Gniewoszów, gm. Międzylesie, zamek Szczerba

Przynależność administracyjna i toponomastyka

Obecna: powiat kłodzki, gmina Międzylesie

– przed 1741: terytorium Glazer Land / terra Glacensis, Grafschafft Glatz / comitatus Glacensis – w granicach Czech, weichbild Habelschwerdt; 1741-1945: Kreis Habelschwerdt w granicach Królestwa Prus itd.

– historyczne nazwy zamku: 1360: Snellinsteyn (GQ I, s. 165), do 1945: Ruine / Burg Schnallenstein

Kontekst przestrzenny, rozplanowanie, stan zachowania obiektu

Zamek został wzniesiony u podnóży Gór Bystrzyckich, na kulminacji niewysokiego grzbieciku wyodrębnionego przez doliny potoków: Piekiełko (niem. Höllen-Flößel) od południa i wschodu, Głownia (niem. Seitendorfer Bach) od północy oraz bezimiennego cieku od południowego zachodu. Miejsce zajęte przez warownię stanowi wschodni kraniec wsi Gniewoszów (wzm. 1358: Sybotidorf), na styku z gruntami wsi Różanka (wzm. 1358: Rosintal) (Tschitschke 1921, s. 20). Z uwagi na ukształtowanie terenu obszar ten nie nadawał się pod uprawę roli, ale wyróżniał się walorami obronnymi.

Typologicznie zamek reprezentuje warownię górską (o położeniu grzbietowym), jednoczłonową, bezwieżową (z domem zamkowym). Nieregularny narys wyznaczony przebiegiem muru obronnego można opisać jako wydłużony owal, od strony zachodniej (bramnej) „przycięty” linią prostą i wykrojony od północnego zachodu. Na podstawie oglądu zachowanych murów i w świetle badań archeologicznych (m.in. Franke Cz. 1989; Franke Cz. 1992; Franke Cz. 1995a; Franke Cz. 1995b; Francke Cz. 1999a; Franke Cz. 1999b; Franke Cz. 2005) można stwierdzić, że komponentami funkcjonalno-przestrzennymi założenia były:

• zewnętrzny obwód obronny w formie suchej fosy kutej w skale (w obrazie NMT uwidacznia się miejscami również rozsypisko wału okalającego fosą);
• mur obwodowy (zachowany na całej długości) – wzniesiony z kamienia łamanego, o grubości 2,2 m, sięgający (obecnie) na wys. 13 m, mający bramę (o szerokości 3 m) w kurtynie od strony zachodniej;
• dziedziniec – zajmujący południową i północno-wschodnią część plateau na całej jego długości (ok. 40 m), założony na różnych poziomach (jego część wschodnia znajdowała się niżej względem zachodniej dostępnej poprzez bramę wjazdową), wybrukowany;
• dom zamkowy (zachowany na poziomie piwnic) – przyległy do muru obwodowego od północy, zbudowany z kamienia, na planie wydłużonego pięcioboku, o układzie trójdzielnym (na poziomie piwnic) z wąską sienią i pomieszczeniami po bokach;
• budynek mieszkalny (odsłonięty w partii fundamentów) – wolnostojący, zajmujący wschodnią część dziedzińca, na planie kwadratu, ze ścianami wykonanymi z kamienia od strony zewnętrznej i bali drewnianych od wnętrza (które stanowiło tzw. ciepłą izbę);
• budynki drewniane przylegające do muru obwodowego po południowej stronie dziedzińca.

Zapleczem gospodarczym zamku w okresie średniowiecza były zapewne: folwark -grunty wzm. 1492 (GQ II, s. 453) oraz młyn wodny – wzm. 1582 jako zniszczony, położony w miejscu młyna nowożytnego zw. Feldmühle – w dolinie Głowni po północnej stronie ruin (Hochberg 1869, s. 135; Tschitschke 1907, s. 4).

Zamek od prawie 600 lat pozostaje w ruinie, w XVIII w. był traktowany jako źródło surowca budowlanego, ale w XX w. objęto go ochroną prawną i poddano zabiegom konserwatorskim, które powstrzymały postępującą destrukcję murów. Obecnie jest to obiekt ogólnie dostępny dla zwiedzających, położony przy szlaku turystycznym PTTK.

