Wojcieszów, pałac Niemitz-Kauffung

Przynależność administracyjna i toponomastyka

• w XIII w. Wojcieszów wchodził w skład księstwa śląskiego; od 1296 r. w granicach księstwa świdnickiego; do 1741: w obrębie weichbildu świdnickiego; 1741-1932: Kreis Schweidnitz, 1932-1945: Landkreis Breslau; 1975-1978 woj. jeleniogórskie
• historyczne nazwy miejscowości: 1268 r. Coufunge (SUB IV, nr 47,48), 1268 r. Ober-Woitsdorf (SR. 1289)  1300 r. Woycezdorf (CDS XIV, s 125), 1337 r. Kowffingen (RS 5810), 1367 Kouffung (LANDBUCH I), 1507-1540 r. Woiczdorf, zapisywana też jako Woitsdorf lub Woitzdorf oraz powtarzające się określenie „Kaufung”, lub „Woiczdorf, jak kto woli” (LF, D 127). (Boguszewicz 2010)
• historyczne nazwy majątku: Niemitz (ZIMMERMANN  1786 t. 6, s. 377),

Kontekst przestrzenny, rozplanowanie, stan zachowania obiektu

Wieś założono na prawie niemieckim, posiadała średniowieczny układ łańcuchowy, z zagrodami sytuowanymi po obu stronach drogi przebiegającej wzdłuż koryta rzeki Kaczawy, pierwszy raz wzmiankowana w 1268 roku jako „Coufunge” (SUb IV, nr 47-48). Wojcieszów wyróżnia się na tle innych wsi śląskich wielością obiektów rezydencjonalnych funkcjonujących na przestrzeni wieków. Taki stan był następstwem znacznego rozdrobnienia własności ziemskiej oraz pochodną wielkości wsi tj. jej areału i potencjału gospodarczego. Historyczna rozpiętość miejscowości to około 8 km w układzie południkowym. Od XIV wieku został utrwalony podział Wojcieszowa na Wojcieszów Dolny (niem. Nieder-Kauffung) – wysunięty najbardziej na północ, następnie Środkowy (niem. Mittel-Kauffung) i na południe – Górny (niem. Ober-Kauffung). Nazwy te wskazują na ich położenie geograficzne, a nie na przynależność własnościową, gdyż od XIV wieku we wsi funkcjonowało więcej niż 3 majątki rycerskie. W okresie największego rozdrobnienia własności ziemskiej, które nastąpiło w XVII – XVIII wieku w Wojcieszowie odnotowano dziesięć majątków (Zimmermann, 1786, Bd. 6. s. 376), natomiast w latach 30. XX wieku funkcjonowały już tylko trzy. Do dziś w granicach Wojcieszowa zachowanych jest pięć dworów i pałaców.

Pałac przy ulicy Bolesława Chrobrego 167 położony jest w środkowej części Wojcieszowa, po zachodniej stronie głównej drogi Świerzawa – Marciszów. Nie został zlokalizowany w pierwotnej strukturze wsi, o czym świadczy oddalenie (ok. 600 m) od katolickiego kościoła parafialnego wzmiankowanego od 1366 roku (LANDBUCH I nr 170) oraz od kościoła ewangelickiego, dziś już nieistniejącej parafii.

Fasadą – elewacją wschodnią – pałac zwraca się w stronę drogi. Elewacja zachodnia zamyka od wschodu prostokątne podwórze, otoczone przez budynki folwarczne. Od narożnika północno-wschodniego biegnie mur do ogrodzenia, oddzielającego budynek od drogi, wzdłuż muru i elewacji północnej prowadzi droga dojazdowa na teren dawnego folwarku. Bryła pałacu jest zwarta, masywna i monumentalna. Budynek 2-kondygnacyjny, w całości podpiwniczony, z użytkową 1-szą kondygnacją. poddasza. Pałac nakryty jest dachem mansardowym naczółkowym, zwieńczonym ażurową wieżyczką ze spiczastym hełmem. W połaciach dachowych 1 kondygnacji lukarny, nakryte daszkami 2-spadowymi. Bryła pałacu wzbogacona przez dwie masywne, 2-kondygnacyjne wieże na planie połowy 8-boku. Wieże wchodzą w dolną połać dachową, wieńczy je krenelaż na kroksztynach. Między wieżami filarowy podcień 3-osiowy, o osi środkowej wysuniętej ku przodowi, zwieńczony tarasem. W elewacji zachodniej odpowiednikiem podcienia jest 3-osiowy, jednokondygnacyjny ryzalit, także zwieńczony z tarasem, nad którym znajduje się 3-osiowa facjata z trójkątnym szczytem. Budynek na cokole o zmiennej wysokości.

