Kożuchów, zamek

Najstarsze murowane partie zamku w Kożuchowie tworzą prostokątne założenie obronne o wymiarach około 39 × 27–29,5 m, wkomponowane w system murów miejskich i wzmocnione potężną wieżą narożną. Całość otaczała szeroka, sucha fosa, a wjazd prowadził od strony miasta. Od XVI do XIX/XX w. zamek był wielokrotnie przekształcany, około 1685 r. przebudowany na barokowy klasztor karmelitów.

Lokalizacja	woj. lubuskie, pow. nowosolski, gmina Kożuchów
Współrzędne	51.7458811, 15.5914661
Obszar AZP	66-15
Chronologia	późne średniowiecze, nowożytność
Autorzy	Dominik Nowakowski
Data udostępnienia	14.11.2025

KOŻUCHÓW, stan współczesny, 2019 (fot. Paweł Jagasek, CC BY-SA 4.0, z Wikimedia Commons)

Kożuchów fragment mapy Messtischblatt z lokalizacja dworuKOŻUCHÓW, fragment mapy Messtischblatt z lokalizacja zamku

zamek w kozuchowieKOŻUCHÓW, stan współczesny, 2019 (fot. <a href="https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Ko%C5%BCuch%C3%B3w.jpg">Paweł Jagasek</a>, <a href="https://creativecommons.org/licenses/by-sa/4.0">CC BY-SA 4.0</a>, z Wikimedia Commons)

Jak cytować?

Dominik Nowakowski, Kożuchów, zamek, Katalog Zamków i Dworów Obronnych Śląska [https://zamki.pwr.edu.pl/kozuchow-zamek/]. Licencja: CC BY-NC 4.0 [https://creativecommons.org/licenses/by-nc/4.0/]. Data dostępu: 06.12.2025.

Opis

Przynależność administracyjna i toponomastyka

Współczesna: gmina Kożuchów, pow. nowosolski, woj. lubuskie
Historyczne jednostki administracyjne: księstwo głogowskie
Nazwy historyczne: Kożuchów (niem. Freystadt)

Kontekst przestrzenny, rozplanowanie, stan zachowania obiektu

Założenie zlokalizowane jest na łagodnym wyniesieniu, otoczonym płaskim, pierwotnie zapewne częściowo podmokłym terenem, w północnej części miasta lokacyjnego. Zamek pierwotnie powiązany był z obwodem murów miejskich i stanowił element miejskiego systemu obronnego. Obiekt był wielokrotnie przebudowywany w okresie od XVI do XIX/XX w. Około 1685 r. przeszedł w ręce karmelitów, którzy przebudowali założenie na barokowy klasztor.

