Lądek-Zdrój, zamek Karpień (ruiny)

Przynależność administracyjna i toponomastyka

Obecna: powiat kłodzki, gmina Lądek Zdrój

Przed 1741 (w granicach Czech): terytorium Glazer Land / terra Glacensis, Grafschafft Glatz / comitatus Glacensis – Weichbild Landeck; 1741-1818 (w granicach Królestwa Prus): Kreis Glatz – District Landeck, 1818-1945: Kreis Habelscherdt (w granicach Niemiec), 1945-1975: powiat bystrzycki.

Historyczne nazwy obiektu: 1346: castrum dictum Carpenstein (GqGG, s. 85-86); 1351: Haus Carpensteyn (Volkmer 1882/1883, s. 128); 1571: Karpfenstein (Urbarium.GG.1571, s. 68), do 1945: Karpenstein..

Kontekst przestrzenny, rozplanowanie, stan zachowania obiektu

Ruiny zamku są zlokalizowane na wzniesieniu Karpiak (775 m n.p.m.) stanowiącego wschodnią kulminację grzbietu górskiego na obszarze Gór Złotych, rozciągającego się od Przeł. Karpowskiej (na wsch.) do doliny rz. Białej Lądeckiej (na zach.). Warownia powstała na terenie niezasiedlonym – poza obszarem osad wiejskich, ok. 3,5 km od miasta Lądek (niem. Landeck), w bliskości drogi łączącej terytorium nyskie z kłodzkim wiodącej przez Javornik, dolinę Rači potoku (Krebsgrund), zapewne przeł. Karpowską (na historycznej granicy śląsko-czeskiej) i Lądek (Paupie 1935, s. 22).

Zamek funkcjonował prawdopodobnie od 1. ćwierci XIV w. do połowy XV w. Stanowił w średniowieczu symboliczne i tytularne centrum władzy kompleksu dóbr ziemskich (Herrschaft Karpenstein), obejmującego południowo-wschodnią część ziemi kłodzkiej. Był jednym z czterech „władztw zamkowych” na tym terytorium (obok Międzylesia, Szczerby – dobra wydzielone z międzyleskich przed 1353, Nowej Rudy i Homola – dobra włączone do ziemi kłodzkiej w 1477).

Opuszczona w 1443 r. warownia zachowała się do dziś w stanie trwałej ruiny – „utrwalonej” przez prace konserwatorskie z lat 80. XIX w. i późniejsze reperacje. W strukturze budowli można wyróżnić następujące komponenty:

Zamek górny – na nieregularnym planie, będącym w przybliżeniu połączeniem prostokąta i półkola (od zachodu), o łącznej długości 35 m i szerokości 21 m; w obrębie muru obwodowego funkcjonowały budynki przylegające do niego od strony wschodniej, północnej i zachodniej, wydzielające prostokątny dziedziniec oraz przejazd bramny (między budynkami północnym i zachodnim).

Zamek dolny – wyznaczony przez linię muru obwodowego, który:

• od północy, wschodu i południa biegł w bliskości „zamku górnego”, tworząc międzymurze. W południowej kurtynie miał prawdopodobnie basztę (zachowały się relikty przysypanej konstrukcji, przypominającej ziemną basteję, ale prawdopodobnie pochodzącej z czasów XIX-wiecznego odgruzowywania warowni),
• w części centralnej wydzielał obszerny trapezoidalny dziedziniec przylegający do obłej partii „zamku górnego” z bramą wjazdową w kurtynie północnej,
• na krańcu zachodnim okalał nieregularny cypel skalny z zabudowaniami i niewielkim dziedzińcem.

Zewnętrzny pierścień umocnień (widoczny w obrazie NMT) tworzyły:

• wał – widoczny po południowo-wschodniej stronie „zamku górnego”,
• dookolna sucha fosa (wykuta w skale) – widoczna po stronie południowej i północnej murów zamkowych.

Przemiany własności dóbr ziemskich

Okoliczności i czas powstania zamku nie są znane. Budowa warowni jest przypisywana jednemu z królów Czech jako feudalnemu zwierzchnikowi ziemi kłodzkiej – zamek mógł powstać za rządów Wacława II (1278-1305), Wacława III (1305-1306), Henryka Karynckiego (1306, 1307-1310), Rudolfa I von Habsburg (1306-1307) lub Jana Luksemburskiego (1310-1346). Pośrednią przyczyną wzniesienia Karpienia mogła być działalność kolonizacyjna prowadzona – wg A. Boguszewicza – pod koniec XIII w. przez księcia fürstenberskiego Bolka I na południowym pograniczu ziemi nysko-otmuchowskiej, w Górach Złotych i Jesionikach, obejmująca m.in. budowę warowni. Zdaniem tego badacza,„na podstawie źródeł pisanych oraz podobieństw formalnych, można mu (Bolkowi) przypisać inwestycje na zamkach w tym rejonie, takich jak Goldenstein (Kolštejn), Kaltenstein, Leuchtenstein i ewentualnie Javorník, Rychleby oraz Friedeberg i Koberstein (Boguszewicz 2010, s. 187). Reakcją na budowę Rychlebów (i towarzyszącego mu Pustego Zamku) przy drodze z Nysy do Kłodzka była konieczność kontroli i ochrony osadniczego obszaru w pd.-wsch. części ziemi kłodzkiej, zasiedlanego być może już w poł. XIII w., a w pocz. XIV w. uzupełnionego o miasto Lądek jako ośrodek wymiany handlowej (pierwsza wzmianka z 1325) (GqGG I, s. 42: cive in Landecke; Volkmer 1882-1883, s. 126). W sferze domysłów pozostaje teza o powstaniu Lądka i zamku Karpień już w 3. ćwierci XIII w., podczas akcji kolonizacyjnej, podczas której miały jakoby powstać wsie Strachocin i Trzebieszowice (Musil 2006, s. 9).¹Wieś Strachocin (Schreckendorf) jest uznawana za najstarszą na ziemi kłodzkiej osadę lokowaną na prawie zachodnim. Teza o jej XIII-wiecznych początkach opiera się na treści dwóch praskich dokumentów z lat 1285-1296. Pierwszy z nich wystawiono w kancelarii biskupa praskiego Tobiasza, który na życzenie króla Czech Wacława II powołał kleryka Nicolausa na plebana kościoła w Srekendorf (Cupientes igitur peticiones prefacti domini nostri regis racionabiles et honestas debito effectu mancipari predictum Nicolaum clericum exhibitorem precencium in predicta ecclesia in Srekendorf). Drugi dokument, wystawiony w kancelarii królewskiej, wspomina tego samego duchownego (Nycolaus plebanus ecclesie Sreckdorf) oraz odnosi się do zapisu z dokumentu króla Otokara z 27.09.1264 r., w którym wymieniono poprzednika Nicolausa – Danieli presbytero suisque successioribus plebanis ecclesie Srekeri (…), a także uposażenie kościoła w postaci dwóch łanów gruntu (duos laneos nostros in eadem villa). Oba dokumenty są cytowane w: Beck 1906-10, s. 135, 35-37 na podstawie wcześniejszej edycji tekstów źródłowych: Loserth 1896, s. 45-46, nr 29, 30. Argumenty za utożsamieniem Srekendorf ze Strachocinem na ziemi kłodzkiej przedstawia Beck (1906-10, s. 45-46). Wspomniane dokumenty nie zawierają jednak bliższych informacji o przynależności terytorialnej – wspominają jedynie o wsi w granicach archidiecezji praskiej, nie wskazując prowincji – dlatego identyfikacja Srekeri ze Strachocinem pozostaje niepewna. W źródłach kłodzkich Strachocin pojawia się dopiero w 1325 r. (Domino Michaele plebano in Shrekendorph) (GqGG I, s. 44; Hochberg 1869, s. 71).²Jeśli chodzi o lokację Trzebieszowic, to wzmianka o Cunchonis villa zawarta w dokumencie z 1268 lub 1269 r., dotyczącym Kłodzka (GqGG I, s. 18, zob. też Musil 2006, s. 9 i przypis 7), być może odnosi się do Trzebieszowic. Jednak nie jest to pewne, ponieważ nazwa „Wieś Konrada” była popularna na obszarze Czech i Śląska objętym kolonizacją niemiecką. Dodatkowo, nawet jeśli wzmianka ta dotyczy Trzebieszowic, nie dowodzi to zasiedlenia w tym czasie rejonu Lądka czy Stronia, gdyż Trzebieszowice leżą w dolinie Białej Lądeckiej, która nigdy w średniowieczu nie należała do okręgu zamkowego karpieńskiego

