Kamienna Góra, zamek (nieistniejący)

Tajemnicza, kresowa twierdza w dolinie Bobru i Zadrny, nazywana „sudecką Troją”, powstała w końcu XIII w. przy szlaku do Czech, zapewne dla nadzorowania postępów akcji kolonizacyjnej oraz ochrony fundowanego w 1292 r. opactwa cysterskiego w Krzeszowie. W 1348 r. mogła być świadkiem słynnego „trojańskiego” podstępu księcia Bolka II Małego, który odzyskał wówczas Kamienną Górę z rąk Czechów.

Lokalizacja	woj. dolnośląskie, pow. kamiennogórski, miasto Kamienna Góra
Współrzędne	50.7841233, 16.0372114
Obszar AZP	86-19
Chronologia	późne średniowiecze, nowożytność
Autorzy	Roland Mruczek, Dagmara Adamska
Data udostępnienia	21.08.2025

KAMIENNA GÓRA, założenia mieszkalno-obronne na mapie Messtischblatt, ark. 5262 Landeshut, wyd. w 1937 r.: 1 – zamek książęcy na Górze Zamkowej (Burgberg), 2 – dwór obronny Grodztwo (Kreppelhof) (opr. P. Błoniewski)

Jak cytować?

Roland Mruczek, Dagmara Adamska, Kamienna Góra (gm. loco), zamek, Katalog Zamków i Dworów Obronnych Śląska [https://zamki.pwr.edu.pl/kamienna-gora-zamek-nieistniejacy/]. Licencja: CC BY-NC 4.0 [https://creativecommons.org/licenses/by-nc/4.0/]. Data dostępu: 07.12.2025.

Opis

Przynależność administracyjna i toponomastyka

Współczesna: powiat loco, gmina loco
Historyczne: księstwo wrocławskie, księstwo świdnickie
Historyczne nazwy: Landeshute (1316), Landishuta (1318, 1332, 1333, 1342), Landishute (1326, 1328), Landishut (1335), Lantczhutte (1337), Burgberg (1351), burgberge fur der stat gelegen (1390)

Lokalizacja i stan zachowania obiektu

Założenie obronne w Kamiennej Górze usytuowane było około 400 m na wschód od miasta lokacyjnego, na Zamkowej Górze (472,4 m n.p.m.; niem. Burgberg, Burg-Berg; pol. Grodzisko, Zameczna, Zamkowa), na szerokim cyplu położonym na południe od ujścia Zadrny do Bobru, na jego prawym brzegu, gdzie zbocze miejscami tworzy urwisko, w sąsiedztwie wyrobiska kamieniołomu. Zamkowa Góra zbudowana jest z karbońskich zlepieńców i piaskowców, które tworzą niewielkie skałki i urwiska. Wejście od strony Zadrny prowadzi stromymi schodami terenowymi, podczas gdy pozostałe zbocza są znacznie łagodniejsze. Całe zbocze północno-wschodnie zajmują od XVIII w. cmentarze – katolicki oraz nieczynny żydowski – natomiast zbocze południowo-wschodnie i wierzchołek wzgórza zajęte są obecnie przez ogródki działkowe oraz park. Na szczycie wznosi się cylindryczna, murowana wieża ciśnień wraz z krytym zbiornikiem wody. Na północ od założenia zachowały się relikty XIX-wiecznej restauracji.

Zamek, ostatecznie zniszczony w czasie wojen husyckich, jeszcze w XIX w. miał układ przestrzenny czytelny w terenie. W 1. połowie XVIII w. na południowym stoku Góry Zamkowej wzniesiono wiatrak, a w czasie wojen śląskich zlokalizowano w sąsiedztwie szańce pruskie. Ostateczne zatarcie układu przestrzennego zamku nastąpiło wraz z budową około 1880 r. cylindrycznej wieży ciśnień, stylizowanej na wieżę obronną, z górną kondygnacją nadwieszoną w formie pozornych machikuł, a także w wyniku prac remontowych prowadzonych w 1960 r. Grodzisko (zamczysko) badano archeologicznie w 1966 r., jednak wkrótce potem niemal całkowicie je zniszczono podczas przebudowy urządzeń wodociągowych. Ostatnie badania archeologiczne przeprowadzono w 2018 r.; przyniosły one podstawowe ustalenia dotyczące chronologii i charakteru założenia obronnego.

