Quingenberg, gm. Nowa Ruda, zamek (nieistniejący)

Przynależność administracyjna i toponomastyka

Obecna: powiat kłodzki, gmina Nowa Ruda

– przed 1741 (w granicach Czech): terytorium Glazer Land / terra Glacensis, Grafschafft Glatz / comitatus Glacensis – Weichbild Neurode; 1741-1818 (w granicach Królestwa Prus): Kreis Glatz – District Neurode, 1818-1945: Kreis Neurode w granicach Królestwa Prus itd.

– historyczne nazwy miejscowości: wieś Wolibórz (w obrębie której wzniesiono zamek) – do 1945 Volpersdorf, przysiółek Przygórze (ob. odrębne sołectwo) – 1789: Köppernig ( Zimmermann 1789, s. 374), do 1945 Köpprich.

– historyczne nazwy obiektu: wzniesienie Garncarz (657 m n.p.m.) z reliktami założenia obronnego – do 1945 nosiło nazwę Quingen-Berg, wg Müllera (1837): Kingen- oder Klingenberg (Müller 1837, s. 100); sam zamek nie miał nazwy własnej, w XIX-XX w. był określany: Raubschoss auf dem Quinga-Berge / Quingen-Berg (Wedekind 1855, s. 777; Gallant 1930, s. 126-127), wg tezy J. Wittiga – zamek mógł nosić nazwę Zwingburg (Wittig, Zimmer, Lincke 1937, s. 7).

Kontekst przestrzenny, rozplanowanie, stan zachowania obiektu

Pozostałości zamku znajdują się na obszarze Gór Sowich, na wierzchołku g. Garncarz. Góra ta współtworzy – wraz z Garbcem i Golcem – niewielki grzbiet rozciągający się u podnóży pasma górskiego w kierunku południkowym między dolinami potoków Piekielnica i Woliborka. Jest ona zarazem wzniesieniem wyizolowanym przez dolinę Piekielnicy (od pn.) i jej bezimiennych dopływów (od zach. i wsch.) oraz przełęcz (od pd.). W świetle danych geodezyjno-kartograficznych teren ten nie był nigdy użytkowany rolniczo – w obrazie NMT brak śladów miedz śródpolnych. Leżał on na obrzeżu struktur osadniczych, ale w bezpośrednim sąsiedztwie gruntów wsi Wolibórz – wzm. po raz pierwszy w 1336 r. (GGG I, s. 58), lokowanej na prawie zachodnim i rozplanowanej wg schematu tzw. wsi łanów leśnych. Po połowie XVII w. u pn. podnóży Garncarza powstała huta szkła i karczma (wzm. 1664), później rozwinięte w kolonię Glashütte (niezachowana). Osada Przygórze po zach. stronie została utworzona dopiero w końcu XVII w. (wzm. 1696) na gruntach Woliborza (Zob. Gallant 1930, s. ……).

W czasach nowożytnych grzbiet górski rozciągający się on zabudowań Woliborza do g. Garncarz znajdował się na obszarze majątku rycerskiego Oberhof, ale został on utworzony dopiero w 2. poł. XVI w. z kilku wykupionych gospodarstw kmiecych przez Heinricha Stillfrieda St., pana na Nowej Rudzie (Koegler 1885/86 b, s. 127).

Lokalizację zamku należy postrzegać w kontekście drogi o znaczeniu lokalnym wiodącej z Dzierżoniowa przez Ostroszowice (?), dolinę Zamkowego Potoku, przeł. Woliborską (na granicy śląsko-czeskiej), dolinę pot. Piekielnica do Nowej Rudy. Warownią kontrolującą tę przeprawę po śląskiej stronie granicy był à „Hannigburg”, położony przy d. granicy księstwa ziębickiego i świdnickiego. Pozostałością niewielkiego zamku typu motte (?) są: majdan na planie zbliżonym do owalu o długości ok. 26 m, szerokości ok. 15 m, zajmujący wierzchołkową część wzniesienia; sucha fosa o szerokości ok. 3 m od (częściowo zatarta od strony pn.); rozsypisko wału z kamienia.

Przemiany własności dóbr ziemskich

Zamek na Quingen-Bergu nie został odnotowany w żadnych źródłach pisanych. Jego geneza i funkcja pozostają nieustalone. W świetle źródeł pisanych powstał na terenie należącym do klucza dóbr ziemskich Nowa Ruda (Herrschaft Neurode) będącego w średniowieczu jednym z czterech utworzonych na ziemi kłodzkiej władztw o charakterze lenna zamkowego, zarazem okręgów administracyjnych (obok Międzylesia, Karpienia, Homola).