Zamek Karpień został po raz pierwszy odnotowany w dokumencie z 14 lutego 1346 r., wystawionym w Pradze przez braci Ottona, Reiczka i Nicolausa von Glubos (Glaubitz). Dokument ten poświadcza, że ich własność lenną, nadaną przez króla Jana Luksemburskiego, stanowił zamek wraz z landwójtostwem i przynależnymi wsiami (castrum dictum Carpenstein cum Judico provinciali seu hereditario in Landeck, cum universis et singulis pertinenciis suis (GqGG, s. 85-86)). Z dokumentu wynika, że okręg zamkowy obejmował, oprócz miasta Lądka, także osady leżące w dolinach górskich na południe i zachód od zamku: Konradów, Kąty Bystrzyckie, Marcinków, Rogóżkę, Thalheim (obecnie część Lądka Zdroju), Wojtówkę, Lutynię, Crafczdorf (wieś w pobliżu zamku, zanikła po XVI w.), Stary Gierałtów, Seydenberch (Seitenberg – środkowa i południowa część Stronia Śląskiego), Schreckersdorf (północna część Stronia Śląskiego), Starą Morawę i Stójków. Praktycznie cały ten obszar dorzecza Górnej Białej Lądeckiej stanowił w czasach nowożytnych podstawowy teren dystryktu lądeckiego (Weichbild Landeck).

Związek rodziny von Glaubitz, pieczętującej się wizerunkiem karpia (Sinapius 1720, s. 402; Jurek 1998, s. 228), z zamkiem o nazwie Karpenstein (niem. Karpfen = karp) sugeruje, że warownia od początku powstała jako siedziba rycerska. Jest to teza prawdopodobna, zwłaszcza że rodzina Glaubitzów pojawiła się na ziemi kłodzkiej już w 1316 r. (Jurek 1998, s. 228). Teoria ta wydaje się znacznie bardziej przekonująca niż sformułowane prawie 300 lat temu przypuszczenie, że nazwa warowni wzięła się od jej trójkątnego narysu przypominającego kształtem czaszkę karpia, określaną w języku niemieckim jako Karpfenstein (Burghardt 1744, s. 56; Kahlo 1757, s. 90).

Przemiany własności zamku i dóbr zamkowych Karpień przedstawiają się następująco:

• W 1. tercji XIV w. (czyli w pierwszych latach lub dekadach funkcjonowania zamku): zapewne król czeski jako właściciel ziemi kłodzkiej.
• Przed 1336–1351: członkowie rodu von Glubos (Glaubitz):
  • Tammo (wzmiankowany 1324–1336), prawdopodobnie brat Ottona na Międzylesiu, właściciel dóbr na ziemi kłodzkiej i na Śląsku (Jurek 1998, s. 228-229). Odnotowany jako właściciel zamku (Haus Carpensten), landwójtostwa w Lądku, komory celnej i przynależnych wsi w dokumencie z 1347 r. (Volkmer 1882/1883, s. 128).
  • Bracia Otton, Reiczko i Nicolaus, synowie Tammona; pozbyli się dóbr karpieńskich (według Wehsego utracili je z powodu niespłaconych długów). Później posiadali pojedyncze majątki w Kłodzku i okolicach Ząbkowic Śląskich (Jurek 1998, s. 229; Wehse 1883, s. 31).
• W 1351: wzmiankowany Fryczko Talewicz (Frizzen Talwitz) „auf das Haus Carpensteyn,” rycerz w służbie książąt fürstenberskich (1334–1346), który według T. Jurka dzierżył lenno karpieńskie z nadania księcia ziębickiego (Volkmer 1882/1883, s. 128; Jurek 1998, s. 296).
• W 1352: Mersan von Parchwitz, który odsprzedał posiadłości królowi czeskiemu (GqGG I, s. 146; Wehse 1883, s. 32).
• 1352 (przed 29.01.1353)–1354: król Czech Karol IV (od 1346, zm. 1378) jako właściciel ziemi kłodzkiej. Przejąwszy posiadłości, udzielił miejscowym stanom (rycerstwu, wasalom, sołtysom i mieszczanom Kłodzka) gwarancji, że zamek Karpień nigdy nie zostanie odłączony od terytorium kłodzkiego (GqGG I, s. 146-147; Volkmer 1882/1883, s. 128). Dwa lata później podarował zamek i dobra zamkowe swojemu bratu Janowi (GqGG I, s. 150-151).
• 1354–1375: Jan Henryk Luksemburski, margrabia Moraw (ur. 1322, zm. 1375), syn króla Czech Jana Luksemburskiego.
• 1375–1378: ponownie król Czech Karol IV Luksemburski (zm. 1378) jako właściciel ziemi kłodzkiej.

Przez kolejne kilkadziesiąt lat ziemia kłodzka, stanowiąca osobisty majątek królów czeskich, była kilkakrotnie przekazywana wasalom jako zastaw lub podlegała transakcjom zawieranym między panami zastawnymi (Pfandbesitzer). W tym okresie zamek Karpień był zarządzany przez burgrabiów reprezentujących właścicieli ziemi kłodzkiej. Tylko przez kilkanaście lat stanowił własność rycerską.

