Będkowice, dwór

Przynależność administracyjna i toponomastyka

• powiat wrocławski, gmina Sobótka; 
• w XIII w. Będkowice wchodziły, wraz z Sobótką i książęcym zamkiem na Ślęży, w skład księstwa wrocławskiego; w latach 1296-1301 należały do księcia fürstenberskiego Bolka I, 1301-1343: okręg Sobótka i Kąty Wrocławskie w ręku książąt ziębickich; 1343-1392 w posiadaniu księcia fürstenberskiego Bolka II Małego i księżnej Agnieszki, w granicach księstwa świdnickiego, do 1741: w obrębie  Weichbild Schweidnitz; 1741-1932: Kreis Schweidnitz, 1932-1945: Landkreis Breslau;
• historyczne nazwy miejscowości: 1209 Bendcouice, przed 1945: Bankwitz;
• historyczne nazwy majątku: Gut (brak nazwy własnej).

Kontekst przestrzenny, rozplanowanie, stan zachowania obiektu

Będkowice zostały odnotowane po raz pierwszy w dokumencie księcia śląskiego Henryka I Brodatego, który został wystawiony dla opactwa augustianów na Piasku we Wrocławiu i określał przebieg granicy rozdzielającej książęce a klasztorne posiadłości w rejonie Ślęży: (…) inter Bendcouice villam nostram et Stregomene villam dictorum fratrum (…). Wieś należy do osad o rodowodzie słowiańskim i rozplanowanie jej „niwy budowlanej” nie wykazuje cech typowych dla wsi lokowanych w XIII w. na prawie zachodnim. Brak tu klarownego układ placowego bądź ulicowego; zabudowa skupiała się wzdłuż kilku ulic rozdzielonych dwoma strumieniami.

Areał dworu jest ściśle związany z obszarem zabudowy wsi; zajmuje północną część „niwy”, zarazem płytkie obniżenie dolinne potoku nawadniającego stawy dworskie. W obrębie areału znajduje się:

• rozległy podwórzec folwarczny okolony dawnymi budynkami gospodarczymi od strony pd., wsch. i zach.,
• budynek dworu okolony wodami stawu (spiętrzonymi przez nasyp grobli), który pełni funkcję fosy; dostępny mostami od pd. (frontu) i pn.;
• założenie ogrodowe po pn. i wsch. stronie dworu.

Budynek rezydencjonalny to w obecnym kształcie budowla murowana z kamienia, na planie prostokąta, dwukondygnacyjna z piwnicami sytuowanymi niewiele powyżej poziomu wody w fosie, nakryta dachem czterospadowym. Murowane ściany tworzą na każdej kondygnacji plan trójdzielny, dwutraktowy, z obszerną sienią sięgającą na całą szerokość budynku.

Przemiany własności dóbr ziemskich

• Przed 1209 – między 1407/1413 – Będkowice stanowiły majątek książęcy, nie odnotowywany z żadnych dokumentach jako przedmiot transakcji majątkowych.
• 1413 – odnotowany  Peter Gelhorn, członek rodu rycerskiego, który od 2. połowy XIV w. zamieszkiwał w rejonie Świdnicy, Dzierżoniowa i Świdnicy.
• Między 1457 a 1461 wzm. jego syn Georg Gelhorn.
• Przed 1546 – między 1550/1568: Nickel Gelhorn, inicjator budowy dworu obronnego zachowanego do dziś.
• w 1568: odnotowani zostali Sigmund von Gelhorn i Heinrich von Logau jako właściciele dóbr w Będkowicach.
• Podział wsi na dwa majątki utrzymał się do początków XVII w., ich właścicielami byli:
• – Oswald von der Hayde, odnotowany w 1584 zu Bankwitz,
• – Dietrich von Zedlitz auf Bankwitz, który w 1584 r. przejął majątek Heinricha von Logau poprzez ożenek z wdową Jadwigą von Tschetsch.
• Między 1614/1619 – po 1655: Dietrich von Seidlitz „na Będkowicach i Kowalskich” koło Niemczy (1655)
• Po 1655-1671: jego siostrzeniec Hans Albrecht von Czettritz z Poniatowa i siostrzenica Hedwig Elisabeth.
• 1671-….: David Heinrich von Zedlitz z Czerńczyc, szwagier Hansa Albrechta, zakupił majątek na mocy układu z 1669 r.
• …. -1737: Hans Albrecht v. Zedlitz
• 1737-…..: David Siegmund von Zedlitz, syn Hansa Albrechta, uzyskawszy od Fryderyka II pruskiego tytuł hrabiego (w 1741 r.) urządził sobie nową siedzibę w Kraskowie.
• Dwór będkowicki, został wówczas na stałe pozbawiony funkcji rezydencjonalnych, ale bywał zamieszkiwany przez właścicieli – po 1760 r. przeniosła się tu wdowa po Davidzie, Helena Elisabeth von Hocke (zm. 1799).
• …..-1846: Karl Adolf Sigismund v. Zedlitz na Mirosławiczkach, zmarł bezpotomnie jako ostatni męski przedstawiciel będkowickiej linii rodu
• 1846-…: jego siostra Luiza Helena Augusta z domu von Zedlitz, zamężna z majorem Karlem v. Mutius na Bronowie, Starej Wodzie  itd.
• W rękach rodziny v. Mutius majątek będkowicki pozostawały do 1945 r. i był przekazywany w dzierżawę; dwór był w tym czasie stale zamieszkiwany jako siedziba dzierżawców.

