Gorzyczki (gm. Gorzyce), motte

Przynależność administracyjna

Obecna: Gorzyczki (Klein Gorzitz, Kr. Ratibor, MBl. 3448), gm. Gorzyce, pow. wodzisławski, woj. śląskie; stan. nr 1, AZP 1/105-42

Przynależność historyczna: ks. raciborskie, mniejsze wolne państwo stanowe, pow. rybnicki, rej. opolska

Lokalizacja

Gródek znajduje się na płaskim wyniesieniu o podłożu lessowym, w pobliżu naturalnego cieku wodnego i łąk zalewowych Olzy, na południowo-wschodnim skraju obecnej zabudowy wsi. W otoczeniu stanowiska znajdują się ślady osadnictwa pradziejowego, w tym z epoki brązu, co potwierdzają odkrycia ceramiki kultury łużyckiej.

Wybór źródeł do dziejów miejscowości i dóbr ziemskich:

• 1409-1415 – Sambor von Gorsicz, von klein Goricz (RDGŚ, II, nr 95; Lewicki 2015, s. 121)
• 1481 – Birko z Nasiedla jako posiadacz wsi (Lewicki 2015, s. 121)
• 1481-1494 – Anna, pani na minori Gorzicze (CDS VI, s. 135, 137; Lewicki 2015, s. 121)
• 1520 – wieś kupił Jerzy Lischka (Lewicki 2015, s. 121)

Stan badań

Po przyłączeniu części górnego Śląska do Polski w 1922 roku, tereny gminy Gorzyczki stały się obiektem zainteresowania polskich archeologów. Pierwsze prace archeologiczne na tym terenie przeprowadzono dopiero w 1969 roku. Kolejne badania prowadzono z przerwami od sierpnia 1969 roku do września 1976, pod kierownictwem W. Żalasińskiej-Hrebendy (1969-1973) i W. Pierzyny (1976). Pierwsze badania skupiały się na analizie struktury 7-metrowego kopca. W latach 1969, 1970 i 1971 zakładano kolejne sondaże wzdłuż linii północ-południe, biegnącej przez środek wzniesienia. W 1973 roku wykonano 4 wykopy zorientowane wschód-zachód, prostopadle do wcześniejszych, w celu zbadania najmniej zniszczonej części stożka.

Ostatnie prace archeologiczne na tym stanowisku to badania ratownicze przeprowadzone w 1976 roku przez W. Pierzynę. Sześć sondaży miało na celu przebadanie najbliższej okolicy gródka, w poszukiwaniu dodatkowych założeń gospodarczych oraz systemu umocnień. Dopiero w 2013 roku Radosław Biel przedstawił syntezę wyników badań w oparciu o archiwalną dokumentację, w ramach swojej pracy magisterskiej.

Układ przestrzenny

Założenie składa się z kopca o wysokości 6,8–7,2 m i średnicy podstawy około 34 m, otoczonego fragmentarycznie zachowaną fosą. W wyniku badań wykopaliskowych stwierdzono obecność palisady posadowionej w warstwie gliny konstrukcyjnej, uszczelniającej zbocza i krawędź kopca. Układ przestrzenny obejmował także obszar podgrodzia lub zaplecza gospodarczego po stronie południowo-zachodniej, gdzie zlokalizowano jamy gospodarcze oraz relikty strefy użytkowej (Biel 2023, s. 12–15, 37–38).

W rejonie krawędzi kopca zarejestrowano ślady intensywnego użytkowania, w tym utwardzone powierzchnie i nawarstwienia z gliny zmieszanej z polepą oraz przepalonymi fragmentami drewna. Forma i rozplanowanie sugerują istnienie wieży mieszkalno-obronnej z konstrukcji drewnianej, posadowionej na platformie usypanego kopca (Biel 2023, s. 22–25).

Chronologia

Stratygrafia stanowiska wskazuje na kilka faz użytkowania. Najstarsze warstwy kulturowe zawierają fragmenty ceramiki wczesnożłobkowej i materiał związany z kulturą łużycką. Właściwe użytkowanie obiektu jako siedziby rycerskiej datowane jest na 2 poł. XIV w. Podczas badań powierzchniowych i sondażowych pozyskano fragmenty ceramiki naczyniowej (w tym duży fragment pucharu loštickiego), cegieł i dachówek, płytowe kafle piecowe, w tym zdobione wyobrażeniem tarczy herbowej z orłem i szachownicą, gwoździe, kotwę, przebijak, bełt oraz topór. Materiały można szeroko datować od 2. poł. XIV do XVI wieku (Biel 2023, s. 29–31).