W 4. ćwierci XIV w. posiadaczami terytorium kłodzkiego byli:

• 1378–1388: Jodok Luksemburski (zm. 1411), syn Jana Henryka, margrabia Moraw (Felcman, Hladký, Šůla 1998, s. 24). W 1378 r. król Karol IV przekazał mu w zastaw miasta i zamki Kłodzko i Ząbkowice Śląskie, a także miasto Bystrzyca Kłodzka i Newen-Paczkow (GqGG I, s. 225-226; LBuS II, s. 177-179). Według historyków zapis ten należy interpretować jako akt przekazania całej ziemi kłodzkiej, dystryktu ząbkowickiego i okręgu zamkowego Chałupki (por. Felcman, Hladký, Šůla 1998, s. 24).
  • W 1367 i 1383 r. odnotowano burgrabiego Karpienia o imieniu Pothe (według wypisów archiwalnych J. Koeglera) (GqGG I, s. 236). F. Volkmer interpretuje go jako Putę z Častolovic (starszego) (Volkmer 1882/1883, s. 130).
• 1388–1397: król Czech Wacław IV Luksemburski jako właściciel ziemi kłodzkiej. Pod jego rządami urząd burgrabiego Karpienia sprawowali:
  • 1391, 1392: Bertold zwany Prusse (Pertoldi dicti Pruesse, Capitanei castri Carpinstein) (GqGG I, s. 261), a także castellani castri Carpenstein (GqGG I, s. 263),
  • 1393: Wolfart von Reichanau (według informacji zawartej w Zimm. 9, s. 185),
  • 1396: Caspar (famosi Caspari Burgravii in Carpensteyn) (GqGG I, s. 273).
• 1397–1422: książę opawski i raciborski Jan, który otrzymał terytorium kłodzkie jako zastaw od króla Wacława IV. W 1402 r. monarcha planował przekazać ziemię kłodzką oraz księstwo świdnickie i jaworskie margrabiemu Moraw Prokopowi w zamian za jego morawskie i czeskie posiadłości. W przypadku śmierci Prokopa terytoria miały przypaść jego bratu Jodokowi, jednak do transakcji ostatecznie nie doszło (Felcman, Hladký, Šůla 1998, s. 24, przypis 77).

Nie wiadomo, w jakich okolicznościach Jodok Luksemburski, margrabia Brandenburgii i Moraw, uzyskał prawa zwierzchnie do karpieńskich dóbr zamkowych. W 1400 r. przekazał on zamek wraz z przynależnymi wsiami braciom von Nymancz (castrum Karpenstein cum omnibus suis pertinenciis) (GqGG I, s. 304-305). Przez blisko 10 lat warownię dzierżyli członkowie tego rodu:

• 1400: bracia Conrad i Eberhard von Nymancz (Niemitz), synowie Hartunga – rycerza pochodzenia czeskiego, który był właścicielem dóbr na ziemi kłodzkiej w latach 1343-1377 i wzmiankowanym na tym terenie od 1385 r. (Jurek 1998, s. 259-260).
• 1401–po 1408: Conrad von Niemitz. W 1401 r. odnotowano go jako Conradi de Nymands heredis in Karpenstein (GqGG II, s. 4), a w 1408 jako famosi Conradi de Nymancz domini de Carpenstein (GqGG II, s. 32). W 1404 r. ufundował ołtarz w kościele parafialnym w Bystrzycy Kłodzkiej (Erectio Altaris SS. Apostolorum Petri, et Pauli in Ecclesia Parochiali in Hawelswerd Prag. Dioeces. à Conrado de Nymancz Domino, et haerede in Carpenstein, 9 lipca 1404) (Balbin 1683, s. 119; GqGG II, s. 14).

W nieznanych okolicznościach zamek zmienił właściciela:

• 1413: Gotsche Schaff (Gothcze dicti Ssoff in Karpensteyn) odnotowany jako właściciel praw patronackich kościoła w Strachocinie (GqGG II, s. 532). Być może był potomkiem Albrechta Schaff (wzmiankowanego 1353-1388), posiadającego dobra w księstwie nyskim (gdzie pełnił urząd starosty w latach 1377-1382) i na ziemi kłodzkiej (w Wojciechowicach), lub jego brata Wolframa (1362-1386, współwłaściciela tej wsi). Siostra Albrechta i Wolframa poślubiła Rampela von Nymands (Jurek 1998, s. 280).

Według Wehsego, w 1410 r. burgrabią Karpienia był niejaki Nitsche, a wkrótce później – Wolfhard von Rachenau (Wehse 1883, s. 35, 36-37). Przekaz ten nie znajduje jednak potwierdzenia w dokumentach kancelaryjnych (zob. GqGG II; Volmer 1882/1883).

Po 1413 r. zamek stanowił własność kolejnych panów zwierzchnich lub zastawnych ziemi kłodzkiej, którymi byli:

• do 1422: książę opawski i raciborski Jan (zob. wyżej);
• 1422–1431: król Czech Zygmunt Luksemburski (zm. 1437) (Koegler ed. 1841, s. 39); w 1431 r. przekazał w zastaw terytorium kłodzkie i dystrykt ząbkowicki – „miasto i zamek Kłodzko, miasteczka Lądek i Bystrzyca Kłodzka, miasto i zamek Ząbkowice Śląskie, miasteczko Radków wraz ze wszystkimi przynależnościami (…)” – Pucie z Častolovic (LBuS II, s. 147; Felcman, Hladký, Šůla 1998, s. 25).
• 1431–1435: Puta III z Častolovic (Potho von Castolowitz, zm. 1435 bez męskiego potomka), członek możnowładczego rodu panów z Častolovic, dyplomata i stronnik króla wspierający go w walce z rewolucją husycką; starosta kłodzki w latach 1422–1435; od 1429 r. właściciel księstwa ziębickiego zakupionego od króla Zygmunta jako zastaw (LBuS II, s. 145-146; Wiese 1880, s. 379-427; Felcman, Hladký, Šůla 1998, s. 25).
  • 1435–1440: córki Puty jako spadkobierczynie. W 1440 r. ich opiekunowie prawni – babka, księżna oświęcimska Anna, matka Anna z domu von Kolditz oraz wuj Thimo von Kolditz – sprzedali posiadłości zastawne, obejmujące m.in. „Kłodzko, Ziębice, Chałupki,” Hynkowi Krušinie z Lichtenberka, który wkrótce poślubił wdowę Annę (LBuS II, s. 180; Volkmer 1887/1888, s. 150-151; Felcman, Hladký, Šůla 1998, s. 25).
• 1440–1454: Hynek Krušina z Lichtenberka (zm. 1454 w Kłodzku), z rodu Ronowców.
  • Początkowo zwolennik rewolucji husyckiej, później stronnik króla Zygmunta, a następnie jego następcy Albrechta von Habsburg.
  • Już w 1435 r. zabiegał o przejęcie zadłużonych posiadłości po Pucie, ale napotkał sprzeciw księcia opawskiego Wilhelma, który był żonaty z Salome, córką Puty.
  • Toczył walki przeciw stanom księstwa ziębickiego, które nie akceptowały jego zwierzchnictwa; w 1442 r. splądrował klasztor w Henrykowie, stanowiący centrum opozycji przeciwko jego rządom w Ziębicach.
  • Od wiosny 1443 r. pozostawał w stanie wojny z księciem opawskim Wilhelmem, który stanął na czele tzw. związku śląskiego, walczącego z „burzycielami porządku krajowego” i zgłaszającego pretensje do księstwa ziębickiego. W dniu 25.04.1443 r. stany księstwa wybrały Wilhelma na zwierzchnika.
  • W dniach 14 i 15 czerwca 1443 r., podczas akcji wojskowej Wilhelma wspieranej przez biskupa wrocławskiego, zdobyto dwa zamki znajdujące się w rękach Hynka: Karpień i Chałupki.
  • Prawdopodobnie od 1444 r. Hynek posiadał zamek i dobra zamkowe Homole (wcześniej własność Jana Koldy na Nachodzie) (Volkmer 1887/1888, s. 150 i nast.; Galas 2017).
• 1454: Wilhelm Krušina z Lichtenberka, syn Hynka, pan na Kumburku, sprzedał większość majątków odziedziczonych po ojcu – w tym ziemię kłodzką, dystrykt ząbkowicki i ziębicki oraz inne włości nabyte przez Hynka od spadkobierców Puty – Jerzemu z Kunštatu i Podiebradów (LBuS II, s. 150-152, 180; Volkmer 1887/1888, s. 159).
• 1454–1465: Jerzy z Kunštatu i Podiebradów (zm. 1471), od 1458 r. król Czech.
  • W 1455 r. król Władysław dodał Jerzemu do zastawu obejmującego ziemię kłodzką i dystrykt ząbkowicki kwotę 2000 grzywien na odbudowę zniszczonego zamku kłodzkiego (ut ruinosum castrum predictum reparari et reedificari procurent ac etiam in eodem territorio Glacensi piscinas fodi et construi faciat) (LBuS II, s. 180).
  • W 1458 r., po objęciu tronu czeskiego, będąc jednocześnie panem zwierzchnim i zastawnym ziemi kłodzkiej, podjął działania mające na celu podniesienie prestiżu tej posiadłości, nadając jej status hrabstwa. Usankcjonował to cesarz Fryderyk III, nadając synom Jerzego tytuł książąt Rzeszy, hrabiów Kłodzka i książąt ziębickich – w 1459 r. Wiktorynowi, a w 1462 r. ponownie Wiktorynowi oraz Henrykowi Starszemu i Henrykowi Młodszemu (LBuS II, s. 153-156, 181).
  • W 1465 r. sprzedał hrabstwo kłodzkie, księstwo ziębickie oraz 1/3 księstwa opawskiego swoim synom, wraz „z zamkami, ziemiami, dominiami, dystryktami, miastami itd.” (cum castris terris dominiis districtibus opidis …) (LBuS II, s. 156-157, 181).

Od połowy XV w. dobra zamkowe karpieńskie należały do kolejnych właścicieli hrabstwa kłodzkiego i wchodziły w skład ich dóbr kameralnych. Do 1684 r. utrzymywały się niemal w pełni – głównym obiektem zainteresowania szlachty i mieszczan były bowiem uprzywilejowane majątki w obrębie osad wiejskich, takie jak wolne sędziostwa (Freirichtergut), tworzone na etapie lokacji wsi, oraz kuźnice. Zamek był odnotowywany jako wyróżnik w topografii obszaru leśnego, np. w dokumentach dotyczących parcel leśnych:

• Obszaru zwanego „Freiheit”, należącego do gminy miejskiej Lądek, który został zatwierdzony miastu przez króla Wacława IV w 1393 r. (freyen walde unde holcze yn dem walden, dy vnder dem Karpensteyn liegen (Volkmer 1882/1883, s. 130-131)) oraz przez hrabiów Kłodzka w 1500 r. (GqGG II, s. 321), a także odnotowany w urbarzu z 1571 r. (Urbarium.GG.1571, s. 67).
• Obszaru stanowiącego własność osób prywatnych, odnotowanego w urbarzu z 1571 r. jako Unterm Karpfenstein (Urbarium.GG.1571, s. 68).

Ruiny warowni wspomniano jedynie w urbarzu z 1606 r., nazywając je „śladem” (vestigia): „(…) nichts mehrens alß die vestigia Zusehen” (Hochberg 1869, s. 84).

W czasach nowożytnych w pobliżu zamku funkcjonowała osada Kratzdorff (Urbarium.GG.1571, s. 68) – położona być może na miejscu średniowiecznej wsi Crafczdorf, o której wspomina dokument z 1346 r., lokalizując ją między Lutynią a Starym Gierałtowem, i która „znika” w późniejszych źródłach. W XVII w. osadę tę przemianowano na „Karpenstein” (Hochberg 1869, s. 84), przyjmując nazwę zrujnowanego zamku. Egzystowała do lat 50. XX w. (?), po 1945 funkcjonując pod nazwą Karpów lub Karpno. Do dziś przetrwały jedynie ruiny domostw i kaplica położona w dolinie po północno-wschodniej stronie zamku.

W 1684 r. administracja cesarska przeprowadziła wyprzedaż dóbr kameralnych w Hrabstwie Kłodzkim. W ramach tej akcji Johann Sigismund Hoffmann von Leichtenstern zakupił od cesarskiej Komisji Alienacyjnej (Alienations-Kommission) wsie Stójków, Karpno, Lutynię, Wojtówkę i Wrzosówkę, natomiast rada miasta Lądka nabyła wieś Thalheim. Południową część dawnego okręgu zamkowego (ze Strachocinem, Stroniem, Starym Gierałtowem itd.) zakupił hrabia Michael Wenzel von Althann na Międzylesiu, tworząc klucz dóbr strońskich (Herrschaft Seitenberg). Wspomniany Hoffmann w kolejnych dekadach pozyskał drogą kupna i wymiany część gruntów Thalheimu powyżej miasta – w tym teren uzdrowiska – i wzniósł tam siedzibę szlachecką (Rittersitz Ober-Thalheim). W 1736 r. wnuk Johanna Sigismunda – hrabia Leopold von Hoffmann – i jego małżonka Anna Franziska, hrabina von Hoditz, sprzedali dobra ziemskie gminie Lądek (Hochberg 1869, s. 81). Od tego czasu grunty leśne z ruiną zamku pozostawały majątkiem komunalnym miasta Lądka.

Historia budowlana obiektu

Ruiny zamku Karpień były dwukrotnie obiektem badań terenowych o kluczowym znaczeniu dla zrozumienia dawnego rozplanowania i funkcjonowania warowni: amatorskich wykopalisk w latach 1843 oraz 1882–1883 (Wehse 1883, s. 124 i nast.) oraz profesjonalnych badań archeologicznych w latach 2009, 2010 i 2013, które pozwoliły zweryfikować i wzbogacić starsze ustalenia (Gazda 2017, s. 112 i nast.). Dotychczas nie prowadzono kompleksowych badań historyczno-architektonicznych.