Przemiany własności dóbr ziemskich

Powstanie zamku Szczerba należy wiązać z aktywnością gospodarczą i budowlaną przedstawicieli rodu von Glubos (Glaubitz), którzy dzierżyli m.in. rozległe posiadłości zajmujące całą południową część ziemi kłodzkiej, z Międzylesiem jako centrum administracyjnym. Pierwszym notowanym w źródłach rycerskim właścicielem dóbr międzyleskich był Otto von Glubos, wzm. 1323 (GQ I, s. 41). W 1344 terytorium to odziedziczyli jego synowie. W 1358 dwaj z nich podzielili przynależną im część dóbr: Otto Schramm (1358-91) pozyskał Międzylesie i okoliczne wsie, Otto Schüller – wziął Snellinsteyne, wioski Różanka, Gniewoszów i Długopole Górne oraz rozległe tereny leśne (Volkmer 1888-89, s. 89; Tschitschke 1921, s. 16-22; Jurek 1996, s. 228-229). Kolejnymi właścicielami wydzielonych dóbr ziemskich skupionych wokół zamku Szczerba byli:

• 1358–między 1397/1404: Otto von Glaubitz o przydomku Schüller (wzm. 1353-1397).
• Po 1397: synowie Ottona Schüllera, piszący się jeszcze za życia ojca „von Snellensteine“ (GQ I, s. 268, 269, 281, 283): Bernhard, wzm. do 1433, w 1418: gesessen auf dem Snallenstein (Volkmer 1888-89, s. 92; GQ II, s. 96), Nicklas, wzm. do 1420 (Volkmer 1888-89, s. 92) i Georg, wzm. do 1417 (GQ II, s. 87).

Okoliczności przejścia dóbr ziemskich z zamkiem Szczerba z rąk Bernharda von Glaubitz w ręce jego feudalnych zwierzchników, właścicieli ziemi kłodzkiej, nie są znane. Być może nastąpiło w wyniku bezpotomnej śmierci Bernharda i „osierocenia” majątku lennego. Tezy dawnych historyków-amatorów, jakoby właściciel Szczerby przeniósł się na Śląsk i w 1444 sprawował w Chojnowie urząd starosty (zob. Hochberg 1869, s. 135) są bezpodstawne i opierają się jedynie na zbieżności imion. Wdowa po Bernhardzie, Dorothea Glawbczinne von Schnellenstein, (poślubiona zapewne w 1433 – uzyskała wtedy oprawę wdowią, m.in. na majątku Długopole Górne), jeszcze w 1491 żyła na ziemi kłodzkiej (jej opiekunami prawnymi byli przedstawiciele lokalnej szlachty) i dopiero w tymże roku zrzekła się wszelkich praw do zapisanych jej majątków (GQ II, s. 445). Potwierdzenia w późnośredniowiecznych źródłach pisanych nie znajduje również przekaz Johanna Sinapiusa (powtarzany później w licznych publikacjach), jakoby po 1414 zamek stał się własnością rodu Engelhardów, dziedzicznych wójtów Radkowa (Sinapius 1728, s. 612) – jest to zapewne nadinterpretacja faktów zaistniałych w XVI wieku.

Przez ponad 200 lat terytorium przypisane niegdyś do zamku Szczerba stanowiło własność panów ziemi kłodzkiej (zob. hasło Kłodzko) wchodząc w skład tzw. kamery (dóbr kameralnych). Pojedyncze grunty były stopniowo wyprzedawane. M.in. w 1582 nadleśniczy kłodzki Leonhard von Veldhammer sprzedał działkę leśną z opuszczonym zamkiem i miejscem po młynie wójtowi powiatowemu z Bystrzycy Kłodzkiej Peterowi Engelhardowi (Hochberg 1869, s. 135-136; Tschitschke 1907, s. 157-158; Tschitschke 1933, s. 88). Fakt ten wykorzystali wrocławscy współrodowcy Petera: gdy w 1592 zostali nobilitowani i włączeni w poczet szlachty Rzeszy (Reichsadelstand) – uzyskali predykat wskazujący na ich związek z zamkiem Szczerba. Od tego momentu pisali się „von Engelhard und Schnellenstein” (Siebmacher III, s. 78). A kolejnym pokoleniom udało się zaszczepić wśród XVIII-wiecznych badaczy historii przekonanie, że zamek Szczerba należał do protoplastów rodu już w średniowieczu (Sinapius 1728, s. 612; Pfeiffer 1730, s. 168).

Ponieważ transakcja z 1582 była obarczona wadami prawnymi, a płatności nie zostały sfinalizowane – w 1613 kontrakt musiał być zawarty ponownie. Po uiszczeniu kwoty 600 grzywien i uzyskaniu w 1616 cesarskiego zatwierdzenia – Peter sprzedał parcelę z ruiną w ręce właściciela wolnego sędziostwa w Gniewoszowie. Jego następcy posiadali ten grunt do 1855 [Hochberg 1869, s. 135-136, 140; Tschitschke 1933, s. 88).

