Racibórz, zamek

Przynależność administracyjna

Obecna: miasto powiatowe, woj. śląskie

Historyczna: księstwo raciborskie, rejencja opolska

Lokalizacja i stan obiektu

Zamek raciborski położony jest nad brzegiem rzeki Odry, na jej lewym brzegu. Niegdyś była to wyspa na rzece zwana ostrogiem. zamek zachował się (obecnie w dobrym stanie). Mieszczą się w nim browar (skrzydło płn. i zach.), punkt informacji turystycznej (skrzydło wsch.) i kaplica.

Toponomastyka

• 1108 – Ratibor  (NEWERLA s. 9)
• 1217 – Rattibor (KDŚ II s. 160)
• 1239, 1240, 1241, 1244 – Ratibor (CDS VII reg. 541, 558, 577, 617)

Dzieje własności dóbr ziemskich i obiektu  na podstawie przyczynków źródłowych

• ok.1178  – 1211 Mieszko I Plątonogi (SZCZUR 1999, s.712)
• 1211 – 123 Kazimierz (SZCZUR 1999, s.715)
• 1232-1246 Mieszko II Otyły (SZCZUR 1999, s.719)
• 1246 – 1282 Władysław I  (SZCZUR 1999, s.722)

linia Raciborska

• Przemysław 1282-1306 (SZCZUR 1999, s.729)
• Leszek1306 – 1336 (SZCZUR 1999, s.739)

Przemyślidzi opawscy 

• 1336-1365 Mikołaj II 
• 1365-1381 Jan I
• 1381 – 1424 Jan II żelazny
• 1424 – 1456 Wacław 
• 1456 – 1464 wdowa Małgorzata  
• 1464-1493 Jan III
• 1493-1506 Mikołaj i Jan IV
• 1506-1521 Walentyn
• 1521 – 1532 książe opolski  Jan Dobry (SIEMKO 2023 s. 182)

Po śmierci księcia Jana  księstwo przypadło królom czeskim, a na mocy układów przejął je margrabia brandenburski  Jerzy von Hohenzollern (1532-1543), potem jego syn Jerzy Fryderyk (1543-1551). W latach 1551-1557 przekazano księstwo Izabeli Zapolyi, po czym wróciło pod bezpośrednie władanie korony czeskiej, która była w rękach cesarzy z dynastii Habsburgów. Z ich ramienia dobrami zarządzali starostowie, z których w dziejach zamku zapisali się Mettichowie i Opersdorffowie. Dobra do 1741 r. należały do Habsburgów z przerwami – 1598 r. do Zygmunta Batorego, 1622-1623 do Bethlena Gabora, a w latach1645-1666 były w zastawie Korony Polskiej. Od 1741 r. należały do króla pruskiego, które w 1812 r. nabył książę Hessen-Kassel po czym przeszły w ręce rodziny Hohenlohe (WELTZEL 1881, s.138 i n., 607 i n.) , w której pozostały do 1945 r.

Historia budowlana

Dość długo przyjmowano, że zamek raciborski wzniesiono w latach 1281 – 1287, a więc po utworzeniu Księstwa Raciborskiego w wyniku podziału schedy po Władysławie i opolskim i przed konfliktem zbrojnym. Chodzi o oblężenie zamku przez księcia Wrocławskiego Henryka IV Probusa usiłującego ująć biskupa Wrocławskiego Tomasza II, który schronił się na zamku u Księcia Przemysława (KUTZNER 1965 s. 47-48).

Zamek jest jednak starszy. Był kilkukrotnie oblegany w XIII wieku – 1241 roku w czasie najazdu Mongołów, w latach 1249, 1255, 1273 i we wspomnianym 1287 roku, co świadczy, że była to ważna i silna twierdza, gdyż go nie zdobyto (KUTZNER 1965 s. 42).

