Pastuchów (gm. Jaworzyna Śląska), dwór

Dawna siedziba rycerska w Pastuchowie to przykład średniowieczno-renesansowego dworu obronnego. W obrębie tzw. „majątku górnego” (Oberhof) do dziś przetrwała wieża mieszkalna z połowy XIV wieku, ujęta w późniejsze skrzydła mieszkalne z XVI stulecia. Na północnych krańcach wsi znajdują się także relikty drugiego dworu – „dolnego” (Niederhof), którego lokalizacja i forma wciąż czekają na pełne rozpoznanie.

Lokalizacja	woj. dolnośląskie, pow. świdnicki, gm. Jaworzyna Śląska
Współrzędne	50.94758, 16.43978
Obszar AZP	83-23
Chronologia	pełne średniowiecze, późne średniowiecze, nowożytność
Autorzy	Artur Kwaśniewski, Dagmara Adamska
Data udostępnienia	11.05.2025

PASTUCHÓW, wieża i dwór z kuchnią obecnie, 2009 (fot. A. Kwaśniewski) — PASTUCHÓW, wieża i dwór z kuchnią obecnie, 2009 (fot. A. Kwaśniewski, Katalog Zamków i Dworów Obronnych Śląska [https://zamki.pwr.edu.pl/]. Licencja: CC BY-NC 4.0 [https://creativecommons.org/licenses/by-nc/4.0/])

pastuchow 02 402PASTUCHÓW, położenie dworu na Mestischblattt, ark. Striegau wyd. w 1932 r. (opr. P. Błoniewski, Katalog Zamków i Dworów Obronnych Śląska [https://zamki.pwr.edu.pl/]. Licencja: CC BY-NC 4.0 [https://creativecommons.org/licenses/by-nc/4.0/])

PASTUCHÓW, wieża i dwór z kuchnią na drzeworycie Theodora Blätterbauera, sprzed 1885 r. opublikowany w (za Schroller II, s. 193)

pastuchow 1 Dwor Pastuchow httpspolska org.pl874114,foto.htmlidEntity=560603wieza mieszkalna ul Stawowa Pastuchow 84117PASTUCHÓW, wieża i dwór z kuchnią na drzeworycie Theodora Blätterbauera, sprzed 1885 r. opublikowany w (za Schroller II, s. 193)

pastuchow 5 IMG 3068PASTUCHÓW, kamienna wieża, okna na II i III piętrze, 2009 (fot. A. Kwaśniewski, Katalog Zamków i Dworów Obronnych Śląska [https://zamki.pwr.edu.pl/]. Licencja: CC BY-NC 4.0 [https://creativecommons.org/licenses/by-nc/4.0/])

PASTUCHÓW, położenie dworu na Mestischblattt, ark. Striegau wyd. w 1932 r. (opr. P.Błoniewski)PASTUCHÓW, położenie dworu na Mestischblattt, ark. Striegau wyd. w 1932 r. (opr. P.Błoniewski)

PASTUCHÓW, portal z tablicą fundacyjną (fot. A. Kwaśniewski)PASTUCHÓW, portal z tablicą fundacyjną (fot. A. Kwaśniewski, Katalog Zamków i Dworów Obronnych Śląska [https://zamki.pwr.edu.pl/]. Licencja: CC BY-NC 4.0 [https://creativecommons.org/licenses/by-nc/4.0/])

PASTUCHÓW, tablica fundacyjna Kalkreortów z inskrypcją, 2009 (fot. A. Kwaśniewski)PASTUCHÓW, tablica fundacyjna Kalkreortów z inskrypcją, 2009 (fot. A. Kwaśniewski, Katalog Zamków i Dworów Obronnych Śląska [https://zamki.pwr.edu.pl/]. Licencja: CC BY-NC 4.0 [https://creativecommons.org/licenses/by-nc/4.0/])

PASTUCHÓW, wieża i dwór z kuchnią obecnie, 2009 (fot. A. Kwaśniewski)PASTUCHÓW, wieża i dwór z kuchnią obecnie, 2009 (fot. A. Kwaśniewski, Katalog Zamków i Dworów Obronnych Śląska [https://zamki.pwr.edu.pl/]. Licencja: CC BY-NC 4.0 [https://creativecommons.org/licenses/by-nc/4.0/])

Jak cytować?

Artur Kwaśniewski, Dagmara Adamska, Pastuchów (gm. Jaworzyna Śląska), dwór, Katalog Zamków i Dworów Obronnych Śląska [https://zamki.pwr.edu.pl/dwor-obronny-w-pastuchowie/]. Licencja: CC BY-NC 4.0 [https://creativecommons.org/licenses/by-nc/4.0/]. Data dostępu: 06.12.2025.

Opis

Przynależność administracyjna i toponomastyka

księstwo wrocławskie, księstwo świdnickie
Historyczne nazwy miejscowości: Pastuchow (1149–1150), Puschow (1341), Poschkaw (1402), Poschka (1402)

Kontekst przestrzenny, rozplanowanie, stan zachowania obiektu

W Pastuchowie jeszcze na początku XIX wieku istniały dwie siedziby szlacheckie otoczone fosą – stanowiące centra tzw. majątku „dolnego” (zlokalizowanego na prawym brzegu Strzegomki) oraz „górnego”, usytuowanego w środkowej części wsi (Urmtbl., ark. 2951, oprac. 1824). Do dziś zachowała się ta druga – złożona z dwuskrzydłowego, piętrowego dworu, który oskrzydla starszą, czterokondygnacyjną wieżę mieszkalną. Około 130 lat wcześniej rozbudowana bryła Oberhofu prezentowała się znacznie bardziej malowniczo: posiadała wówczas fosę, mostki, nieprzekształcone szczyty wieży oraz okazały komin wieńczący dworską kuchnię.