Zamek miał prawdopodobnie strukturę wieloczłonową, nawiązującą do tzw. zamków typu przejściowego (kolonizacyjnych). Widoczna jest jeszcze jego centralna część o owalnym zarysie. Tworzy ją nasyp z kamieni, ziemi oraz prawdopodobnie gliny, o wymiarach 13 × 16 m i powierzchni plateau ok. 250 m² – być może pozostałość kopca, na którym stała wieża mieszkalno-obronna. Po stronie zachodniej, poniżej stożka, widoczny jest zarys konstrukcji ziemnej (wału?). Czytelna w morfologii terenu część założenia, wstępnie określana jako majdan (gród właściwy), ma wymiary 35 × 20 m i kształt zbliżony do owalu; obecnie wznosi się około 4 m ponad otaczający teren. Analizy stratygraficzne wykazały, że poziom użytkowy grodu został sztucznie podniesiony przez usypanie na szczycie góry kopca o wysokości do około 2 m. Od strony północno-zachodniej, na stoku, przy murze cmentarnym, znajduje się wykuty w skale korytarz, który – zdaniem A. Boguszewicza (2010, s. 227) – wiązał się z zamkiem i pełnił prawdopodobnie funkcję furty. Jeszcze w XVIII w. u podnóża wzniesienia widoczne były relikty murowanej budowli, utożsamianej wówczas z zabudowaniami zamkowymi.zabudowaniami zamkowymi.

Wybór źródeł do dziejów miejscowości i dóbr ziemskich

1316–1318 – miejsce wystawienia dokumentów księcia Bernarda (RS 3560, 3851; APWr, Rep. 83 nr 40/22)
1326 – miejsce wystawienia dokumentu księcia Bolka II i Kunegundy (RS 4553)
1328–1349 – miejsce wystawienia dokumentów Bolka II (RS 5383, 5429, 5963, 6522, 6581; APWr, Rep. 83 nr 62/38, 68/50, 24/5; LuBS I, s. 491; APWr, Dokumenty majątku Schaffgotschów, nr 654/Fach XXVII, nr 8-1)
1342 – miejsce wystawienia dokumentów Henryka jaworskiego (RS 6948, 6949)
1351 – Bolko II potwierdził przywileje wójta kamiennogórskiego, w tym posiadanie czterech wolnych od czynszu łanów na wzgórzu zamkowym (APWr, Rep. 83 nr 93)
1390 – Manyt, wójtowa kamiennogórska, wraz z dziećmi sprzedała mieszczance kamiennogórskiej Katarzynie Semanynn i jej synowi Zemanowi folwark należący do wójtostwa krajowego, położony pod wzgórzem zamkowym, z wolnym wypasem owiec (Landbuch II, nr 963)

Dzieje własności i funkcje obiektu

Geneza zamku i domniemanego starszego założenia grodowego wiąże się zapewne z akcją kolonizacyjną na południowych, podgórskich kresach Śląska – w Kotlinie Kamiennogórskiej, a zwłaszcza w jej południowej części zwanej Kotliną Krzeszowską. Zamek powstał przy starej drodze wiodącej ze Śląska przez obniżenie Bramy Lubawskiej do Czech, prawdopodobnie związanej z odnotowaną przez Galla Anonima i Kosmasa wyprawą wojenną Bolesława III Krzywoustego w 1110 r. Wczesna metryka tego osadnictwa, postulowana w starszej literaturze – zwłaszcza łączenie początków grodu z panowaniem księcia Henryka Brodatego – nie znajduje dziś potwierdzenia źródłowego, choć znajduje pewne wsparcie w wynikach badań archeologicznych wskazujących na użytkowanie tego terenu we wczesnym średniowieczu. Najstarszy pojedynczy zabytek pozyskany metodą wykopaliskową na Górze Zamkowej datowany jest na 2. połowę IX – początek X w.

Pierwsza wiarygodna wzmianka o kolonizacji tych terenów pochodzi z 8 maja 1242 r., gdy księżna Anna Przemyślidka, wdowa po Henryku II Pobożnym, nadała benedyktynom z czeskich Opatowic miejscowość położoną in silva, que Cressebor nuncupatur (SUb II, nr 230). W 1249 r. pojawia się określenie Landishute forensis, a następnie Camena Gora (SUb II, nr 383), co wskazuje na Kamienną Górę jako ośrodek targowy, zapewne również centrum administracyjne. Nazwa Landishute – typowa dla miejsc obronnych od Bawarii po Małopolskę – wskazuje na centralny w regionie charakter militarny i kresowy. Kronikarz E.I. Naso wyjaśniał, że stary zamek nazywał się Wacht oder Hütte („strażnica”), i stąd miasto nazwano Landeshütte („strażnica kraju”). W powojennej literaturze polskiej długo funkcjonowała spolszczona wersja tej nazwy – „Straża” – nieznajdująca jednak potwierdzenia w źródłach.