Na podstawie badań archeologa Daniela Gazdy, który zweryfikował i poszerzył ustalenia Karla Wehsego oraz tezy późniejszych badaczy, takich jak Cz. Franke i M. Chorowska, rozwój budowlany karpieńskiej warowni przedstawia się następująco:

Faza 0

Hipotetyczna budowla poprzedzająca budowę zamku murowanego, o której świadczą skromne pozostałości konstrukcji i ślady użytkowania stwierdzone w wykopach w północno-zachodniej części „zamku dolnego.” Znaleziska te są trudne do jednoznacznej interpretacji na obecnym etapie badań (Gazda 2019, s. 134).

Faza 1

Budowa zamku murowanego, datowana na 1. połowę (początek?) XIV wieku, najprawdopodobniej z inicjatywy jednego z królów czeskich, być może Jana Luksemburskiego po 1310 r. W trakcie tych prac powstała kompletna struktura warowni, obejmująca zamek górny, zamek dolny oraz prawdopodobnie zewnętrzny pierścień fosy.

• Program użytkowy zamku górnego rekonstruowany jest następująco:
  • Budynek wschodni – o planie prostokąta (ok. 8,5/9 x 21 m) i trójdzielnym rozplanowaniu na poziomie pierwszej kondygnacji (pełniącej funkcję piwnicy), z wąskim korytarzem rozdzielającym dwa sklepione pomieszczenia – uznawany (na podstawie analogii) za główny dom zamkowy (Palatium wg Wehsego), prawdopodobnie trójkondygnacyjny.
  • Budynek zachodni – na planie wycinka koła, z jednym pomieszczeniem interpretowanym jako „loch” (z kanałami wentylacyjnymi w murze od strony dziedzińca).
  • Brama wjazdowa – umieszczona w północnej kurtynie muru obwodowego, tuż przy budynku zachodnim.

Bliską analogię dla tego rozplanowania stanowi zamek Vikštejn na Śląsku Opawskim, o podobnym narysie muru obwodowego z budynkiem mieszkalnym przy prostym zamknięciu ściany i zabudową wypełniającą partię zaobloną, interpretowaną jako pozostałość wieży bergfriedowej o wielobocznym planie na wyższych kondygnacjach (Boguszewicz 2010, s. 177; Marek, Konczewski 2010, s. 97; Kouřil, Prix, Vihoda 2000, s. 373-386). Innymi przykładami analogii są zamki bezwieżowe, jak Szczerba, o ortogonalnym rozplanowaniu partii bramnej i mieszkalnej oraz półkolistym zamknięciu od strony przeciwległej. W związku z tym „zamek górny” w Karpieniu jest rekonstruowany (i klasyfikowany) na dwa sposoby: jako zamek bezwieżowy płaszczowy (Marek, Konczewski 2010, s. 97) lub jako zamek bergfriedowy – z wieżową partią zachodnią na planie „półeliptycznym” (Rajski 2011; Gazda 2019, s. 109).

Przekazy ikonograficzne z XVII–XVIII w., choć ukazują mury zamkowe zachowane na większej wysokości, są ogólnikowe i mało wiarygodne, nie dając podstaw do rozstrzygnięcia kwestii wieży. Istnieje jednak szczegółowy opis zamku, opublikowany w 1744 r., w którym mowa jest o „czworobocznej wieży” w zachodniej części zamku górnego: „(…) an der westlichen Seite, findet man Anzeigungen eines viereckichten Thurmes, von dem die beiden Seiten des Dreyecks sich ausbreiten” (Burghardt 1744, s. 56). Na tej podstawie można uznać istnienie wieży za prawdopodobne, choć nie jest jasne, czy była to część pierwotna, czy dobudowana później.

W obrębie „zamku dolnego” stwierdzono pozostałości zabudowań, które prawdopodobnie pełniły funkcję zaplecza gospodarczego zamku. Według badań D. Gazdy jedno z pomieszczeń było wyposażone w piec, który mógł pełnić funkcję pieca słodowniczego (Gazda 2019, s. 110).

Faza 2, hipotetyczna

Wzniesienie budynku północnego w obrębie „zamku górnego,” przylegającego do muru obwodowego bez wiązania, co może świadczyć o wtórnym pochodzeniu budynku lub jedynie o etapowaniu prac budowlanych fazy 1 (Gazda 2019, s. 134). Na korzyść drugiej wersji przemawia fakt „dopasowania” wjazdu na zamek górny do wąskiej przestrzeni między budynkiem północnym a zachodnim – co ma największy sens w przypadku jednoczesnego planowania wszystkich trzech wspomnianych elementów warowni.

Budynek północny, nazwany przez Wehsego Kemenate, obejmował na poziomie przyziemia dwa pomieszczenia, z których jedno (przylegające do Palatium) pełniło funkcję kuchni; odkryto tam palenisko oraz otwory zlewne.

Badania nie ujawniły śladów wskazujących na reperacje lub odbudowy zamku. Ewentualna naprawa mogłaby mieć miejsce po 1428 r., kiedy ziemia kłodzka stała się celem ataku wojsk husyckich. Brak jednak wiarygodnych źródeł mówiących o zdobyciu (i zniszczeniu) Karpienia – XVI-wieczna kronika, która wspomina o tych wydarzeniach (GqGG II, s. 141), jest uważana za niewystarczająco wiarygodne źródło.

O zdobyciu warowni 15 czerwca 1443 r. podczas wyprawy wojsk śląskich przeciwko Hynkowi Krušinie informuje lapidarny zapis w kronice Sigismunda Rosicza: Sabatho ipso die sancti Viti dominus Conradus episopus obtinuit castrum suum Karpenstein, et die trinitatis (16 czerwca) obtinuit castrum suum Neuhaus prope Patschka (SRS 12 s. 57; GqGG II, s. 207-208). Wzmianka ta jest uzupełniona w rocznikach Nicolausa Pola: 1443. Vereinigten sich die von Breßlaw mit etlichen umliegenden Städten, und Hertzog Wilhelmen zu Troppaw, der diese Zeit Münsterberg inne hielt, erwehleten diesen Fürsten zu einem Hauptmann, und nahmen ein, Carpenstein, Newhaus, bei Patschkau, Tepliwoda, sind aber dem Bischoff Cunrado wieder gegeben worden (Pol 1612, s. 30, Der XXII Tag Januarii). Na tych przekazach opierali się wszyscy późniejsi dziejopisarze i historycy.

Fakt toczenia walk i spalenia zamku został potwierdzony w trakcie wykopalisk K. Wehsego i badań D. Gazdy. Stwierdzono obecność warstw spalenizny, fragmentów zwęglonych belek, części uzbrojenia, bełtów kuszy, szczątków konia oraz ludzkich szczątków kostnych (zob. Marek, Konczewski 2010, s. 97-98). Z wydarzeniami roku 1443 można wiązać również odkrycia z 2008 r., kiedy podczas prac leśnych na północno-wschodnim stoku Góry Karpiak znaleziono część średniowiecznego naplecznika pancerza oraz fragment rozerwanej wybuchem lufy ręcznej broni palnej (Marek, Konczewski 2010, s. 101 i nast.).