Opis obiektu

XIV w.

Badania wykopaliskowe ujawniły, że obiekt funkcjonował w ramach trzech faz osadniczych. W pierwszej fazie, datowanej na XIV wiek, usypano wał okalający pagórek. Na majdanie założenia odsłonięto skupisko kamieni zalegające w bogatej warstwie kulturowej. Przebudowa założenia miała miejsce w XV wieku i polegała głównie na podwyższeniu kopca o warstwę ziemi pozyskanej z kopania lub naprawy fosy. Intensywność osadnictwa z tego okresu potwierdza warstwa kulturowa na majdanie, której miąższość miejscami dochodziła do 1 metra.

W wykopie IV, w zachodniej części plateau, odsłonięto ruinę spalonego budynku drewnianego, po którym zachowały się dwie zwęglone belki ułożone prostopadle do siebie. Ich układ sugeruje, że budynek stał pierwotnie na linii północ-południe, równolegle do przebiegu krawędzi plateau. Na północnym zboczu kopca odsłonięto rów z negatywami po słupach palisady przebiegającej w linii zachód-wschód.

XV w.

W drugiej fazie osadniczej głównym elementem założenia był drewniany budynek, wzniesiony w najwyższej, północnej części plateau. Niestety, nie odsłonięto żadnych wyraźnych reliktów konstrukcji, więc niewiele można powiedzieć na temat jego wyglądu i wymiarów. Pozostałością po nim jest warstwa ciemnobrunatnej próchnicy z węglami drzewnymi, tworząca rodzaj platformy, z której pozyskano bogaty materiał zabytkowy. Na zboczu odkryto także warstwę polepy, co może sugerować, że budynek mieszkalny miał lekką konstrukcję szachulcową. Obiekty związane z drugą fazą zasiedlenia kopca uległy zniszczeniu w wyniku pożaru.

XVI w.

W XVI wieku na miejscu zniszczonych budynków wzniesiono nowe założenie, rozpoczynając od nawiezienia warstwy niwelacyjnej piasku, co pozwoliło ponownie podwyższyć nasyp. Na tak utworzonym plateau wzniesiono drewniano-gliniany budynek, którego podłogę stanowiło gliniane klepisko.

Typ obiektu

Obiekt w Gorzyczkach należy do grupy wiejskich siedzib rycerskich typu motte, które występują powszechnie na Śląsku, w Małopolsce i na Kujawach (Marciniak-Kajzer 2011, s. 21–23).

Wzmianki konkretnie o tym obiekcie

Galasińska-Hrebenda 1971, s. 56-57; Hrebenda 1972, s. 243; Pawłowski 1978, s. 239-240; Pierzak 1978, s. 219; Gorgolewski i Tomczak 1996, s. 35; Tomczak 2012, s. 56-57; Biel 2013; Lewicki 2015, s. 120-122; Nowakowski 2017, s. 304-305.

@mastersthesis{Biel2013,

title = {Rycerze, \'{s}wi\k{e}ci i potwory, czyli opracowanie materia\l\'{o}w z gr\'{o}dka sto\.{z}kowatego w Gorzyczkach},

author = {R. Biel},

url = {http://www.academia.edu/4663821},

year  = {2013},

date = {2013-01-01},

urldate = {2013-01-01},

note = {praca magisterska napisana w Instytucie Archeologii Uniwersytetu Wroc\lawskiego pod kierunkiem Krzysztofa Wachowskiego, opublikowana online na profilu Academia.edu autora},

keywords = {},

pubstate = {published},

tppubtype = {mastersthesis}

}

@article{GalasinskaHrebenda1971,

title = {Gr\'{o}dek w Gorzyczkach, pow. Wodzis\law \'{S}l\k{a}ski},

author = {W. Galasi\'{n}ska-Hrebenda},

year  = {1971},

date = {1971-01-01},

journal = {Informator KZA na woj. katowickie za lata 1966-1970},

pages = {56-57},

keywords = {},

pubstate = {published},

tppubtype = {article}

}

@book{GorgolewskiTomczak1996,

title = {Grodziska G\'{o}rnego \'{S}l\k{a}ska i Zag\l\k{e}bia D\k{a}browskiego z lotu ptaka},