Po II wojnie światowej dawny folwark został przekształcony w Państwowe Gospodarstwo Rolne. Dwór podzielony na mieszkania stopniowo niszczał. Po 1989 został rozparcelowany i sprywatyzowany. Obecny właściciel zabezpieczył dwór przed dalszą destrukcją, w latach 2001-2005 zdołał scalić wszystkie komponenty zabytkowego zespołu (dwór, park, folwark), obecnie prowadzi prace konserwatorskie we wnętrzach.

Historia budowlana obiektu

FAZA 1.

Dwór obronny typu motte, datowany na XIII w., stanowiący własność książęcą (o nieustalonej funkcji) lub egzystującą przez krótki czas siedzibę rycerską (hipotetyczną).

Obiekt ujawniono podczas prac archeologicznych przeprowadzonych przez Czesława Lasotę w związku z przygotowaniami do renowacji dworu i jego otoczenia. Po spuszczeniu wody z fosy oczyszczono jej dno (wydobywając setki przedmiotów i datujących się od czasów średniowiecza po XX w.) oraz wykonano odkrywki w piwnicach odsłaniając pod posadzką krawędzie fosy okalającej prostokątny majdan o długości 13 m i szerokości minimum 11 m. Na obrzeżu tego majdanu ujawniono dwa ciągi negatywów żerdzi i słupów, które – według Cz. Lasoty – są pozostałością „kurtyn” (ogrodzeń) o konstrukcji plecionkowej. W trakcie odsłaniania dawnej fosy znaleziono też szczątki ceramiki dające się datować na XIII w., które tkwiły pod grubą warstwą mułu nie zawierającą śladów działalności człowieka, co świadczy, że po opuszczeniu gródka miejsce przez długi nie było użytkowane.

FAZA 2.

Murowany zamek na planie prostokąta, z murem obwodowym i domem w jego obrębie, wzniesiony przez Petera von Gelhorn lub jego syna Georga.

W trakcie badań archeologicznych w Będkowicach ujawniono też obszerne pozostałości siedziby późnośredniowiecznej zachowane w postaci ław fundamentowych z kamienia. Odsłonięte relikty wskazują, że zamek był budowlą murowaną (wskazuje na to znaczna szerokość fundamentów: 1,3 – 1,7 m); obrys jego murów obwodowych był zbliżony do prostokąta, długiego na około 30 m, szerokiego na co najmniej 18 m (część północna została „przykrojona” fosą w XVI w.). Po wschodniej stronie dziedzińca, przy ścianie obwodowej, wznosił się podpiwniczony budynek mieszkalny o szerokości około 5 m (mierząc we wnętrzu, na poziomie piwnic). Przy kurtynie południowej, w połowie jej długości,  stał budynek na planie kwadratu (około 4,5 x 4,5 m), mający wąską podmurówkę z kamienia – był to zapewne budynek bramny, o konstrukcji szkieletowej (szachulcowej). Znaczna ilość szczątków ceramicznych znalezionych w odkopanej piwniczce domu zamkowego oraz na dnie fosy pozwalają określić czas funkcjonowania budowli na XV w. Szczególnie cennym elementem datującym są szczątki kafli piecowych wydobyte z fosy, przedstawiających królewnę (św. Barbarę?) i rycerza na tle sylwety miasta.

FAZA 3.

