się w bardzo dobrym stanie technicznym, jest siedzibą Urzędu Gminy.
Toponomastyka
- Ok. 1305 – Pilchowitz (CDS XIV, s. 97)
- 1335 – Pilchowicz (MPV 1913, s. 366)
- 1447 – Pylchwicz (MARKGRAF 1893, s. 367)
- 1475 – Plchowicz (GERLIC 2002, s. 298)
- 1679 – Pilchowice (JUNGNITZ s. 110)
- 1687 – Pilchowitz (JUNGNITZ s.419)
Dzieje własności dóbr ziemskich i obiektu na podstawie przyczynków źródłowych
- Do 1360 r. – książęta raciborscy (WELTZEL 1881, s. 64)
- 1363 – Lenthold z Pilchowic (WELTZEL 1881, s. 65)
- 1438 – Petrasch (SĘKOWSKI 2008, s. 264)
- 1445-1454 – Mikosch (SĘKOWSKI 2008, s. 264)
- 1475-1486 – Jan Holi z Pomięcic; w 1475 r. mowa o ziemi przeznaczonej pod fortalicium
- 1496 – Jochym Holy z Pomięcic (GERLIC 2002, s. 298)
- 1508-1538 – Mikołaj Holy (CHRZĄSZCZ 1914, Ldb. 85 s.129)
- 1514 – Jan Hoszek (SĘKOWSKI 2003, s. 194)
- przed 1590 – Filip Holy (CHRZĄSZCZ 1927, s.13)
- 1594 – Johym Holy (CHRZĄSZCZ 1927, s.18-19)
- 1666 – Henryk Holy i Jan Holy (JUNGNITZ, s. 111)
- 1678-1679 – Jan Holy i Jerzy Koslowski (JUNGNITZ, s. 110)
- 1687 – Jerzy Reistwitz (JUNGNITZ, s. 419)
- Do 1727 – Helena Eleonora von Gotschalkowsky (SĘKOWSKI 2003, s. 407)
- Od 1727 – Karol Gabriel Wengersky (SĘKOWSKI 2003, s. 407)
Historia budowlana obiektu
Pierwotny zamek pochodzący z XVI-XVII w. miał zostać zburzony w XVIII w. i obecny budynek miała wznieść rodzina Wengerskych w XVIIIw. Natomiast piętro podobno w latach 1873-1889. (KZS, t. VI, z. 5,s. 54) Otoczony był fosą, którą zasypano w 1850 r. (KLOSS i inni, s. 54).
Zachowana budowla wzniesiona jest na planie prostokąta, dwukondygnacyjna z frontem zwróconym na płn. Fasada główna jest siedmioosiowa, tylna dziewięcioosiowa. Okna mają proste obramienia, a budynek nakrywa dach mansardowy, kiedyś pokryty dachówką, obecnie blachą trapezową. Ma ona skromne cechy barokowo-klasycystyczne. W XIX w. fosę zasypano jedynie częściowo, gdyż zachowała się do dziś od strony płd. i zach. Obecnie sucha i wybrukowana pełni funkcję parkingu, a do połowy lat70-tych XX w. napełniona była wodą. Budynek jest starszy niż podają opracowania. (KZS, t. VI, z. 5, s. 54; KLOSS i inni, s. 54)
Najstarszą częścią budynku są piwnice i składają się z kilku części powstałych w różnym czasie. Budynek zaczęto wznosić na wyrównanym terenie, bez zagłębienia ich w ziemi, a następnie obsypano je ziemią wydobytą przy tworzeniu fosy, przez co sprawia wrażenie wybudowanego na kopcu.
Piwnice założone są na planie wydłużonego prostokąta o orientacji płn. płd. i wym. Zewnętrznych ok. 19 x 6,5 m i wewnętrznych 17,5 x 4,6 m. Są to cztery pomieszczenia sklepione półkoliście. Całość wymurowana jest z cegły z użyciem kamienia.
Faza I (1475-1515)
Jest ona potwierdzona materiałem rozbiórkowym oraz popielatą zaprawą z głębi ściany płd.
Faza II (XVII w?)
Z tej fazy mogą pochodzić fragmenty wymurowane z cegły palcówki, która nie ma rozmiarów cegły średniowiecznej, ale nie może być też cegłą młodszą. Jeżeli jednak tej fazy nie było, palcówka musiałaby pochodzić z I fazy, a więc może być starsza niż 2 poł. XVI w.
Faza III (XVIII w)
Zasklepiono piwnicy kolebami z cegły i utworzono przejście pomiędzy pomieszczeniami, albo poszerzono starsze. Wtedy uformowano zejście do piwnicy od płn. oraz komorę piwnicy od wsch., a także wzniesiono część niepodpiwniczoną, a całość zbarokizowano.
Faza IV (XIX-XX w)
Przedłużono piwnicę w kierunku płn., wymurowano ściany, schody, używając do tego cegły maszynowej. Wówczas zmodernizowano także naziemne części budowli. (SIEMKO 2022, s. 96-99)
Typ obiektu
Zamek był budowlą prawdopodobnie typu wieża na kopcu lub dom na kopcu. Założenie powstało w 2 poł XV w. przez wzniesienie murowanej budowli obsypanej ziemią wydobytą z fosy. Największe przekształcenia nastąpiły w XVIII, XIX i XX w. Był to zamek rycerski, nizinny, nieregularny.
Ilustracje
Plany



Ikonografia i zdjęcia



Literatura
DSB = Das schwarze Buch von Gleiwitz Journal Article
In: Gleiwitzer Jahrbuch, 1927.
Regesty dokumentów Gliwic, Przyszowic, Toszka i okolicy znajdujących się w księgach inkorporacyjnych biskupów wrocławskich Journal Article
In: Zeszyty Gliwickie, vol. XXX, 2002.
Szlachta górnośląska Book
Bytom, 2008.
Visitationsberichte der Diözese Breslau. Archidiakonat Oppeln Book
Breslau, 1904.
Die Bau- und Kunstdenkmäler des Kreises Tost-Gleiwitz Book
Breslau, 1943.
Die Rechnung über den Peterspfennig im Archidiakonat Oppeln 1447 Journal Article
In: Zeitschrift des Vereins für Geschichte und Alterthum Schlesiens, vol. XXXIV, 1893.
MPV = Monumenta Poloniae Vaticana Book
Kraków, 1913.
Rody starého Slezska. Dìl II Book
Jilové u Prahy, 1972, (Dìl I, II, III, IV, VI).
Herbarz szlachty śląskiej. Tom 1 Book
Katowice, 2002.
Siedziby rycerskie na ziemi gliwickiej Book
Katowice, 2022.
CDS VI = Codex Diplomaticus Silesiae, Registrum St. Wenceslai, Bd. VI Collection
Breslau, 1865.
CDS XIV = Codex Diplomaticus Silesiae, Liber Fundationis Episcopatus Vratislaviensis, Bd. XIV Collection
Liber Fundationis Episcopatus Vratislaviensis, Breslau, 1889, (także skrótowo jako LfeV; Lf; LF).
Geschichte der Stadt und Herrschaft Ratibor Book
Ratibor, 1881.