author = {W. Gorgolewski and E. Tomczak},

year  = {1996},

date = {1996-01-01},

urldate = {1996-01-01},

keywords = {},

pubstate = {published},

tppubtype = {book}

}

@article{Hrebenda1972,

title = {Sprawozdanie z dzia\lalno\'{s}ci archeologicznej s\lu\.{z}by konserwatorskiej na terenie woj. katowickiego w 1970 roku},

author = {W. Hrebenda},

year  = {1972},

date = {1972-01-01},

urldate = {1972-01-01},

journal = {Silesia Antiqua},

volume = {14},

pages = {242-244},

keywords = {},

pubstate = {published},

tppubtype = {article}

}

@bachelorthesis{lewicki_poznosredniowieczne_2015,

title = {P\'{o}\'{z}no\'{s}redniowieczne gr\'{o}dki z obszaru G\'{o}rnego \'{S}l\k{a}ska},

author = {P. Lewicki},

year  = {2015},

date = {2015-01-01},

urldate = {2015-01-01},

pages = {79-81},

school = {Uniwersytet Jagiello\'{n}ski},

keywords = {},

pubstate = {published},

tppubtype = {bachelorthesis}

}

@book{Nowakowski2017,

title = {\'{S}l\k{a}skie obiekty typu motte. Studium archeologiczno-historyczne},

author = {Dominik Nowakowski},

year  = {2017},

date = {2017-01-01},

urldate = {2017-01-01},

keywords = {},

pubstate = {published},

tppubtype = {book}

}

@phdthesis{pawlowski_grody_1978,

title = {Grody sto\.{z}kowate, ostros\lupowe i wie\.{z}e mieszkalno-obronne na \'{S}l\k{a}sku w \'{s}redniowieczu},

author = {A. Paw\lowski},

year  = {1978},

date = {1978-01-01},

urldate = {1978-01-01},

pages = {199-200},

school = {KHASiT Politechniki Wroc\lawskiej},

keywords = {},

pubstate = {published},

tppubtype = {phdthesis}

}

@article{Pierzak1978,

title = {Sprawozdanie z dzia\lalno\'{s}ci wojew\'{o}dzkiego konserwatora d/s zabytk\'{o}w archeologicznych na woj. katowickie za rok 1976},

author = {J. Pierzak},

year  = {1978},

date = {1978-01-01},

journal = {Silesia Antiqua},

volume = {20},

pages = {219-221},

keywords = {},

pubstate = {published},

tppubtype = {article}

}

@collection{\ssCDS6,

title = {CDS VI = Codex Diplomaticus Silesiae, Registrum St. Wenceslai, Bd. VI},

editor = {W. Wattenbach and C. Gr\"{u}nhagen},

url = {https://bibliotekacyfrowa.pl/dlibra/publication/144560},

year  = {1865},

date = {1865-01-01},

urldate = {1865-01-01},

booktitle = {Registrum St. Wenceslai},

volume = {VI},

address = {Breslau},

keywords = {},

pubstate = {published},

tppubtype = {collection}

}

@collection{\ssRDGS01,

title = {RDG\'{S} I = Regesty dokument\'{o}w przechowywanych na G\'{o}rnym \'{S}l\k{a}sku, t. I},

author = {A. Barciak and K. M\"{u}ller},

editor = {A. Barciak and K. M\"{u}ller},

year  = {2004},

date = {2004-01-01},

urldate = {2004-01-01},

address = {Wroc\law-Opava},

keywords = {},

pubstate = {published},

tppubtype = {collection}

}

@collection{\ssRDGS02,

title = {RDG\'{S} II = Regesty dokument\'{o}w przechowywanych na G\'{o}rnym \'{S}l\k{a}sku, t. II},

author = {A. Barciak and K. M\"{u}ller},

editor = {A. Barciak and K. M\"{u}ller},

year  = {2011},

date = {2011-01-01},

urldate = {2011-01-01},

address = {Opava-Opole-Katowice},

keywords = {},

pubstate = {published},

tppubtype = {collection}

}

@book{tomczak_malo_2012,

title = {Ma\lo znane warownie G\'{o}rnego \'{S}l\k{a}ska},

author = {E. Tomczak},

year  = {2012},

date = {2012-01-01},

urldate = {2012-01-01},

pages = {22-25},

address = {Katowice},

keywords = {},

pubstate = {published},

tppubtype = {book}

}