Klucz dóbr noworudzkich (wytbilde czu Nevwenrode), obejmujący miasto Nową Rudę i 5 wsi (Wolibórz, Jugów, Ludwikowice, Drogosław i Świerki) był w latach przed 1347-1352  własnością Hannus’a Wustehube(z Goldstein na Morawach , w 1351 wzm. jako burgrabia zamku kł.). Od 1352 do 1471 posiadłość należała do członków rodu v. Donyn (potomków Ottona). Po śmierci Friedricha v. Donyn – ostatniego męskiego przedstawiciela linii noworudzkiej – dobra przeszły w ręce króla Czech Jerzego z Podiebradów (właściciela hrabstwa kł.) i już rok później zostały nadane rycerzowi Georgowi Stillfried von Rattonitz (zięciowi zm. Friedricha) (Still. I, s. 70, 74-77; Lincke 1931 a, s. 1-3; Koegler 1885/86 b, s. 125-126; Jurek 1996, s. 214, 307; GQ V, s. 169: Wustehube, Hannus von). Zapoczątkowana przez Georga kłodzka linia rodu dzierżyła Nową Rudę do 1810 r.

Historia budowlana obiektu

Zamek nie był przedmiotem kompleksowych badań archeologicznych i nie został dotychczas wpisany do ewidencji stanowisk archeologicznych (przeoczono go w Archeologicznym Zdjęciu Polski)¹„Zamek“ w Woliborzu został odnotowany na mapie AZP w obszarze 91-24 (nie obejmującym Przygórza i g. Garncarz!) jedynie na podstawie starszych opracowań, bez wskazania bliższej lokalizacji (Romanow 1987b); w sprawozdaniu napisano: Wynikiem negatywnym skończyły się poszukiwania dawnej huty szkła w miejscowości Wolibórz, znanej z przekazów archiwalnych oraz zamku (Romanow 1987a). Relikty warowni pominięto również w sprawozdaniu AZP dla obszaru 90-24 (obejmującego Przygórze), Lanckowska 1985., chociaż był odnotowywany w publikacjach regionalnych przed 1945 roku(Richter 1906, s. ….; Gallant 1930, s. 126-127;Wittig, Zimmer, Lincke 1937, s. 6-7). Amatorskie wykopaliska, które przed 1930 r. przeprowadził miejscowy nauczyciel Scholms ujawniły obecność zwęglonych belek oraz fragmenty naczyń ceramicznych (wydatowanych przez prof. Seegera na ok. 1500 r.)(Gallant 1930, s. 127). Badania powierzchniowe przeprowadzone przez A. Kwaśniewskiego w maju 1993 r. wykazały w obrębie majdanu obecność grudek przepalonego szachulca, gwoździ, fragmentów ceramiki, a w wale po stronie północnej – żelazne groty bełtów do kuszy (Badania zostały odnotowane w: SGTS 11, s. 124).

Nieliczne odnalezione do dziś artefakty wskazują, że warownia miała zabudowę drewnianą (szkieletową, wypełnioną szachulcem), była zamieszkiwana i uległa zniszczeniu w wyniku pożaru, zapewne w trakcie działań zbrojnych. Położenie grotów bełtów względem majdanu zdaje się wskazywać, że zamek był szturmowany od strony zbocza południowego tj. od strony „kłodzkiej”. Zniszczenie można hipotetycznie łączyć z okresem walk o sukcesję czeską, które w obrębie ziemi kłodzkiej toczyły się w okresie lat 40. a 70. XV wieku. Otwarte pozostaje pytanie o genezę obiektu – nie wiadomo czy zamek służył samemu kontrolowaniu traktu komunikacyjnego (przez kogo?) czy też pobieraniu opłat celnych (na jakiej podstawie prawnej?), albo ochronie obszaru górniczego (hipotetycznego)(Zob. Gallant 1930, s. 124-125).

Charakterystyka wartości kulturowych

Pamięć o istnieniu zamku musiała trwać wśród lokalnej ludności przez kilka stuleci. Ujawniła się po raz pierwszy (?) w fabule historycznej „powieści w odcinkach” drukowanej w 1832 r. na łamach wydawanego w Nysie tygodnika „Neisser Erzähler” – zatytułowanej „Zbójca Caraffa von Kieslingen, albo ojcowska wina i pokuta”. W jednym z odcinków odnotowana została siedziba auf dem einsamen Volpersdorfer Bergschlosse, zniszczona przez wrocławskich żołdaków dowodzonych przez księcia opawskiego Wilhelma (Anonim 1832, s. 181). Kanwą dla tej fabuły stały się zapewne losy zamku Karpień (o którym również mówi się w powieści, kilka wersów niżej). Szczątki budowli dostrzegano w terenie – wzmiankuje je K. A. Müller w swym leksykonie zamków z 1837 r., przytaczając zarazem bezkrytycznie wątek „siedziby zbójeckiej” zawarty w powieści z 1832 r. i przyjmując, że obecność rabusiów była przyczyną zniszczenia zamku w końcu XV wieku (Müller 1837, s. 101). Raubritterska „gęba” została na trwale przyprawiona zamkowi za sprawą wierszowanej „Legendy o zbójeckim zamku na Quingen-Bergu”, którą opublikował E. Wedekind w monografii dziejów hrabstwa kł. z 1855 r. jako „tekst źródłowy” (Wedekind 1855, s. 777-778. Wiersz ten przedrukowano na łamach „Neuroder Heimatblätter”: Anonim ed. 1924/1925). Narracja o „zbójeckim gnieździe” jest powielana do dziś w publikacjach krajoznawczych (Np. SGTS 11, s. 124) i na stronach internetowych (Np. zamki.net.pl).