Wybór źródeł do dziejów miasta i zamku

1273 – proboszcz Henryk de Cesuchow (SUb IV, nr 201).
1287 – Henryk III głogowski przekazał patronat nad kościołem parafialnym Zakonowi NMP Domu Niemieckiego (SUb V, nr 330).
1291–1311 – kasztelan/burgrabia Dytryk Pesna (SUb VI, nr 9, 10, 196, 202, 438, 478; RS 3188).
1295 – wzmianka o wójcie miejskim (SUb VI, nr 196).
1310 – wzmiankowany wójt dziedziczny (RS 3150).
1311 – wzmiankowany młyn położony przy zamku (molinum situatum prope castrum) (RS 3188).
1314 – dystrykt kożuchowski (RS 3413).
1329 – Henryk IV głogowsko-żagański oddał Janowi Luksemburskiemu w lenno księstwo głogowskie, w tym Kożuchów (LuBS I, s. 130).
1348 – wzmiankowany urząd sędziego dworskiego (Matuszkiewicz 1911, s. 98).
1378 – podział księstwa głogowskiego; Kożuchów pozostał w części głogowskiej (LuBS I, s. 192–193).
1379 – król Wacław IV Luksemburski zhołdował księcia Henryka VIII Wróbla z jego ziem, w tym Kożuchowa (LuBS I, s. 194).
1398 – starosta Mikołaj von Rotenburg (CDS XXIV, s. 166).
1402 – sędzia dworski Henlin Meistir (CDS XXIV, s. 166).
1404–1405 – starosta Jan von Nebelschütz (CDS XXIV, s. 131, 167).
1409 – dokument wystawiony na zamku (in obere palacio foris capellam) (CDS XXIV, s. 169).
1413 – starosta Junge Tschambor (CDS XXIV, s. 115).
1413 – sędzia dworski Konrad Kalman (CDS XXIV, s. 206; Kd IX, 87).
1417 – marszałek Jan von Knobelsdorf (CDS XXVIII, s. 55).
1418 – starosta Bernhard Stislaw (CDS XXIV, s. 173).
1418 – starosta Mikołaj von Glaubitz (CDS XXIV, s. 3).
1418–1428 – sędzia dworski Jan Koch (CDS XXIV, s. 173; CDS XXVIII, s. 70).
1421 – marszałek Mikołaj Döring (CDS XXIV, s. 3).
1421–1422 – starosta Mikołaj von Rotenburg (CDS XXIV, s. 3, 106; CDS XXVIII, s. 60; LuBS I, s. 202).
1428–1430 – starosta Wilhelm von Gersdorf i marszałek Zygmunt Lesslau (CDS XXIV, s. 4).
1432–1435 – sędzia dworski Mikołaj Kalman (CDS XXIV, s. 72, 73).
1433 – ochmistrz Piotr Unruh (CDS XXXI, s. 28).
1434–1447 – marszałek Heinze Schaff (CDS XXIV, s. 73, 109, 114, 156; CDS XXXI, s. 29).
1437–1438 – ochmistrz Korcze von Knobelsdorf (CDS XXIV, s. 73).
1444–1454 – sędzia dworski Mikołaj Suckaw (CDS XXIV, s. 74, 156, 178; CDS XXVIII, s. 87, 99).
1446–1449 – starosta Werner von Unruh (CDS XXIV, s. 178; CDS XXVIII, s. 90; Neuling 1902, s. 101).
1447 – wzmiankowany dwór (hof) (CDS XXXI, s. 31).
1448–1449 – marszałek Zygmunt von Lesslau (CDS XXIV, s. 61; CDS XXXI, s. 32).
1451 – kaplica na zamku (in castri) (AA, II b, k. 50–50v).
1452–1453 – Otto Kazelicz (CDS XXIV, s. 144; CDS XXVIII, s. 249).
1455 – starosta Heinze von Nebelschütz oraz altarysta głównego ołtarza na zamku (hawse) (CDS XXIV, s. 179).
1456–1457 – kaplica zamkowa (CDS XXIV, s. 180–181).
1456–1477 – starosta Andrzej Sweydenicz (CDS XXIV, s. 62, 76, 77, 107–108, 110, 111, 116, 132, 133, 144, 182, 187, 189, 206; CDS XXVIII, s. 3, 54, 116, 117, 119; CDS XXXI, s. 3, 34, 35, 127; LuBS I, s. 207, 209).
1469 – wzmiankowany ołtarz na zamku (Schlosse) (CDS XXIV, s. 186).
1469 – Maciej Korwin zhołdował Henryka XI z jego połowy księstwa głogowskiego, w tym Kożuchowa (LuBS I, s. 208).
1469–1475 – marszałek Heinze Waldau (CDS XXIV, s. 54, 76, 107, 111, 187; CDS XXVIII, s. 3, 116; CDS XXXI, s. 3, 35).
1471–1472 – sędzia dworski Liborius Snell Schoultcz (CDS XXIV, s. 206; Kd IX, 604, 608, 624).
1471–1472 – sędzia dworski Jerzy Gonter (CDS XXXI, s. 35).
1472 – kaplica zamkowa (CDS XXIV, s. 187).
1476 – sędzia dworski Klemens Lorsze (CDS XXIV, s. 206; Kd IX, 639).
1476 – ochmistrz i landwójt Otto Schenk von Landsberg (CDS XXIV, s. 77, 189).
1477 – Jan II żagański opanował miasto, zamek (castrum) utrzymał się jeszcze przez kilka miesięcy (Annales…, s. 35, 37).
1478 – zamek książęcy i miasteczko (ducali castra opid Freyenstat) (AA, II b 3, k. 27–27v).
1479–1480 – starosta Jan von Kottwitz (CDS XXIV, s. 78, 114, 190).
1480 – zamek (castrum) (Annales…, s. 40).
1486 – starosta Jan Anczat (CDS XXIV, s. 134).
1488 – Urban Holinbergir, starosta głogowski, szprotawski i kożuchowski (CDS XXIV, s. 107).
1488 – wojska księcia Jana II żagańskiego spaliły miasto, z wyjątkiem zamku (castrum), parafii i szkoły (Annales…, s. 56).
1491 – Władysław II Jagiellończyk przekazał ziemię głogowską, w tym Kożuchów, Janowi Olbrachtowi (LuBS I, s. 40, 44).
1498 – Jan Polack z Karnkowa, starosta głogowski i kożuchowski (CDS XXIV, s. 107).
1499 – Władysław II Jagiellończyk przekazał księstwo głogowskie Zygmuntowi Jagiellończykowi (LuBS I, s. 250).
1501–1505 – sędzia dworski Michał Blancke (CDS XIV, s. 110, 193).
1507–1515 – sędzia dworski Jan Erlich (CDS XXIV, s. 145, 194, 196).
1508 – Zygmunt Jagiellończyk zwrócił księstwo Władysławowi II Jagiellończykowi, a ten wcielił je do korony czeskiej (LuBS I, s. 255–257).
1519 – Fryderyk Der, starosta weichbildu kożuchowskiego (CDS XXIV, s. 83).
1535 – sędzia dworski Mateusz Grosman (CDS XXIV, s. 135).
1548 – sędzia dworski Jan Brieger (CDS XXIV, s. 199).