Zburzenie zamku i budowa w jego miejscu dworu obronnego, datowana inskrypcją portalową: GOTT VNSERE HERE LOP DANCK VND EHRE NICKEL GALHOR 1546 („Bogu, Panu naszemu, chwała, dzięki i cześć, Nickel Gellhorn 1546”).

Nie wiemy też dlaczego Nickel Gellhorn zburzył obszerny murowany zamek i zastąpił go okazałym dworem – nie dysponując przy tym ani znacznymi dochodami z majątku, ani godnościami czy urzędami, świadczącymi o ambicjach i potrzebie kariery. Losy obecnej budowli sugerują, że mogło dojść do pękania murów na skutek problemów z nośnością gruntów.

Dwór został zbudowany z kamienia łamanego; otrzymał plan prostokąta (28,3 x 14,0 m) i zwartą, kubiczna bryłę, która zawiera 3 kondygnacje: „warowne” piwnice, reprezentacyjny parter, „apartamentowe” piętro. Budowla „wyrasta” wprost z lustra wody wypełniającej staw. Była dostępna przez most ze zwodzonym przęsłem, które zamykało otwór wejścia (o czym świadczą wręby na ościeżach portalu).

Trójpasmowe, dwutraktowe rozplanowanie reprezentuje bardzo „progresywny” program (importowany z Brandenburgii?), niespotykany w tym czasie na Śląsku w tak wykrystalizowanej postaci nawet w budowlach książęcych. Kondygnacja parteru zawiera w pasmie środkowym obszerną sień (7,3 x 12,0 m), sięgającą na całą głębokość rzutu; pasmo zachodnie mieści dwa pomieszczenia podobnej wielkości: izbę (?) od frontu i komorę od tyłu; pasmo wschodnie zawiera od frontu wielką izbę-jadalnię (10,2 x 6,4 m), z tyłu zaś: komorę oraz kuchnią przyległą do sieni. Na piętrze układ jest analogiczny: izba / komora – sień górna – izba / komora / komora nad kuchnią.

Badania architektoniczne prowadzone przez Artura Kwaśniewskiego (20.. i później) pozwoliły odczytać i zinterpretować pozostałości bądź ślady pierwotnych schodów w sieni, wnęk i obramień okiennych (węższych niż obecne), urządzeń ubikacyjnych i grzewczych, wejść do pomieszczeń; także przejść łączących wielką izbę z piwnicą pod kuchnią oraz kredens z pomieszczeniem piwniczym poniżej.

Na szczególną uwagę zasługują walory obronne dwory, zapewnione nie tylko przez fosę i most zwodzony, ale przede wszystkim przez strzelnice szczelinowe urządzone na poziomie piwnic, rozglifione asymetrycznie (co dawało możliwość strzelania z ukosa) i pogrupowano parami tak, aby można było „krzyżować” ostrzał na przedpolu fosy. Tak konsekwentną „inkastelację” można tłumaczyć klimatem politycznym lat 40. XVI w. na Śląsku: zagrożeniem tureckim oraz wojną szmalkadzką (1546-47), w którą zaangażowały się również stany śląskie.

FAZA 4.

Gruntowna przebudowa dworu związana z modernizacją pomieszczeń oraz zapobiegająca katastrofie budowlanej, przeprowadzona z inicjatywy Dietricha von Seidlitz, ok 1615 r.

Prawdopodobnie na skutek płytkiego fundamentowania, braku konstrukcji stężających mury oraz nacisku więźby dachowej północna ściana dworu zaczęła odspajać się od ścian poprzecznych i lekko odchylać (proces ten zachodził też w kolejnych stuleciach). Konieczne było rozebranie sklepień izby pd.-zach. w parterze i wymiana stropów komory na jej tyłach. Natomiast prace modernizacyjne objęły m.in. powiększenie wnęk i otworów okiennych, zmianę układu okien w obrębie sieni dolnej i górnej, modyfikację systemu ogrzewania i układu wykuszy latrynowych, wstawienie portali fascjowych, wykonanie dekoracji malarskiej (w izbie pd.-zach. na piętrze, w wielkiej izbie i kredensie na parterze). Zachowano surowe gładkie elewacje z 1546 r., jedynie naroża pokryto boniami malowanymi.

FAZA 5.

Modernizacja wnętrz, z inicjatywy Hansa Albrechta von Zedlitz, ok. 1735 r.