Ściany zewnętrzne i wewnętrzne murowane z cegły, tynkowane. Detal architektoniczny ceramiczny, otynkowany (gzymsy, krenelaż, pilastry) oraz wyrobiony w tynku (obramienia otworów, głowice pilastrów).

Budynek na rzucie prostokąta. Część środkową fasady ujmują masywne wieżyczki na rzucie połowy ośmioboku, między nimi filarowy, prostokątny podcień, którego środkowe filary ustawione ukośnie i wysunięte do przodu. Podcieniowi fasady odpowiada 3-osiowy, prostokątny ryzalit środkowy elewacji zachodniej. Sień znajduje się na osi środkowej budynku. Pomieszczenia w układzie 3-traktowym w osi podłużnej (w części północnej układ korytarzowy jednostronnie otwarty). Wnętrza niegdyś w układzie 2-(część południowa) i 2,5-traktowym (część północna). Przelotowa sień dzieli budynek na dwie części. Część pomieszczeń parteru jest sklepiona. Wnętrza reprezentacyjne znajdowały się prawdopodobnie na 2-giej kondygnacji, zachowana jest część oryginalnej stolarki drzwiowej i okiennej.

Dzieje własności dóbr ziemskich i obiektu na podstawie przyczynków źródłowych

Chronologię własności posiadłości można prześledzić na podstawie monografii napisanej przez P. Stockmanna z okazji 150-lecia pierwszego nabożeństwa wspólnoty ewangelickiej. Wpis z książki Stockmanna opatrzony jest adnotacją, że informacje były częściowo zaczerpnięte z Landbuchów, częściowo ze starych ksiąg wieczystych, a częściowo z ksiąg ławników. Autor spisu dodał adnotację dotycząca sposobu zapisu: lata bez nawiasów oznaczają możliwy do sprawdzenia początek posiadania przez kolejnego właściciela; linia pomiędzy dwoma nazwiskami wskazuje na brak dokładnej informacji o czasie własności; rok w nawiasie oznacza pierwszą wzmiankę o kolejnym właścicielu. Część z dat możliwa jest do sprawdzenia w źródłach, zapisane w nawiasach po wpisie.

• Hans Reibniz von Girleßdorf zur Mauer,
• 1581 – Christoph Seidlitz,
• (1637) – Sebastian von Zedliz- Cammerswaldau, syn starszego Georga auf Stöckel i Stimpel, brat Melchiora auf Stöckel  (APWr Ritterdienste 1602, s. 371),
• (1672) – Sebastian von Zedliz – pani Barbara Helene Niemiz, z domu von Zedlitz – spadkobiercy Warnsdorfa,
• 1694 – Friedrich von Zedlitz auf Tschirnhaus und Lest, zjednoczony z Tschirnhaus do 1803 (ZIMMERMANN  1786 t. 6, s. 377),
• 1803 – Friedrich Ludwig Karl Graf Pfeil,
• 1806 – Ernst Ferdinand August von Üchtriz i Steinkirch,
• 1823 – Ferdinand Friedrich Wilhelm Alexander von Üchtriz-Steinkirch (KNIE 1830, s. 279), (KNIE 1845, s. 323), (SGA 1870, s. 133),
• 1890 – Pani Karoline Ernestine Ferdinande Helene von Niebelschütz, z domu von Üchtritz-Steinkirch. (Handbuch 1892), (Krane 1901-1904)

Pod koniec XIX w. do ok. 1917 właścicielką jest Helena v. Niebelschutz (z domu Uchtritz-Steinkirch), po niej Margareta v. Gersdorff (z domu Niebelschutz) do 1937. Ostatni dziedzic, Rudolf v. Gersdorff opuścił posiadłość w 1946 r. Po II wojnie światowej pałac wraz z resztą posiadłości przeszedł na własność skarbu Państwa Polskiego i użytkowany był początkowo jako dom dziecka; w 2 poł.1.50-tych w użytkowanie spółdzielni rolniczej a potem PGR-u w Wojcieszowie.

Stan badań

• W części szóstej spisu F. A. Zimmermanna z 1786 r.  podzielił on miasto na Ober- , Mittel-, Nider – Kauffung , w części Mittel- pałac przy ulicy B. Chrobrego 167 jest nazwany „Niemitz” i opisany jako składający się z: 1 folwarku, 3 rolników, 20 ogrodników, 11 gospodyń domowych.
• Posiadłość widnieje w sporządzonej przez J. G. Knie inwentaryzacji wsi, osad, miasteczek województwa śląskiego z 1830 i 1845 roku.
• W 1892 r. została wydana  monografia Wojcieszowa napisana przez P. Stockmanna z okazji 150-lecia pierwszego nabożeństwa wspólnoty ewangelickiej, w której został zawarty m.in. spis własności majątku Niemitz.
• Założenie pałacowe jest wpisane do rejestru zabytków pod nr A/996 od 14.02.2007 r.    
• W 1992 roku powstała biała karta, opracowana przez Ewe i Jacka Sawińskich, obejmująca opis budynku, inwentaryzacje rzutu parteru oraz inwentaryzację fotograficzną.
• W ramach projektu badawczego pt. „Katalog zamków i dworów obronnych Śląska”, dr inż. arch. Artur Kwaśniewski opracował kwerendę wybranych źródeł historycznych i opracowań nt. majątków ziemskich i siedzib rycerskich/szlacheckich w Wojcieszowie (Wrocław, sierpień 2023), w tym zawarł majątek Niemitz.