Na podstawie przeprowadzonych badań archeologicznych i architektonicznych wyciągnięto kilka wniosków. Jedna z najważniejszych budowli na zamku była kaplica, którą po wspomnianym konflikcie z biskupem, tenże biskup Tomasz podniósł do rangi kolegiaty w 1292 roku. On też zapewne był fundatorem nowej kaplicy. Była to budowla wzniesiona z cegły z użyciem kamienia do detalu (żebra sklepień, maswerki okien, portale sedlilia). Była ona dwupoziomowa, przez co nawiązywała do ufundowanej przez Henryka IV Probusa kolegiaty św Krzyża we Wrocławiu. Pierwotnie była dłuższa o przęsło od zach. (obecnie jest pięcioprzęsłowa). Kolegiatę zbudowano po 1288 roku, a więc po zawarciu ugody pomiędzy księciem a biskupem. księstwem raciborskim w latach 80 XIII wieku władał starszy brat księcia Przemysława książę cieszyński Mieszko (KUTZNER 1965 s. 42). Przemysław jako książę raciborski podpisywał się na dokumentach od 1293 r. A. Grzybkowski uznał, że budowę kolegiaty rozpoczęto po erygowaniu kolegiaty a budowniczymi i fundatorami byli biskup Tomasz i książę Przemysław. Kaplica otrzymała wówczas wezwanie do Świętego Tomasza z Canterburry.

Kaplica ta stanęła na miejscu starszej budowli, której pozostałości odkryto w trakcie badań archeologicznych. W XV wieku kaplica doznała katastrofy budowlanej (według niektórych badaczy w wyniku pożaru w 1519 roku). Zawaliła się wówczas ściana zach i płd. oraz sklepienia (WAWOCZNY 2011 s. 60). Pierwotnie kaplicę zbudowano z kamienia w partii  fundamentowej, a powyżej ściany wymurowano z cegły w wątku wendyjskim. Ściana zach.  została zbudowana całkowicie na nowo od fundamentów i nie należy do pierwotnej budowli. Fundamenty pierwotnej ściany odnaleziono w wykopie przed fasadą. Obecna fasada jest przesunięta w stosunku do pierwotnej o pół przęsła sklepiennego (obecna kaplica jest krótsza).  Również niemal całą ścianę płd. zbudowano od nowa (WAWOCZNY 2016 s. 65 in).

Kaplicę od wsch.  dostawiono do wcześniej istniejącego muru obronnego, zniesionego z cegły w wątku wendyjskim z 1 poł. XIII w.  Zapewne cały zamek otoczony był tym murem. główną partię muru wzniesiono w wątku gotyckim, charakterystycznym dla budowli wznoszonych od XIV do XVI w. W XV wieku powstała druga linia muru obronnego (WAWOCZNY 2011 s. 25),  co widoczne jest na rysunku zamku sporządzonym w 1609 roku przez Walentego von Säbischa. Od strony Odry istniała nawet trzecia linia muru obronnego. Najstarsza linia murów biegła po wale  grodu i wyznaczała teren dziedzińca zamkowego. W płd.-wsch.  narożniku zabudowań zamkowych wznosiła się okrągła wieża. Jest widoczna na wspomnianym rysunku Säbischa, z tym, że była wówczas już  zniszczona. Wyszczerbione jej mury wystawały nieco ponad koronę muru obronnego. reszty murów tej wieży w partii fundamentowej odkryto podczas badań archeologiczno-architektonicznych.

Cylindryczną wieżę o średnicy około 16 m miał wznieść książę raciborski Przemysław (WAGNER s. 345).  Na terenie, gdzie była zlokalizowana, prawdopodobnie po pożarze w 1637 roku, wzniesiono budynek płd-wsch.  Zapewne wówczas rozebrano pozostałości wieży cylindrycznej.