Informacja zaczerpnięta z kroniki Georga Katschkera (Aelurius 1625, s. 482) i przytaczana w licznych publikacjach (np. Koegler ed. 1841, s. 201; Müller 1837, s. 116), mówiąca o kolejnym zniszczeniu zamku Karpień przez wojska śląskie w 1513 r. jako gniazda „rycerzy-rabusiów,” jest błędna – odnosi się ona do zamku Skaly we wschodnich Czechach (Wehse 1883, s. 71-73).

Jak wiele innych średniowiecznych ruin, także mury Karpienia podlegały rozbiórce w czasach nowożytnych, służąc jako źródło budulca. Z 1577 r. pochodzi zapis o wykorzystaniu przez radę miasta Lądka kamieni z zamku do obudowy źródła św. Jerzego na terenie uzdrowiska (Wehse 1883, s. 125). Do rozbiórki przyczyniła się zapewne bliskość osady Kratzdorf / Karpenstein. Jeśli wierzyć ikonografii z połowy XVIII w. – wizerunkom zamku w najstarszych książkowych opisach uzdrowiska lądeckiego (Kurtzer… 1694; Öhmb 1705), na miedziorycie Gottfrieda Heinricha Burghardta z datą „1736” (Burghardt 1744, po s. 56), czy rysunkowi Friedricha Wernera z ok. 1750 r. (zob. Baworowska 1976, ryc. 7) – jeszcze po 300 latach od zniszczenia warowni mury wciąż wznosiły się na wysokość kilkunastu metrów³Grafika Burghardta stała się wzorcem dla dwóch późniejszych przedstawień ruin zamku: Friedricha Gottloba Endlera na kartach periodyku „Breslauische Erzähler” (Endler 1801) i w albumie Pompejusa (Pompejus 1862a, karta: Ruinen des Schlosses Karpenstein i. J. 1736).. Jednak ok. 1800 r. widoczne były już tylko dolne partie murów: Es sind gegenwärtig fas nur die Grundmauern davon noch sichtbar (Koegler ed. 1841, s. 200)[mgn]Należy przyjąć, że opis stanu zachowania ruin zamieszczony w leksykonie K. A. Müllera z 1837 – w którym mówi się o „wysokich partiach (muru) wznoszących się ponad otaczający gęsty las” (Trümmern, von denen noch hohe Theile über den się umgebenden dichten Wald hervorragen (Müller K.A. 1837, s. 116)) – opiera się nie na autopsji, lecz na oglądzie starych grafik.[/mfn].

Bliskość źródeł mineralnych i uzdrowiska w (Ober-)Thalheim sprawiła, że ruiny zamku w czasach nowożytnych stanowiły atrakcję i cel wycieczek kuracjuszy. Pośrednio potwierdzają to znaleziska pojedynczych monet z XVII–XVIII w. (Wehse 1883, s. 137-138) oraz obecność ruin zamku na graficznych przedstawieniach zabudowy uzdrowiskowej publikowanych około 1700 r. (Kurtzer… 1694; Öhmb 1705). Bezpośrednim dowodem na popularność tego miejsca jest monografia G. H. Burghardta, która zawiera opis dojścia do ruin, samej budowli – najstarszy tekst dokumentujący rozplanowanie i komponenty budowlane Karpienia⁴Z uwagi na unikatowy charakter opisu Burgharda w dziejach kłodzko-śląskiej kastelologii i jego wartość historyczno-kulturową cytujemy ten tekst w całości: (…) Doch wir setzen nach diesem kurtzen Aufenthalt, unsern Weg ferner nach dem Karpfensteine fort, und lassen sehr weit oben auf dem Berge das Fincken-Brünnlein, weil es nichts sonderlich merckwürdiges vorzeiget, zur lincken Hand unberühret liegen, und gelangen endlich, nachdem wir eine halbe Meile bestandig Bergauf gestiegen, aus dem hohen Holtze, an den Gipffel des Berges, und denen oben darauf stehenden Ueberbleibseln gedachten Schlosse. Man erstaunet nicht wenig über die dicken und hohen Mauern, die man nicht nur auf der Spitze eines weit in die Luft reichenden Berges und gleichsam in die Wolcken gebauet, sondern zu deren Grunde man noch zuvor gantze Felsen, wie die derzwischen liegende Kalck bezeuget, über einander gehäuffet. (f) Es ist dreyeckicht angegeben, und scheinet daher auch den Namen erhalten zu haben. (g) Ferner an der westlichen Seite, findet man Anzeigungen eines viereckichten Thurmes, von dem die beiden Seiten des Dreyecks sich ausbreiten, und einen Hof vorstellen, welcher sich hinten durch ein Quer-Gebäude, daß die dritte Seite abgeben, geendet. Aussen herum siehet man Spuhren von Zwinger-Mauern, Gräben und Schantzen; gegen Morgen wird man ein unterirdisches Gewölbe gewahr, welches man insgemein vor einen Keller ausgiebet, ist aber eher vor einen geheimen Ausfall halten wollte. An der Mittags-Seite, fast auf dem Gipffel ist ein Brunn, (h) der zwar jetzo einem garstigen mit Binsen bewachsenen Pfuhle, oder Tümpel ähnlich siehet. Man hat mich versichert, daß, als man die Steine zur Verkleidung des S. GEORGEN-Brunnen, und Pflasterung der Bade-Zimmer von der herunter gehohlet, eyserne Boltzen von Pfeilen, und ander altes Gewehr gefunden worden. Denn es ward der Karpfenstein, so wie andere Berg-Schlösser, inj den ehemaligen Zeiten, da die Hußitischen Unruhen, und die eigenmächtigen Befehdungen noch im Schwunge gingen, zu einem Raub-Neste, und daher von Hertz0g WILHELMO von Troppau und Münsterberg, mit Hülffe der Breslauer im Jahr 1443. nach einer langwierigen Belagerung eingenommen und zerstöhret. (i) Jetzo gehöret es, nebst dem unten am Fuß des Berges auf der andern Seite gelegenen Vorwerck gleichfall Karpfenstein genannt, der Stadt Landeck. Die Aussicht auf dem Berge ist, wegen seiner besonderen Höhe, unvergleichlich (…) Die dritte Kupfer-Tafel leget euch einen Abriß des Karpfensteins vor Augen. (k) (…). Przypisy do tekstu:

(f) Man muß sich also bey Betrachtung eines so wundernswürdigen Baues nicht wunder, wenn man die herumwohnenden Leute erzehlen höret, daß der Teufel den Karpfenstein, den Hummel und den Schnellenstein, zwey andere in der Grafschaft gelegene Schlösser, erbauet hat. Allein was der Einfalt unbegreiflich (?), und den Aberglauben unmöglich zu seyn scheinet, das können doch eine Menge Menschen Hände, durch Beyhülfe nöthiger Werkzeuge, mit der Zeit gantz leicht möglich machen, folglich Berge versetzen, und Felse über einander häuffen.