Historia budowlana obiektu

Majątek Niemitz został uwzględniony w monografii Stockmanna, opisana przez niego historia własności sięga tam II połowy XVI wieku, dobra pojawiają się również na mapie Reglera (1763) oraz w spinie Zimmermanna (1786), może to dowodzić istnienia w tym miejscu wcześniejszego majątku na którego zrębie powstał XIX budynek. Obecny kształt budynku pochodzi z odbudowy po pożarze z 1816 roku, w którym wraz z pałacem spłonęło kilka budynków gospodarczych. Data na chorągiewce wiatrowej wiąże się z przebudową, a właściwie z nadaniem budowli cech neogotyckich w 1863-1864 roku. Prawdopodobnie podczas tej przebudowy nastąpiło odwrócenie front ku drodze i wzmocnienie osi wejścia w postaci basztek. Ze względu na to, że pałac jest własnością prywatną i nie ma możliwości przeprowadzenia wizji lokalnej we wnętrzach budynku, w celu datowania posłużono się dodatkowo opisem zamieszczony w białej karcie „(…) w pierwszej kondygnacji, sień i pomieszczenia traktu wschodniego w części południowej sklepione są kolebką z lunetami i krzyżowo (dwa pomieszczenia południowe), kolebkowo sklepiony jest również korytarzyk części północnej.” Całościowe podpiwniczenie budynku może ponadto wskazywać na jednorodność powstania obecnej bryły.

Wzmianki o tym obiekcie: APWr 1550; APWr 1602; Jurek 2004, s. 136; Knie 1830, s. 323–324; Knie 1845, s. 279; Kwaśniewski 2023; Regler 1763; Stockmann 1892; Urmesstischblätter 1824; Zimmermann 1786, s. 376.

@techreport{kwasniewski2023,

title = {Katalog zamk\'{o}w i dwor\'{o}w obronnych \'{S}l\k{a}ska, nr 03PH/0001/22, Zadanie 2},

author = {Andrzej Kwa\'{s}niewski},

year  = {2023},

date = {2023-01-01},

urldate = {2023-01-01},

address = {Wroc\law},

note = {Kwerenda wybranych \'{z}r\'{o}de\l historycznych i opracowa\'{n} nt. maj\k{a}tk\'{o}w ziemskich i siedzib rycerskich/szlacheckich w Wojcieszowie (pow. jeleniog\'{o}rski)},

keywords = {},

pubstate = {published},

tppubtype = {techreport}

}

@techreport{rejestr1550,

title = {Rejestr powinno\'{s}ci wojskowych lennik\'{o}w ksi\k{e}stw \'{s}widnickiego i jaworskiego z 1550 r.},

institution = {Archiwum Pa\'{n}stwowe we Wroc\lawiu},

keywords = {},

pubstate = {published},

tppubtype = {techreport}

}

@techreport{rejestr1602,

title = {Rejestr powinno\'{s}ci wojskowych lennik\'{o}w ksi\k{e}stw \'{s}widnickiego i jaworskiego z 1602 r.},

institution = {Archiwum Pa\'{n}stwowe we Wroc\lawiu},

keywords = {},

pubstate = {published},

tppubtype = {techreport}

}

@techreport{sawinska_1992,

title = {Pa\lac Wojciesz\'{o}w, ul. Boles\lawa Chrobrego 167},

author = {Ewa Sawi\'{n}ska and Jan Sawi\'{n}ski},

year  = {1992},

date = {1992-01-01},

institution = {Wojew\'{o}dzki Urz\k{a}d Ochrony Zabytk\'{o}w, Delegatura w Legnicy},

note = {Karta Ewidencyjna Zabytk\'{o}w Architektury i Budownictwa},

keywords = {},

pubstate = {published},

tppubtype = {techreport}

}

@collection{\ssknie_1830,

title = {Alphabetisch-Statistisch-Topographische Uebersicht aller D\"{o}rfer, Flecken, St\"{a}dte und andere Orte der K\"{o}nigl. Preu\ss. Provinz Schlesien, nebst beigef\"{u}gter Nachweisung von der Eintheilung des Landes nach den verschiedenen Zweigen der Civil-Verwaltung mit drei besondern Tabellen},