Budynek bramy jest budowlą składającą się z kilku części, co wynika z przekształcenia i przebudowania budynku. Wzniesiono go w XIV w.  wbudowując w przebieg muru obronnego z 1 poł. XIII w.  a pierwotny poziom progu bramy znajdował się 1,5 metra poniżej obecnego. Sień przejazdowa podzielona była pierwotnie na dwie części, oddzielone ostro łukową arkadą. Jeszcze na weducie Säbischa Widać, że budynek jest wieloczłonowy. Zapewne przy XVII-wiecznej odbudowie został scalony i sień nakryto sklepieniem kolebkowym z lunetami. Pierwotnie książę Przemysław miał tu wznieść wieżę bramną, która w końcu XIV w. zawaliła się wskutek podmywania przez rzekę (WAGNER s. 345).

 Na początku XV wieku miał powstać nowy budynek bramy, a w drugiej połowie XV wieku gdy zamek otoczono drugą linią murów obwodowych miał powstać kolejne budynek bramy z mostem zwodzonym od strony płd., i do niej przylegała czworoboczna, trzy kondygnacyjna wieża. Do budynku przylega wspomniane mur obronny przebiegający tu na kierunku płn-płd.  na koronie tego muru zachował się ganek straży, obecnie w formie korytarza. W XVI wieku pomiędzy budynek bramy a kaplicę wbudowano dwukondygnacyjny budynek zakrystii, a na płn.  od przejazdu bramnego po zewnętrznej stronie muru gotyckiego wzniesiono przybudówki (WAWOCZNY 2011 s. 26-27).

Dominującym budynkiem na zamku był pałac książęcy, wzniesiony wzdłuż wsch. linii muru obronnego. Jedynie w przypadku zamku Raciborskiego mamy do czynienia z  określeniem „pałac „– „in pallazio castrii Ratiboriensis” (KUTZNER 1965 s. 50).

W trakcie prac renowacyjnych na zamku w latach 2008 – 2012 przeprowadzono badania domu zamkowego i kaplicy. Usunięto wówczas fragment sklepionego ganku arkadowego przy kaplicy i odsłonięto lico muru domu zamkowego. Wyeksponowano lico muru z cegły w wątku gotyckim na kamiennej podwalinie z zachowanymi detalami kamieniarki gotyckiej. Ceglane  lico muru ożywione było poprzecznie ułożonymi zendrówkami, co skłania do wniosku, że nie był on pierwotnie tynkowany. Prawdopodobnie w tej wersji pałac powstał na przełomie XIII i XIV w (WAWOCZNY 2011 s. 35).

Zamek był wielokrotnie odbudowywany Po klęskach jakiego nawiedziły, jak  wspomniane podmywanie, pożary w 1519 r., 1574 r., 1637 r. i 1858 r. czy powodzie, które niszczyły zwłaszcza mury obwodowe. 

Do największych przekształceń doszło w trakcie odbudowy w latach 1603-1636, nadając budowlom styl późno renesansowy. Przy pracach wzmiankowani zostali mistrzowie Budowlani – Andrzej Victori, Jerzy Hofman i Lessman (KZS S. 34).  Na początku XIX wieku rozbudowano słodownię zajmującą zach. część zamku. W 1846 roku zamek przebudowano na biura według projektu architekta Józefa Linke. Większość budynków spłonęła w czasie pożaru w 1858 r., po czym odbudowano skrzydła płn. i zach.  adaptując je na browar oraz rozbudowano Browar. W 1945 r. spłonął budynek bramy zamkowej, który odbudowano w 1950 r. Od 1963 roku prowadzono na zamku badania archeologiczne (WAWOCZNY 2011 s. 29-33).

Typ budowli

Zamek książęcy, nizinny, ulokowany na wyspie odrzańskiej w miejscu wczesnośredniowiecznego grodu, nieregularny . Budowę rozpoczęto najpóźniej w 1 poł. XIII w. od wznoszenia murów obronnych i niewykluczone, że było tu palatium z kaplicą. Budowa dwupoziomowej kaplicy po 1292 roku i palatium na przełomie XIII/XIV w.  wraz z nową bramą, przebudowaną w XV wieku i okrągłą wieżą. Przekształcony po pożarach w 1519 r., 1637 i 1858 r.

Plany i przekroje

Ikonografia i zdjęcia