Teren przynależny dawniej do zamku Szczerba został ponownie sprywatyzowany w trakcie szeroko zakrojonej akcji tzw. alienacji dóbr kameralnych, przeprowadzonej w hrabstwie kłodzkim przez administrację cesarza Leopolda I w roku 1684. Nowym właścicielem cesarskich wsi i lasów położonych w południowej części Hrabstwa Kłodzkiego stał się hrabia Wenzel Michael I von Althann na Międzylesiu, który restytuował „klucz dóbr Szczerba” (Herrschaft Schnellenstein) w nowych, poszerzonych granicach [Hochberg 1869, s. 137-139). Właścicielami tej posiadłości (zredukowanej w XIX w. do samych gruntów rolnych i leśnych) byli:

• 1684–1784: rodzina hrabiów von Althann na Międzylesiu,
• 1784–1803: rodzina baronów von Stillfried na Nowej Rudzie,
• 1803–1834: rodzina hrabiów von Magnis na Bożkowie,
• 1834–1883–1945: księżna Marianna von Oranien-Nassau (zm. 1883), właścicielka kluczy dóbr Kamieniec Ząbkowicki i Stronie Śląskie, a następnie jej potomkowie i spadkobiercy – książęta von Hohenzollern z pruskiej rodziny królewskiej (Hochberg 1869, s. 139-140; SGA).

Historia budowlana obiektu

Ruiny zamku Szczerba są od ponad dwóch stuleci przedmiotem zainteresowania badawczego (np.: Koegler ed.1883-84a, s. 90; Müller K.A. 1835, s. 119-121; Tschitschke 1907, s. 3; Guerquin 1957, s. 75; Kudła 1964, s. 108; Grundmann 1982, s. 13-14), jednak istotnej wiedzy o zagospodarowaniu i funkcjonowaniu areału zamkowego dostarczyły dopiero badania archeologiczne prowadzone przez Czesława Francke w latach 1986–1996. W trakcie kolejnych sezonów badawczych odsłonięto partie fundamentowe murów, ślady budynków drewnianych, bruki dziedzińca, poziomy użytkowe pomieszczeń piwnicznych – wydobywając tysiące szczątków wyrobów ceramicznych, szklanych i metalowych, a także liczne fragmenty kamieniarki budowlanej.

Kwestia przemian budowlanych, które nastąpiły w okresie funkcjonowania siedziby „przed 1353 – po 1433” pozostaje nierozstrzygnięta. Tak, jak nieustalone pozostają początki budowli, nieliczne relikty ceramiki sugerują koniec XIII w. (Francke Cz. 2005, s. 98) i jej upadek. Przekaz z XVI-wiecznej kroniki mieszczanina bystrzyckiego o splądrowaniu i zburzeniu zamku przez husytów w 1428 (GQ II, s. 141) nie znajduje potwierdzenia w źródłach kancelaryjnych. Analiza zachowanych partii budowli wskazuje, że nieregularne rozplanowanie zamku – z „wycięciem” w partii północno-zachodniej – pochodzi z czasu budowy i stanowi wynik wpasowania programu użytkowego w trudne warunki terenowe, jakie stwarzał wąski grzbiet skalny. Niepowiązane styki murów tworzących główny dom zamkowy to wynik etapowania prac budowlanych w ramach jednej inwestycji. Komponentem wtórnym, tj. efektem rozbudowy, był zapewne dom z tzw. ciepłą izbą zbudowany na planie kwadratu, który zajął wschodnią partię dziedzińca ujętą murem obwodowym na planie półkola i rozczłonkował przestrzeń tego dziedzińca na cztery części.

Rozplanowanie i program użytkowy domów zamkowych dają się rekonstruować następująco:

• Budynek główny (po północnej stronie dziedzińca) otrzymał w przyziemiu układ trójpasmowy: wąski korytarzyk w paśmie środkowym, dwa sklepione prostokątne pomieszczenia w paśmie zachodnim, a w partii wschodniej – sklepione pomieszczenie piwniczne i dostępną od strony korytarzyka komorę pieca hypokaustycznego. Na poziomie parteru istniała zapewne sień-świetlica (ogrzewana ciepłym powietrzem z hypokaustum w piwnicy) a w paśmie zachodnim: izba (ogrzewana piecem kaflowym) i komora (z kamienną misą we wnętrzu i wyprowadzoną na zewnątrz rynienką – pozostałością lavabo?). Analogiczny trójdzielny układ mógł istnieć na wyższej kondygnacji, z której zdają się pochodzić wieloboczne kamienne słupki – hipotetyczna pozostałość okien biforyjnych (zob. Chorowska 2003, s. 100-101). Układ pomieszczeń z izbą ogrzewaną piecem i komorą-sypialnią zaopatrzoną w wykusz ubikacyjny to najprostsza forma apartamentu na średniowiecznych zamkach, jednak z uwagi na stan zachowania Szczerby umiejscowienie urządzeń ubikacyjnych, a tym samym rekonstrukcja układu apartamentowego pozostają w sferze hipotez.
• Budynek wolnostojący zawierał w przyziemiu tzw. ciepłą izbę (z drewnianą warstwą ściany od strony wnętrza) z pewnością zaopatrzoną w piec. Odsłonięte w wykopie archeologicznym znaczne ilości zbóż sugerują, że powyżej – na najwyższej kondygnacji lub na poddaszu – znajdował się spichlerz (rancke Cz. 2005, s. 101).

Odkrycia archeologiczne dostarczyły ogromu materiału do badań nad kulturą materialną elit rycerskich ziemi kłodzkiej w dobie przedhusyckiej, które Cz. Francke sukcesywnie publikował na łamach branżowych periodyków. Po jego przedwczesnej śmierci w 2003 r. ani prace terenowe, ani interpretacje znalezisk nie były kontynuowane.

Nie wiadomo, jak przebiegał proces rujnacji zamku przed połową XVIII w. W akcie sprzedaży z 1585 r. odnotowano nie ruinę, lecz „pusty zameczek” („wüste Schlößlein Schnellenstein”) (Tschitschke 1907, s. 109-110). Do istotnych zniszczeń doprowadził zarządca klucza dóbr ziemskich (w służbach hrabiów von Althann z Międzylesia) Josef Hauck, który w 1769 wystąpił z pomysłem budowy browaru i gorzelni w Różance i realizował go pozyskując kamień budowlany z murów zamku – pomimo protestów właściciela parceli, która wciąż należała do sędziostwa w Gniewoszowie (Koegler ed.1883-84a, s. 92; Tschitschke 1907, s. 108-110; Schaetzke 1914-1915, s. 265). W XIX w. ruinę wciąż traktowano jako źródło budulca (Tschitschke 1907, s. 3). Jednocześnie stawała się ona – wraz z pobliską jaskinią Solna Jama (Salzlöcher) – celem wycieczek kuracjuszy Długopola Zdroju i turystów (zob. Patschovsky 1912, s. 121). W pobliżu zamku przebiegał szlak turystyczny żółto-zielony. Po 1945 w bezpośredniej bliskości ruin poprowadzono odcinek szlaku niebieskiego wiodącego przez Góry Bystrzyckie.

Podjęta w latach 70. XX w. próba „repolonizacji” ruin poprzez zaszczepienie nazwy Śnielinek – od której jakoby ma się wywodzić niemieckojęzyczna nazwa Schellenstein – nie powiodła się. Dziś nazwę tę napotkać można jedynie w przewodnikach turystycznych z czasu PRL (np. Martynowski, Mazurski 1978, s. 273) i na amatorskich, turystyczno-krajoznawczych stronach internetowych.

Charakterystyka wartości kulturowych

Przed 1945 r. ruiny zamku Schnellenstein nie budziły zbytniej fascynacji miłośników „starożytności”, zapewne z racji swej dość skromnej postaci i dość krótkiej historii pozbawionej spektakularnych wydarzeń. Pobudzały jednak – jak większość warowni o metryce średniowiecznej – wyobraźnię miejscowej ludności i ludzi pióra stając się scenerią podań, legend i utworów literackich (zob. Schaetzke 1914-15, s. 266-267; Franz 1841). Po 1945 r. przekazy te i ich kulturowa wartość zostały zepchnięte w otchłań niepamięci. Jednak dzięki bezprecedensowo kompleksowym badaniom archeologicznym zamek ujawnił nową wartość – stał się źródłem materiału badawczego pozwalającego rekonstruować kulturę i życie codzienne późnośredniowiecznego rycerstwa na pograniczu czesko-śląskim.