author = {J. G. Knie},

editor = {J. G. Knie},

year  = {1830},

date = {1830-01-01},

urldate = {1830-01-01},

address = {Breslau},

keywords = {},

pubstate = {published},

tppubtype = {collection}

}

@collection{\ssknie_1845,

title = {Alphabetisch-Statistisch-Topographische Uebersicht aller D\"{o}rfer, Flecken, St\"{a}dte und andere Orte der K\"{o}nigl. Preu\ss. Provinz Schlesien, nebst beigef\"{u}gter Nachweisung von der Eintheilung des Landes nach den Bezirken der drei K\"{o}niglichen Regierungen, den darin enthaltenen F\"{u}rstenth\"{u}mern und Kreisen, mit Angabe des Fl\"{a}cheninhaltes, der mittlern Erhebung \"{u}ber die Meeresfl\"{a}che, der Bewohner, Geb\"{a}ude, des Viehstandes u.s.w.},

author = {J. G. Knie},

editor = {J. G. Knie},

year  = {1845},

date = {1845-01-01},

urldate = {1845-01-01},

address = {Breslau},

keywords = {},

pubstate = {published},

tppubtype = {collection}

}

@collection{\ssLandbuch01,

title = {LANDBUCH I = Landbuch ksi\k{e}stw \'{s}widnickiego i jaworskiego, tom I: 1366-1376},

author = {I LANDBUCH},

editor = {T. Jurek},

year  = {2000},

date = {2000-01-01},

urldate = {2000-01-01},

address = {Pozna\'{n}},

keywords = {},

pubstate = {published},

tppubtype = {collection}

}

@collection{\ssLandbuch02,

title = {LANDBUCH II = Landbuch ksi\k{e}stw \'{s}widnickiego i jaworskiego, tom II: 1385-1395},

author = {II LANDBUCH},

editor = {T. Jurek},

year  = {2004},

date = {2004-01-01},

urldate = {2004-01-01},

address = {Pozna\'{n}},

keywords = {},

pubstate = {published},

tppubtype = {collection}

}

@collection{\ssLandbuch03,

title = {LANDBUCH III = Landbuch ksi\k{e}stw \'{s}widnickiego i jaworskiego, tom III: 1396-1407},

author = {III LANDBUCH},

editor = {T. Jurek},

year  = {2007},

date = {2007-01-01},

urldate = {2007-01-01},

address = {Pozna\'{n}},

keywords = {},

pubstate = {published},

tppubtype = {collection}

}

@book{stockmann1892,

title = {Geschichte des Dorfes und des Kirchspiels Kauffung},

author = {Paul Stockmann},

year  = {1892},

date = {1892-01-01},

urldate = {1892-01-01},

address = {Diesdorf},

keywords = {},

pubstate = {published},

tppubtype = {book}

}

@misc{urmesstischblatt1883b,

title = {Urmesstischblatt, Printed sectional maps of the Kingdom of Prussia, 1883-1944},

year  = {1883},

date = {1883-01-01},

urldate = {1883-01-01},

note = {Digital copies available at: http://igrek.amzp.pl/mapindex.php?cat=TK25\&listtype=standard\&listsort=sortoption1 (accessed May 1, 2024). Sheet no. 2948 Kauffung (old numbering) = No. 5161 Kauffung (new numbering)},

keywords = {},

pubstate = {published},

tppubtype = {misc}

}

@collection{urmesstischblatter1824,

title = {Urmesstischbl\"{a}tter von Schlesien, Manuscript map collection of the Province of Silesia},

year  = {1824},

date = {1824-01-01},

urldate = {1824-01-01},

institution = {Staatsbibliothek Berlin, Preu\ssischer Kulturbesitz},

note = {SBB IIIC Kart. N 729, sheet 2948 (original numbering: Bd X Blatt 4)},

keywords = {},

pubstate = {published},

tppubtype = {collection}

}

@collection{vonregler1763,

title = {Schlesien links der Oder ohne die Grafschaft Glatz},

author = {Ludwig Wilhelm Regler},

year  = {1763},

date = {1763-01-01},

urldate = {1763-01-01},

note = {Map, Scale ca. 1:24,000. Staatsbibliothek Berlin, Preu\ssischer Kulturbesitz, SBB IIIC Kart. N 1540, sheet 50},

keywords = {},

pubstate = {published},

tppubtype = {collection}

}

@book{zimmermann1786,

title = {Beitr\"{a}ge zur Beschreibung Schlesien, Bd. 6},

author = {Friedrich Albert Zimmermann},

year  = {1786},

date = {1786-01-01},

urldate = {1786-01-01},

pages = {376},

address = {Brieg},

keywords = {},

pubstate = {published},

tppubtype = {book}

}

Ilustracje