(g) Man findet in dem Kopfe der Karpfen eine kleine dreysckichte, jederman bekannte Knoche, die man den karpfenstein nenet, und bisweilen unter der Nahmen os triangulare, oder lapis Carpionum, in den Recepten vorschreibet. Einige Thoren gebrauchen sich auch dieses Beingens zu allerhand aberglaubischen Alsantzereyen.(h) Was die Brunnen auf den Gipfeln der höchsten Berge vor ein Natur-Wunder sind, und wie sich die gelehrten Martern ihrer wahre Ursachen abzugeben, das ist, auszufinden, wie das Wasser, wieder seine anerschaffene Eigenschyaften, über die Fläche der Erde so hoch steigen könne, habe mit wenigem in meinem Itimerere Sabathico. S. V not. 3. pag. 62. seqq (Breslau 1736.8vo.) eröffnet.

(i) AELVRIVS lib. III. Glaciograph. cap. II. pag. 239 bestättiget es, wenn er schreibet: Dergleichen ist auch vorzeiten in der Grafschaft Glatz ein festes Schloss gewesen, auf einem Berge, Karpfenstein, nich weit von Landeck, weil aber viel Rauberey von dannen ist getrieben worden, als haben die Breßlauer, und Hertzog Wilhelm von Troppa und Munsterberg eingenommen. POHLIVS Hemerolog. d. 22. Januari (Lipsiae 1612. fol.) und HENELIVS Chronic. Monsterbergens. ad Ann. 1443. Tom. I. der von Herren von SOMMERSBERG herausgegebenen Scriptorum Rer. Silesiacar. pag. 180. (Lips. et Wratisl. 1729. fol) bezeugen ein gleiches. (k) Wir hoffen den Liebhabern der Landecker Bäder keinen mißfälligen Dienst, mit etwas weitläuftiger Beschreibung dieses Schlosses gethan zu haben, weil doch die meisten vom Vorwitz, zu Besuchung angeregter zerfallenen Mauer angetrieben werden, ja fast glauben, sie hätten das Vergnügen der Landecker Bäder nur halb genossen, wenn sie den Karpfenstein unbesuchet gelassen(Burghardt 1744, s. 55-57) – oraz opis widoków roztaczających się ze szczytu góry (Burghardt 1744, s. 52-60).

W XIX w. piesza wycieczka do ruin Karpienia należała do kanonu rozrywek dla gości Bad Landeck (np. Langner 1868, s. 214-219). Z tego powodu lekarz uzdrowiskowy Karl Wehse zainicjował i przeprowadził prace „badawczo-konserwatorskie” w latach 1882–1883. W ich trakcie wycięto drzewa porastające wierzchołek wzniesienia, usunięto gruzowisko, odsłaniając mury i pozostałości pomieszczeń, ujawniono ślady związane z ich użytkowaniem, sporządzono plan pomiarowy oraz wyeksplorowano liczne zabytki ruchome (ceramiczne, metalowe, kostne). Znaleziska zabezpieczono, konsultowano ze specjalistami i przekazano do placówek muzealnych. Murowane partie zamku poddano konserwacji poprzez zabezpieczenie zachowanych konstrukcji i uzupełnienie ubytków. Dla wygody turystów wprowadzono również infrastrukturę turystyczną, m.in. kamienną ławę z napisem Louis Schadow Platz (która uległa złamaniu przed 2011 r. przez padające drzewo?) oraz wyryty na płycie kamiennej plan zamku (Wehse 1883, s. 127 i nast.; Marek, Konczewski 2010, s. 95-97).

Wartości kulturowe budowli

Pozostający trwałą ruiną zamek Karpień posiada wartości znacznie wykraczające poza zabytkową wartość średniowiecznych murów, których autentyczna struktura została w znacznej mierze naruszona przez prace z lat 80. XIX w. Zamek stanowi:

• Eksponowany element historycznej socjotopografii ziemi kłodzkiej – dawne centrum jednego z pięciu okręgów zamkowych funkcjonujących w średniowieczu.
• Miejsce trwałe wpisane w śląsko-czeską historię polityczną – jako arena jednego z militarnych epizodów.
• Historyczną atrakcję turystyczną – odwiedzaną co najmniej od XVIII w. przez kuracjuszy pobliskiego uzdrowiska w Lądku, a od XIX w. również przez licznych turystów.
• Świadectwo kultury materialnej elit rycerskich – stosunkowo dobrze poznane dzięki badaniom archeologicznym.
• Zabytek architektury obronnej – o wciąż nie w pełni rozpoznanej pierwotnej strukturze funkcjonalnej, zwłaszcza w strefie zamku dolnego.
• Spektakularny przykład XIX-wiecznej konserwacji średniowiecznych ruin.

Wzmianki o obiekcie lub miejscowości:

Paupie 1935, s. 21–23; Boguszewicz 2010, s. 42, 177; Chorowska 2003, s. 96, 100; Gazda 2019, s. 103–135; Musil 2015, s. 29–39; Grebel 1892, s. 271–272; Guerquin 1957, s. 52; Hegerhorst 1906, s. 39–43; Hochberg 1869, s. 81, 84; Jaworski 1986, s. 16–19; Marek, Konczewski 2010, s. 93–120; Cetwiński 2009, s. 17–40; Kajzer, Kołodziejski, Salm 2001, s. 220.

@book{chorowska_2003,

title = {Rezydencje \'{s}redniowieczne na \'{S}l\k{a}sku. Zamki, pa\lace, wie\.{z}e mieszkalne},

author = {Ma\lgorzata Chorowska},

year  = {2003},

date = {2003-01-01},

urldate = {2003-01-01},

address = {Wroc\law},

keywords = {},

pubstate = {published},

tppubtype = {book}

}

@article{francke_1989-1991,

title = {Dzieje zamk\'{o}w wojew\'{o}dztwa wa\lbrzyskiego},

author = {Czes\law Francke},

journal = {Rocznik Wojew\'{o}dztwa Wa\lbrzyskiego},

keywords = {},

pubstate = {published},

tppubtype = {article}

}

@article{francke1989,

title = {Gniewosz\'{o}w, woj. wa\lbrzyskie, Zamek "Szczerba", St. 1, AZP: 99-24/3},

author = {Czes\law Francke},

year  = {1989},

date = {1989-01-01},

journal = {Informator Archeologiczny},

pages = {86-87},

keywords = {},

pubstate = {published},

tppubtype = {article}

}

@article{francke1992,

title = {Zamek Szczerba w Gniewoszowie},

author = {Czes\law Francke},

year  = {1992},

date = {1992-01-01},

journal = {Karkonosz. Sudeckie Materia\ly Krajoznawcze},

volume = {7},

pages = {46-61},

keywords = {},

pubstate = {published},

tppubtype = {article}

}

@article{francke1995a,

title = {Wst\k{e}pne wyniki bada\'{n} zamku Szczerba w Gniewoszowie, gmina Mi\k{e}dzylesie},