Historia budowlana obiektu

Z najstarszych, średniowiecznych partii zamku zachowały się mury wzniesione z kamienia narzutowego, układanego warstwowo i spajanego zaprawą wapienną. Tworzą one obwód prostokątnego założenia o wymiarach około 39 m (bok północny i południowy), 27 m (bok wschodni) i 29,5 m (bok zachodni), czytelny zwłaszcza w piwnicy skrzydła zachodniego oraz w narożniku północno-zachodnim obecnego zamku. Analogiczny układ murów kamiennych zachował się także w piwnicach w północno-wschodnim narożniku założenia.

W narożniku południowo-zachodnim usytuowana była wieża na planie zbliżonym do kwadratu o boku długości około 10 m i grubości murów około 2,4 m, przechodząca na wyższych kondygnacjach w formę cylindryczną. Główny budynek mieszkalny, w kondygnacjach nadziemnych prawdopodobnie ceglany, zajmował narożnik północno-wschodni i być może całą szerokość skrzydła zachodniego; w narożniku północno-zachodnim znajdował się drugi, mniejszy budynek. Po stronie południowej mur obwodowy biegł lekkim łukiem i łączył się w narożniku południowo-wschodnim z murem miejskim, stanowiąc jego przedłużenie.

Całość założenia otaczała szeroka, sucha fosa, a wjazd prowadził od strony miasta, w południowej części obwodu, nieco na wschód od obecnego. W późniejszych wiekach, od XVI po XIX/XX stulecie, zamek był wielokrotnie przebudowywany. Około 1685 r. przeszedł w ręce karmelitów, którzy przekształcili go w barokowy klasztor, zachowując jednak w murach klasztoru relikty średniowiecznego założenia obronnego.

Chronologia: nieokreślony zamek książęcy z końca XIII–XIV w.; murowany, regularny zamek z 2 poł. XIV w.; przekształcenia nowożytne (od XVI w.), przebudowa na klasztor karmelitów około 1685 r.

Literatura

Konkretne wzmianki (wybór): SUb IV, nr 201; SUb V, nr 330; SUb VI, nr 9, 10, 196, 202, 438, 478; RS 3150, 3188, 3413; LuBS I, s. 130, 192–194, 202, 207–209, 250, 255–257; CDS XIV, s. 110, 193; CDS XXIV, s. 3–4, 54, 61–62, 72–74, 78, 83, 98, 106–107, 109–110, 114–116, 131–135, 144–145, 166–169, 173, 178–182, 187–190, 193–199; CDS XXVIII, s. 3, 54–55, 60, 70, 87, 90, 99, 116–117, 119, 249; CDS XXXI, s. 3, 28–29, 31–32, 34–35, 127; Kd IX, s. 87, 604, 608, 624, 639; AA, II b, k. 50–50v; AA, II b 3, k. 27–27v; Annales… (SRS 10), s. 35, 37, 40, 56; Neuling 1902, s. 101; Nowakowski 2008, s. 347–352; Eysymontt 2009, s. 347.

Andrzejewski T; Szukiełowicz Z

Kożuchów średniowieczne fortyfikacje Book

Nowa Sól, 2001.