Niedostatek ustalań badawczych dotyczących zamku na Garncarzu rekompensowany jest wyobraźnią amatorów kastelologii. Wedle informacji zawartych w haśle Wikipedii „Quingenburg” został zbudowany „w połowie XIII w.” przez „księcia Bolka I świdnickiego” [który nigdy nie rządził ziemia kłodzką, a księstwem świdnickim dopiero od 1291 r.), został zburzony przez husytów, pod koniec XV w. stał się siedzibą rycerzy rozbójników rabujących okoliczne miejscowości i dlatego został zdobyty i wysadzony w powietrze z końcem XV wieku przez wojska Macieja Korwin, którymi dowodził Georg von Stein, pozostawał ruinie i został zrównany z ziemią na początku XIX wieku. Obiekt składał się z zamku górnego, zamku dolnego oraz dziedzińca wewnątrz zamkowego, był otoczony kamiennym murem obronnym, miał zapewne okrągłą wieżę i budynek mieszkalny w jednym z naroży dziedzińca, zaś ciasny dziedziniec mieścił wewnątrz stajnie, zabudowania gospodarcze, pomieszczenia dla załogi, budynek z wartownią oraz bramę wjazdową od strony wschodniej (www.zamkipolskie.republika.pl). Żadne z powyższych informacji nie opiera się na faktach.

Wzmianki o obiekcie lub miejscowości:

Anonim 1832, s. 178-182; Anonim ed. 1924/1925, s. 7-8; Müller 1837, s. 101; Wedekind 1855, s. 777-778; Wittig 1937, s. 6-7; Richter 1906; Gallant 1930; Lanckowska 1985; Romanow 1987; Romanow i Romanow 1987; SGTS 1995, s. 124; Zamek Quingenburg 2023

@book{adamska_sws_2023,

title = {SW\'{S} II = S\lownik wsi \'{s}l\k{a}skich w \'{s}redniowieczu, t. 2: Powiat wo\lowski},

author = {D. Adamska and A. Latocha and D. Nowakowski and A. Paro\'{n} and M. Siehankiewicz and R. Sikorski},

year  = {2023},

date = {2023-01-01},

urldate = {2023-01-01},

keywords = {},

pubstate = {published},

tppubtype = {book}

}

@article{altschlesische_blaetter_1937,

title = {Altschlesische Bl\"{a}tter},

year  = {1937},

date = {1937-01-01},

journal = {Altschlesische Bl\"{a}tter},

keywords = {},

pubstate = {published},

tppubtype = {article}

}

@booklet{informator1964,

title = {Informator Konserwatora Zabytk\'{o}w Archeologicznych},

year  = {1964},

date = {1964-01-01},

urldate = {1964-01-01},

pages = {78-79},

month = {01},

keywords = {},

pubstate = {published},

tppubtype = {booklet}

}

@book{nowakowski_siedziby_2008,

title = {Siedziby ksi\k{a}\.{z}\k{e}ce i rycerskie ksi\k{e}stwa g\logowskiego w \'{s}redniowieczu},

author = {D. Nowakowski},

year  = {2008},

date = {2008-01-01},

urldate = {2008-01-01},

pages = {424-431},

address = {Wroc\law},

keywords = {},

pubstate = {published},

tppubtype = {book}

}

@book{Nowakowski2017,

title = {\'{S}l\k{a}skie obiekty typu motte. Studium archeologiczno-historyczne},

author = {Dominik Nowakowski},

year  = {2017},

date = {2017-01-01},

urldate = {2017-01-01},

keywords = {},

pubstate = {published},

tppubtype = {book}

}

@collection{wernichte1927,

title = {Vorgeschichtliche Schanzen im Kreise Strehlen},

author = {A. Wernichte},

year  = {1927},

date = {1927-01-01},

urldate = {1927-01-01},

journal = {Heimatbl\"{a}tter f\"{u}r den Kreis Strehlen},

volume = {5/4},

note = {b.s.},

keywords = {},

pubstate = {published},

tppubtype = {collection}

}

Dokumentacja w ramach projektu „Od grodu do zamku“