author = {Czes\law Francke},

year  = {1995},

date = {1995-01-01},

journal = {\'{S}l\k{a}skie Sprawozdania Archeologiczne},

volume = {34},

pages = {339-366},

keywords = {},

pubstate = {published},

tppubtype = {article}

}

@article{francke1995b,

title = {Zamek "Szczerba" w Gniewoszowie. Wst\k{e}pne wyniki bada\'{n}},

author = {Czes\law Francke},

year  = {1995},

date = {1995-01-01},

journal = {Kwartalnik Architektury i Urbanistyki},

volume = {40},

number = {1},

pages = {41-48},

keywords = {},

pubstate = {published},

tppubtype = {article}

}

@article{francke1999a,

title = {Z bada\'{n} zamku "Szczerba" w Gniewoszowie, gm. Mi\k{e}dzylesie (sezon 1996)},

author = {Czes\law Francke},

year  = {1999},

date = {1999-01-01},

journal = {\'{S}l\k{a}skie Sprawozdania Archeologiczne},

volume = {41},

pages = {485-495},

keywords = {},

pubstate = {published},

tppubtype = {article}

}

@article{francke1999b,

title = {Fragmenty zbroi z zamku Szczerba w Gniewoszowie, pow. K\lodzko},

author = {Czes\law Francke},

year  = {1999},

date = {1999-01-01},

journal = {Silesia Antiqua},

volume = {40},

pages = {100-114},

keywords = {},

pubstate = {published},

tppubtype = {article}

}

@inbook{francke2005,

title = {Zamek Szczerba w Gniewoszowie pow. K\lodzko. Dotychczasowe wyniki bada\'{n}},

author = {Czes\law Francke},

editor = {Ewa R\'{o}\.{z}ycka-Rozp\k{e}dowska and Ma\lgorzata Chorowska},

year  = {2005},

date = {2005-01-01},

booktitle = {Nie tylko zamki. Szkice ofiarowane profesorowi Jerzemu Rozp\k{e}dowskiemu w siedemdziesi\k{a}t\k{a} pi\k{a}t\k{a} rocznic\k{e} urodzin},

pages = {97-101},

address = {Wroc\law},

keywords = {},

pubstate = {published},

tppubtype = {inbook}

}

@book{franz1841,

title = {Die Ruine von Schnallenstein. Novelle von (...)},

author = {August Maria Franz},

year  = {1841},

date = {1841-01-01},

address = {Habelschwerdt},

keywords = {},

pubstate = {published},

tppubtype = {book}

}

@book{gqgg2,

title = {GQ II = Geschichtsquellen der Grafschaft Glatz, Bd. 2: Urkunden und Regestren zur Geschichte der Grafschaft Glatz von 1401 bis 1500},

editor = {Franz Volkmer and Wilhelm Hohaus},

year  = {1888},

date = {1888-01-01},

urldate = {1888-01-01},

address = {Habelschwerdt},

keywords = {},

pubstate = {published},

tppubtype = {book}

}

@book{gqgg6_1,

title = {GQ VI.1 = Geschichtsquellen der Grafschaft Glatz, Bd. 6: Die Handschriften zur Geschichte der Grafschaft Glatz, H. 1: Beschreibung der Handschriften im Glatzer Rathsarchiv},

author = {Bertold Bretholz},

year  = {1926},

date = {1926-01-01},

urldate = {1926-01-01},

address = {Glatz},

keywords = {},

pubstate = {published},

tppubtype = {book}

}

@article{koegler1883,

title = {Historische und topographische Beschreibung der in Grafschaft Glatz und zwar im Habelschwerdter District gelegenen Herrschaft Rosenthal oder Schnellenstein},

author = {Joseph Koegler},

journal = {Vierteljahresschrift f\"{u}r Geschichte und Heimatkunde der Grafschaft Glatz},

pages = {89\textendash138},

keywords = {},

pubstate = {published},

tppubtype = {article}

}

@book{martynowski1978,

title = {Sudety. Ziemia K\lodzka i G\'{o}ry Opawskie},

author = {Zbygniew Martynowski and Krzysztof R. Mazurski},

year  = {1978},

date = {1978-01-01},

address = {Warszawa},

keywords = {},

pubstate = {published},

tppubtype = {book}

}

@book{Muller1837,

title = {Vaterl\"{a}ndische Bilder, in einer Geschichte und Beschreibung der alten Burgfesten und Ritterschl\"{o}sser Schlesiens},

author = {K. A. M\"{u}ller},

year  = {1837},

date = {1837-01-01},

urldate = {1837-01-01},

address = {Glogau},

keywords = {},

pubstate = {published},

tppubtype = {book}

}

@book{patschovsky1912,

title = {F\"{u}hrer durch die Grafschaft Glatz und das Eulengebirge},

author = {Wilhelm Patschovsky},

year  = {1912},

date = {1912-01-01},

address = {Schweidnitz},

keywords = {},

pubstate = {published},

tppubtype = {book}

}

@book{pfeiffer1730,

title = {Paprotzkius Enucleatus Oder Kern und Auszug Aus dem so genannten M\"{a}hrischen Geschichichts-Spiegel Bartholomaei Paprotzkii},

editor = {Christoph Pfeiffer},

year  = {1730},

date = {1730-01-01},

address = {Breslau und Leipzig},

keywords = {},

pubstate = {published},

tppubtype = {book}

}

@article{schaetzke1914,

title = {Glatzer Burgen},

author = {Viktor Schaetzke},

journal = {Bl\"{a}tter f\"{u}r Geschichte und Heimatkunde der Grafschaft Glatz},

pages = {251-269},

keywords = {},

pubstate = {published},

tppubtype = {article}

}

@book{tschitschke1907,

title = {Geschichte der Pfarrei Rosenthal in der Grafschaft Glatz},

author = {Maximilian Tschitschke},

year  = {1907},

date = {1907-01-01},

address = {Habelschwerdt},

keywords = {},

pubstate = {published},

tppubtype = {book}

}

@article{tschitschke1933,

title = {Peter Engelhard von Schnallenstein},

author = {Maximilian Tschitschke},

year  = {1933},

date = {1933-01-01},

journal = {Gl\"{a}tzer Heimatbl\"{a}tter},

volume = {19},

number = {2},

pages = {86\textendash89},

keywords = {},

pubstate = {published},

tppubtype = {article}

}

@article{volkmer1888,

title = {Nachtr\"{a}ge zu den Glatzer Geschichtsquellen},

author = {Franz Volkmer},

journal = {Vierteljahresschrift f\"{u}r Geschichte und Heimatkunde der Grafschaft Glatz},

pages = {89\textendash102},

keywords = {},

pubstate = {published},

tppubtype = {article}

}

Ilustracje

Dokumentacja w ramach projektu „Od grodu do zamku“