Wzmianki o obiekcie lub miejscowości:

Volkmer 1888–89, s. 89–102; Koegler 1883–84, s. 89–138; Tschitschke 1933, s. 86–89; Pfeiffer 1730; Schaetzke 1914–1915, s. 251–269; Francke 1989, s. 86–87; Francke 1989/1991, s. 51–90; Francke 1992, s. 46–61; Francke 1995a, s. 339–366; Francke 1995b, s. 41–48; Francke 1999a, s. 485–495; Francke 1999b, s. 100–114; Francke 2005, s. 97–101;

@article{Anonim1832,

title = {Der R\"{a}uber Caraffa von Kieslingen, oder des Vaters Schuld und S\"{u}hne},

author = {NN},

year  = {1832},

date = {1832-01-01},

journal = {Neisser Erz\"{a}hler. Ein Wochenblatt zur Unterhaltung und Belehrung},

pages = {178-182},

keywords = {},

pubstate = {published},

tppubtype = {article}

}

@article{Anonim1924,

title = {Die Sage vom Raubschlosse auf dem Quingen-Berge bei Volpersdorf},

author = {Anonim},

year  = {1924},

date = {1924-01-01},

journal = {Neuroder Heimatbl\"{a}tter},

pages = {7-8},

keywords = {},

pubstate = {published},

tppubtype = {article}

}

@techreport{Lanckowska1985,

title = {Synteza wynik\'{o}w bada\'{n} powierzchniowych na obszarze 90-24},

author = {Ewa Lanckowska},

year  = {1985},

date = {1985-01-01},

address = {Wa\lbrzych},

keywords = {},

pubstate = {published},

tppubtype = {techreport}

}

@book{Muller1837,

title = {Vaterl\"{a}ndische Bilder, in einer Geschichte und Beschreibung der alten Burgfesten und Ritterschl\"{o}sser Schlesiens},

author = {K. A. M\"{u}ller},

year  = {1837},

date = {1837-01-01},

urldate = {1837-01-01},

address = {Glogau},

keywords = {},

pubstate = {published},

tppubtype = {book}

}

@book{Richter1906,

title = {Kurze Heimatkunde des Kreises Neurode},

author = {P. Richter},

year  = {1906},

date = {1906-01-01},

address = {Neurode},

keywords = {},

pubstate = {published},

tppubtype = {book}

}

@techreport{Romanow1987a,

title = {Sprawozdanie z bada\'{n} terenowych przeprowadzonych w ramach Archeologicznego Zdj\k{e}cia Polski, na obszarze 91-24, woj. wa\lbrzyskie},

author = {Jerzy Romanow},

year  = {1987},

date = {1987-01-01},

keywords = {},

pubstate = {published},

tppubtype = {techreport}

}

@techreport{Romanow1987b,

title = {Karta Ewidencji Stanowiska Archeologicznego: m. Wolib\'{o}rz, gm. Nowa Huta [b\l\k{a}d!], woj. Wa\lbrzych, nr obszaru: 91-94, nr stanowiska w miejscowo\'{s}ci: 2},

author = {Jerzy Romanow and K. Romanow},

year  = {1987},

date = {1987-01-01},

keywords = {},

pubstate = {published},

tppubtype = {techreport}

}

@book{SGTS1995,

title = {S\lownik Geografii Turystycznej Sudet\'{o}w, t. 11, G\'{o}ry Sowie, Wzg\'{o}rza W\lodzickie},

editor = {Marek Staffa},

year  = {1995},

date = {1995-01-01},

publisher = {Wydawnictwo I-Bis},

address = {Wroc\law},

keywords = {},

pubstate = {published},

tppubtype = {book}

}

@book{Wedekind1855,

title = {Geschichte der Grafschaft Glatz. Chronik der St\"{a}te, Flecken, D\"{o}rfer, Kolonien, Schl\"{o}sser u. dieser souverainen Grafschaft von der fr\"{u}hesten Vergangenheit bis auf die Gegenwart},

author = {Eduard Ludwig Wedekind},

year  = {1855},

date = {1855-01-01},

publisher = {Verlag von Friedr. Wilh. Fischer},

address = {Neurode},

keywords = {},

pubstate = {published},

tppubtype = {book}

}

@book{Wittig1937,

title = {Chronik der Stadt Neurode},

author = {Joseph Wittig},

year  = {1937},

date = {1937-01-01},

pages = {6-7},

publisher = {Verlag von der Stadt Neurode},

address = {Neurode},

keywords = {},

pubstate = {published},

tppubtype = {book}

}

@online{ZamekQuingenburg,

title = {Zamek Quingenburg},

howpublished = {urlhttps://pl.wikipedia.org/wiki/Zamek_Quingenburg},

note = {Data dost\k{e}pu: 25.04.2023},

keywords = {},

pubstate = {published},

tppubtype = {online}

}

Ilustracje

Dokumentacja w ramach projektu „Od grodu do zamku“