W 1254 r. Bolesław Rogatka nadał benedyktynom z czeskich Opatowic kolejne 200 łanów lasu (SUb III, nr 110), a w 1256 r. powtórzył nadanie, zastrzegając jednak prawo do książęcej zwierzchności nad dobrami klasztornymi (SUb III, nr 191). Niezadowalające postępy w kolonizacji – a według innych także zmieniająca się sytuacja polityczna na czesko-śląskim pograniczu – doprowadziły do odkupienia 29 czerwca 1289 r. przez Bolka I od opata Časty wszystkich posiadłości benedyktynów w Cressowe za sumę 240 marek (CDS VII/3, s. 126, nr 2111) i zastąpienia ich konwentem cysterskim z Henrykowa, dla którego książę 8 września 1292 r. wystawił dokument fundacyjny (CDS VII/3, s. 173–174, nr 2241). Geneza nowego zamku wiąże się najpewniej z koniecznością kontroli szlaków handlowych w dolinach Bobru i Zadrny oraz ochrony fundowanego wówczas opactwa cysterskiego w Krzeszowie, co było także skutkiem zmieniającej się po śmierci Henryka IV Probusa (1290) sytuacji politycznej, zwłaszcza w relacjach śląsko-czeskich.

Według F.A. Zimmermanna (1785, s. 56) książę Bolko I miał w 1286 r. zbudować na Górze Zamkowej zamek, w 1292 r. założyć miasto Landeshut i w 1294 r. ufundować tamtejszą farę. Autor uważał, że Bolko nadał prawa miejskie istniejącej już wsi, przypominając wcześniejsze nadania Bolesława Rogatki i Konrada z 1249 r. dla benedyktynów, które miały być jednym z najwcześniejszych lokacji na prawie niemieckim na Śląsku. Z kolei Naso (1667, s. 209, 211) twierdził, że Bolko zbudował miasto jako strażnicę w miejscu po zniszczonym zamku, w 1292 r. otoczył je podwójnym pierścieniem murów i wałów, a w 1294 r. ufundował farę miejską. C.F.W. Hayn (1821, s. 23) wspominał o strażnicy na Górze Zamkowej przed Bramą Dolną, umocnionej wałami, która miała chronić ośrodek istniejący już w 1249 r. i obdarzony prawem niemieckim; na jej miejscu w 1286 r. miał powstać zamek Bolka I. Podobnie datował budowę K.A. Müller (1837, s. 527–528), wskazując lata 1286–1288, przy czym zauważał, że kilka lat wcześniej Bolko wzniosł już na górze pewne umocnienia i wartownię, zapewne w związku z najazdami Czechów. Rozwijające się osadnictwo w pobliżu zamku miało skłonić księcia do nadania praw miejskich Kamiennej Górze oraz umocnienia jej podwójnym murem i fosą.

Zamek powstał najpewniej w latach 1289–1292 (por. Boguszewicz 2010, s. 227), czyli między przejęciem dóbr benedyktyńskich przez Bolka I a ich przekazaniem cystersom. Jest to jednak konstrukcja logiczna, nie w pełni potwierdzona źródłowo. W 1295 r., podczas najazdu króla Wacława II na Śląsk, Bolko I miał oprzeć obronę na zamku kamiennogórskim.

W latach 1316–1318 w Kamiennej Górze wystawiał dokumenty książę Bernard (RS 3560, 3851; APWr, Rep. 83 nr 40/22), w 1326 r. – Bolko II i Kunegunda (RS 4553), w latach 1328–1349 – Bolko II (RS 5383, 5429, 5963, 6522, 6581; APWr, Rep. 83 nr 62/38, 68/50, 24/5; LuBS I, s. 491; APWr, Dokumenty majątku Schaffgotschów, nr 654/Fach XXVII, nr 8-1), a w 1342 r. – Henryk jaworski (RS 6948, 6949).

W 1345 r., w trakcie walk z Janem Luksemburskim, Bolko II przejściowo utracił Kamienną Górę. Choć król czeski 27 kwietnia bez powodzenia oblegał Świdnicę, to jednak w odwrocie na początku maja zajął warownię kamiennogórską. W 1348 r., za panowania Karola IV Luksemburskiego, Bolko II odzyskał Kamienną Górę – według tradycji dzięki podstępowi „trojańskiemu”: kilkudziesięciu jego zbrojnych ukryło się w wozach z sianem, które czeska załoga wprowadziła do miasta; żołnierze ci obezwładnili straże i otworzyli bramy, umożliwiając wojskom księcia łatwe opanowanie miasta i być może zamku (Kronika książąt polskich, s. 510; Müller 1844, s. 527–528; Grünhagen 1884, s. 180). Nie jest jednak jasne, czy wówczas odzyskano zamek (seine Feste Landeshut wg Grünhagena) czy miasto (Stadt wg Müllera).