Efektem prac była: nowe schody na piętro i do piwnicy; przebudowa układu apartamentowego poprzez przedzielenie dzielenie wielkiej izby dolnej i górnej oraz komór w paśmie zachodnim drewnianymi ścianami działowymi (powstał układ: pokój, sypialnia, garderoba); modernizacja układu grzewczego (nowe paleniska i piece oraz kominek w d. wielkiej izbie); częściowa modyfikacja układu wykuszy ubikacyjnych; zamurowanie okien części izby pd.-zach. na piętrze; modernizacja wystroju pomieszczeń (zasłonięcie stropów belkowych pułapami z dekoracją malarską; boazerie z pomieszczeniach dawnej wielkiej izby); budowa kamiennego mostu nad fosą.

FAZA 6.

Przebudowa pomieszczeń i dachu, z inicjatywy Helena Elisabeth v. Zedlitz z domu v. Hocke, 1781 r. (datowanie wg graffiti w zamurowanych wnękach okiennych izby pd.-zach. na piętrze).

Zakres prac: przedzielenie sieni dolnej ścianą działową, budowa nowych schodów; przebicie wejścia północnego i połączenie go z ogrodem poprzez most nad fosą; przebudowa wielkiego pokoju na piętrze; nowe piece (o formach klasycyzujących); wykonanie nowych tynków zewnętrznych z profilowanymi opaskami okiennymi; zastąpienie starszego dachu (wysokiego dwuspadowego?) dachem niższym, czterospadowym – z zastosowanie konstrukcji, która pozwoliła „spiąć” koronę murów i ograniczyć odchylanie się ściany północnej.

Najpóźniej w tym czasie dosztukowano końcówki belek stropowych pomieszczeń piętra przy ścianie północnej (stare końcówki belek „wysunęły się” z gniazd).

FAZA 7.

Remont, z inicjatywy Karla v. Zedlitz, 1844 r. (na podstawie inskrypcji fundacyjnej) na potrzeby zarządców folwarku.

M.in. zlikwidowano stary komin kuchenny, zmieniono ogrzewanie d. wielkiej izby (zamurowano kominek, wstawiono piec o formach neorenesansowych), zlikwidowano wykusze latrynowe; wmurowano tablicę pamiątkową z wykazem poprzednich właścicieli.

Najpóźniej z tego czasu pochodzą żelazne ściągi ze śrubą rzymską i kotwy poprowadzone na poziomie podłogi piętra w osi pn.-pd. – to stężenie pozwoliło wyeliminować groźbę katastrofy budowlanej.

FAZA 8.

Bieżące remonty i modernizacje, zapewne z inicjatywy zarządców, w początku XX w.: m.in. część pomieszczeń wyposażono w nowe piece kaflowe.

W okresie międzywojennym zarządca miał tu m.in. czteropokojowe mieszkanie, pokój gościnny, pokój opiekunki do dzieci, salę bilardową (wg informacji córki ostatniego zarządcy (uzyskanych przez obecnego właściciela dworu).

FAZA 9.

Badania, zabezpieczenia i prace konserwatorskie po 2003 r., z inicjatywy właściciela Lesława Pańczyszyna.

M.in. przeprowadzono badania architektoniczne (A. Kwaśniewski) i archeologiczne (Cz. Lasota), fundamenty zabezpieczono żelbetową opaską; wykonano remont więźby i nowe pokrycie dachu; przeprowadzono konserwację polichromowanych stropów i malowideł ściennych, ….

Charakterystyka wartości kulturowych

Dwór będkowicki jest jedną z nielicznych rezydencji śląskich, które niemal w całości zachowały autentyczną materię zabytkową (sprzed 1945). Jego pomieszczenia stanowią najlepiej na Śląsku zachowany zespół wczesnonowożytnych wnętrz dworskich, z czytelnym układem przestrzennym, nienaruszonymi stropami, sklepieniami, śladami dekoracji malarskiej, pozostałościami systemu ogrzewczego ewoluującego od XVI do XIX w. Relikty średniowieczne, artefakty archeologiczne (pozyskane z fosy), czytelność struktur konstrukcyjnych, ewoluujących układów funkcjonalno-przestrzennych i infrastruktur budowlanych sprawia, że obiekt przedstawia ogromną wartość naukową. Obrazuje również rozwiązania osobliwe bądź rzadko spotykane (wykonanie fosy wodnej otaczającej dwór na terenie lekko pochyłym poprzez usypanie grobli; portal z wrębem na most zwodzony, wykusze latrynowe z fazy „1546” w izbach, a nie komorach).

Plany

Wkrótce