Rybnik, zamek

Przynależność administracyjna

Obecna: o miasto w woj. śląskim,

Historyczna: księstwo raciborskie państwo stanowe i powiat rybnicki w rejencji opolskiej

Lokalizacja i stan zachowania obiektu

Zamek w Rybniku, później pałac, położony jest na płaskim terenie w dolinie niewielkiej rzeki Nacyny. Średniowieczne miasto rozwinęło się w niewielkiej odległości od niego, które nigdy nie miało murów obronnych. Wzniesiono go wykorzystując piaszczystą łąkę otoczoną podmokłym terenem.

Po licznych przebudowach zachował się jako pałac, obecnie mieści siedzibę sądu rejonowego.

Topomonastyka

• 1223 – Ribnich (CDS 1, poz. I)
• 1227 – Rebenik (CDS 1, poz. III)
• 1228 – Rybnik (CDS 1, poz. IV)
• 1234 – Rybnicy (CDS 1, poz. V)
• 1288 – Ribnic (CDS 1, poz. XVIII)
• 1316 – Ribnicz (CDS 6, poz. XXV)
• 1327 – Ribnick (CDS 6, poz. IIIa)
• 1337 – Ribnik (CDS 6, poz. IIIb)
• 1437 – Rybnik (CDS 6, reg. 195)

Dzieje własności dóbr ziemskich i obiektu  na podstawie przyczynków źródłowych

Obszar Rybnika był częścią księstwa raciborskiego od jego powstania w XII wieku do śmierci ostatniego z Piastów raciborskich, księcia Leszka, w 1336 roku. Następnie księstwo przejęli książęta opawscy z dynastii Przemyślidów, którzy rządzili aż do śmierci ostatniego z nich, Walentego, w 1521 roku. Po jego śmierci księstwo raciborskie przypadło księciu opolskiemu Janowi II Dobremu, a po jego śmierci, dobra zostały przekazane królowi czeskiemu Ferdynandowi I Habsburgowi. Ferdynand oddał je w zastaw margrabiemu brandenburskiemu Jerzemu, a później jego synowi Jerzemu Fryderykowi, a następnie Izabeli Zapolya. W tym okresie właściciele dóbr rybnickich często się zmieniali.

W 1557 roku Ferdynand, już jako cesarz, potwierdził zastaw rybnicki na rzecz Władysława (Laszlo) starszego Popela von Lobkowitz, który objął dobra dopiero w 1575 roku. Po śmierci Laszlo starszego w 1582 roku, dobra odziedziczył Laszlo młodszy, a następnie jego brat Zdenek Wojciech i syn Zdenka, Wacław Euzebiusz. Wacław Euzebiusz zaciągnął długi u Aleksandra Jasta von Hangwitz w 1638 roku i sprzedał mu państwo rybnickie. Nastąpił okres częstych zmian właścicieli – dobra nabyli Oppersdorfowie, a w 1682 roku kupiła je Julianna Konstancja Węgierska, która sprzedała je synowi Karolowi Gabrielowi Węgierskiemu. Po jego śmierci w 1737 roku, dobra przejął jego syn Franciszek Karol, a następnie Emanuel, który zmarł w 1768 roku. Jego syn Antoni objął dobra w 1780 roku i w 1788 roku sprzedał je królowi pruskiemu Fryderykowi Wilhelmowi II, który przeznaczył zamek na dom inwalidów wojskowych. Od tego czasu zamek stał się własnością państwową (Idzikowski 1861, s. 21-95).

Pierwsza wzmianka o zamku pochodzi z 1327 roku (Rybnik castro), a w dokumentach z 1337 roku zamek jest określany jako castrum Ribnik, natomiast w 1437 roku jako Rybnik die Feste. W 1473 roku zamek został zdobyty przez książąt śląskich i biskupa wrocławskiego, a książę Wacław trafił do niewoli.

Urbarz z 1581 roku wspomina, że zamek był niezbyt duży. W XVII wieku dawny dom zamkowy został prawdopodobnie przebudowany. W latach 1776-1778 zbudowano istniejące do dziś skrzydła boczne (KZS, T.VI, z.11, s. 23).