W 1351 r. Bolko II potwierdził przywileje wójta kamiennogórskiego, w tym posiadanie czterech wolnych od czynszu łanów na Wzgórzu Zamkowym (APWr, Rep. 83, nr 93). Zapewne jeszcze przed tą datą siedzibę książęcą przeniesiono do miasta, a miejsce po dawnym zamku stało się uposażeniem wójta dziedzicznego. W 1390 r. Małgorzata (Manyt), wójtowa kamiennogórska, wraz z dziećmi sprzedała mieszczance Katarzynie Semanynn i jej synowi Zemanowi folwark należący do wójtostwa krajowego, położony pod Wzgórzem Zamkowym, z wolnym wypasem owiec (Landbuch II, nr 963).

W 1426 r. miało miejsce nieskuteczne oblężenie Kamiennej Góry przez husytów (Nasone, s. 210). Mieszkańcy odrzucili wezwania do kapitulacji i po zaciekłej obronie odparli napastników, wielokrotnie próbujących wedrzeć się na mury. Kronikarze Hayn i Naso opisali bohaterską postawę kobiet i dzieci gaszących pożary wybuchające podczas walki. W końcu husyci odstąpili – miasto poniosło znaczne straty, splądrowano okolicę, ale brak wzmianek o zajęciu lub zburzeniu zamku. W 1431 r. husyci ponownie pojawili się pod miastem, lecz zrezygnowali z ataku. W 1444 r. próbował zdobyć je były husyta Jan Kolda z Żampachu, jednak ograniczył się jedynie do rozbicia obozu pod murami. Także w trakcie późniejszych walk o koronę czeską (1470, 1471, 1488) różne wojska podchodziły pod miasto i dochodziło do potyczek, lecz Kamienna Góra nie została zdobyta.

Historia budowlana

Mimo przeprowadzenia badań archeologicznych w 1966 r. przez Z. Bagniewskiego oraz w 2018 r. przez zespół badawczy kierowany przez K. Jaworskiego (w składzie: Dawid Maciejczuk, Kacper Siejkowski, Monika Gorczyńska, Olga Ludwiczak, Marian Gomułkiewicz i Zofia Zaborowska) nie ma obecnie podstaw do rekonstrukcji układu przestrzenno-funkcjonalnego zamku ani określenia jego przemian i chronologii. W trakcie prac ujawniono pierwsze, domniemane relikty średniowiecznej budowli kamiennej oraz warstwę spalenizny (nr 4), w której zarejestrowano pionowo wbity grot bełtu. Dotychczasowe badania potwierdziły obecność na stanowisku zabytków datowanych na późne średniowiecze (przede wszystkim 4. ćwierć XIII – XIV w.), czasy nowożytne (głównie XVIII w.) oraz XIX i XX w. Podczas ostatnich badań odkryto również zabytki ruchome pochodzące zarówno z wczesnego średniowiecza, jak i z okresu nowożytnego, m.in. kolekcję renesansowych kafli figuralnych, ołowiane kulki muszkietowe oraz liczne fragmenty fajek kaolinowych.

Typ budowli

Zamek typu przejściowego (kolonizacyjny), górski.

Literatura

Konkretne wzmianki o obiekcie

SUb II 1963, nr 230, 383; SUb III 1963, nr 110, 191; CDS VII/3 1886, s. 126 nr 2111, s. 173–174 nr 2241; RS 1892–1903, nr 3560, 3851, 4553, 5383, 5429, 5963, 6522, 6581, 6948, 6949; APWr, Rep. 83 nr 40/22, 62/38, 68/50, 24/5, 93; APWr, Dokumenty majątku Schaffgotschów nr 654/Fach XXVII, nr 8-1; LuBS I 1881, s. 491; LANDBUCH II 2004, nr 963; Kronika Książąt polskich, s. 510; Boguszewicz 2010, s. 86–88, 226–228; Müller 1837, s. 527–529; Müller 1844, s. 527–529; Nasone 1667, s. 209–211; Grünhagen 1884, s. 180; Hayn 1821, s. 23.

Zimmermann F A (Ed.)

Beiträge zur Beschreibung Schlesien, Bd V Collection

Tramp, Johann Ernst, Brieg, 1785.