Historia budowlana obiektu

Początki zamku w Rybniku mają sięgać XII wieku, choć do dziś nie zostało to potwierdzone. Zamek miał zostać zbudowany na miejscu klasztoru norbertanek, który w 1228 roku przeniesiono do Czarnowąsów. W czasie remontu budynku w 1991 roku odnaleziono nieznane dotąd relikty średniowiecznego zamku.

Faza 1 (2 poł XIII w.)

Zamek miał formę czworoboku z bramą na osi wschodniego muru obronnego. Wieża bramna była wysunięta przed lico muru, wyrastała z fosy i miała most zwodzony. Broniąca ją od wschodu fosa miała mieć do 14 m szerokości. Długość wschodniej części wynosiła 38,6 m. Wewnątrz obwodu obronnego znajdował się prostokątny budynek o trzech pomieszczeniach i wymiarach 22,8 x 9,4 m. Budynek wzmocniono szkarpami przekątnymi od północnego zachodu, południowego wschodu i południowego zachodu. Mury wykonano z piaskowca i cegły (Muzolf 1994, s. 105).

Faza 2 (XIV w.)

Druga faza budowy zamku wyznaczona jest przez mury, które powiększyły dotychczasowy budynek od wschodu. Dostawiona ściana stworzyła półtrakt o szerokości około 3 m. Nie wiadomo, czy po rozbudowie istniała wschodnia ściana pierwotnego budynku (Muzolf 1994, s. 105).

Faza 3 (XV w.)

Do trzeciej fazy zaliczono mur obwodowy zamku z bramą widokową stanowiącą wysuniętą przed lico muru wieżę. Nie odkryto muru obwodowego od strony zachodniej, prawdopodobnie został całkowicie zniszczony w momencie wznoszenia zachodniej ściany obecnego budynku przeznaczonego na Dom Inwalidów (Muzolf 1994, s. 122-123).

Brak informacji o prowadzeniu jakichkolwiek prac budowlanych w XVI wieku.

Pewne wiadomości o zamku zawarte są w urbarzu z 1581 roku. Stwierdzono w nim, że zabudowania są bardzo stare, zamek jest dobrze położony, ale niezbyt wielki, otoczony fosą wypełnioną wodą, starym wałem oraz stawami. Budynek miał jedną kondygnację o grubych murach, nad którą wznosiła się drewniana kondygnacja o konstrukcji wieńcowej (Pindwerg). Wewnątrz znajdowały się duża i mała izba z przynależnymi komorami (Idzikowski 1861, s. 53).

Faza 4 (XVII w.)

Kolejny urbarz z 1614 roku opisuje zamek jako pięknie położony i dobrze wyposażony (Heck i in. 1963, s. 286).

W literaturze przyjęto, że zamek został wzniesiony w XVII wieku. Tę budowlę ukazuje widok Rybnika sporządzony przez Endlera i powtórzony przez C.F. Stuckarta. Zamek był wydłużoną, trzykondygnacyjną budowlą z wykutym ryzalitem przy narożniku południowo-zachodnim (KZS, s. 25).

Faza 5 (2 poł. XVIII w.)

W latach 1776-78 zbudowano zachowane do dziś skrzydła boczne, nadając zespołowi kształt litery U (KZS, s. 25).

Faza 6 (koniec XVIII w.)

W 1789 roku zburzono część środkową zamku z XVII wieku i na jej miejscu rozpoczęto budowę nowego korpusu według projektu architekta Franciszka Ilgnera z przeznaczeniem na dom inwalidów. Badania wykazały, że nie rozebrano wszystkich murów, ponieważ zachowały się fragmenty o proweniencji średniowiecznej (KZS, s. 25).

Typ budowli

Zamek książęcy w Rybniku, nizinny i założony na planie czworoboku z bramą, otoczony murem obwodowym i fosą, przeszedł znaczącą ewolucję od średniowiecznej warowni do arystokratycznej rezydencji, a ostatecznie został przekształcony na cele publiczne.

Plany

Ikonografia i zdjęcia