Wybór źródeł do dziejów miejscowości i obiektu

1149–1150 – Pastuchow (SUB I, nr 23)
1313 – książę przekazał prawo patronatu kościoła Konradowi von Mogis (RS 3362)
1341 – Herman i Zydelman z Pastuchowa (RS 6569, 6614)
1367 – dobra Albrechta z Ujazdu Górnego (LANDBUCH I, nr 34, 156)
1367 – dobra Konrada z Ujazdu Dolnego i jego brata Henryka (LANDBUCH I, nr 33, 42, 154)
1367 – dobra Mikołaja z Ujazdu, syna Henryka (LANDBUCH I, nr 71, 155)
1369 – część dóbr Henryk z Ujazdu sprzedał niejakiemu Konradowi i jego kuzynom (LANDBUCH I, nr 394)
1386 – Konrad von Mogis sprzedał dobra Hentschelinowi Predel (LANDBUCH II, nr 180)
1387 – Apeczko Seidlitz sprzedał dobra Konradowi Bolz (LANDBUCH II, nr 555)
1388 – młyn Henryka von Mogis (LANDBUCH II, nr 524)
1388 – folwark Henryka Bolz sprzedany Henrykowi Bolz, synowi zmarłego Sandera (LANDBUCH II, nr 509)
1389 – bracia von Mogis sprzedali folwark Henrykowi Bolz (LANDBUCH II, nr 613)
1389 – bracia von Mogis sprzedali dobra Mikołajowi Seidlitz (LANDBUCH II, nr 743)
1390 – dobra Konrada Bolz (LANDBUCH II, nr 860)
1390 – dobra braci von Mogis (LANDBUCH II, nr 824)
1393 – dobra Mikołaja Walditz (LANDBUCH II, nr 1294)
1393 – Sander Bolz sprzedał folwark z kamienną budowlą zwany Obirhof dla Boto Kalkreutha (LANDBUCH II, nr 1301)
1402 – Bernard i Boto Kalkreuth z Pastuchowa właścicielami folwarku zwanego Obirgut z kamienną wieżą (steynnenthurme) (LANDBUCH III, nr 1164, 1167)
1495 – Kasper Kalkreuth, panem Pastuchowa (H. Lutsch, Verzeichnis der Kunstdenkmäler, t. II, s. 189)
1495 – Melchior von Kalkreuth (Zimmermann 1785, s. 477)
1548 – George von Kalkreuth (Zimmermann 1785, s. 477)
1550 – Georg i Casper von Kalkreuth (Ritterdienste.SJ.1550, s. 6)
1576 – Caspar Kalckreuter zu Puschke: 9 kmieci, 14 łanów; George Kalckreuter: 10 kmieci, 12 łanów, 6 prętów (Treblin 1908, s. 121)
1579 i 1594 – Kasper von Kalkreuth (Zimmermann 1785, s. 477)
1594 – Sebastian von Kalkreuth (Zimmermann 1785, s. 477)
1602 – Kaspar von Kalkreuth i spadkobiercy Sebastiana (Ritterdienste.SJ.1602, s. 23)
1607–1610 – Diprand von Seidlitz (Zimmermann 1785, s. 477)
1619 – Tobias von Kalkreuth i Friedrich von Reibnitz (Zimmermann 1785, s. 477)
1650 – Sigmund von Gaffron (Zimmermann 1785, s. 477)
1677 – Hans von der Dahm (Zimmermann 1785, s. 477)
1694 – Hans Adam i Daniel Ferdinand, bracia von der Dahm (Zimmermann 1785, s. 477)
1717 – Anna Elisabeth von Zedlitz (Matrykuła.SJ.1717, s. 3)
1733 – Hans Heinrich Graf von Hochberg-Rohnstock senior (Zimmermann 1785, s. 477; Matrykuła.SJ.1731, s. 4)

Dzieje własności dóbr ziemskich i obiektu na podstawie przyczynków źródłowych

Stałe, wiejskie osadnictwo w rejonie Pastuchowa posiada metrykę wczesnośredniowieczną. W pierwszej połowie XII wieku rozległe dobra nad Bystrzycą i Strzegomką należały do komesa Piotra Włosta (Korta 1988, s. 316–326). W 1149 (lub 1150) jego żona Maria oraz syn Świętosław, fundując kościół augustianów na Piasku we Wrocławiu, przekazali zakonnikom m.in. dziesięciny z Pastuchowa (Pastuchow). Najpóźniej w XIII wieku wieś znalazła się w rękach książęcych i przed 1259 została zreorganizowana – lokowana na prawie zachodnim, według modelu wsi niwowej, z placowym rozplanowaniem zagrodowych łanów (RS nr 1029; Treblin 1908, s. 76–77, 84). Prawdopodobnie w tym czasie erygowano parafię i wzniesiono kościół pw. św. Barbary.

Od początku XIV wieku dobra książęce w Pastuchowie zaczęły przechodzić w ręce rycerstwa – w 1313 roku książę Bernard przekazał prawo patronatu kościelnego Konradowi von Mogis (von Mois, „z Ujazdu”), którego krewni posiadali tu ziemię jeszcze w 1390. Być może to właśnie zmarły przed 1341 rokiem Hermann genannt von Puschow (czyli „zwany z Pastuchowa”) – ojciec Zydelmanna, cesarskiego notariusza – był inicjatorem budowy pierwszego dworu rycerskiego (RS nr 6569, 6614, 6615). Na podstawie obecnego stanu założenia można przyjąć, że wieża mieszkalna stanęła pośrodku kwadratowego majdanu o wymiarach ok. 30 × 30 m.

W ostatniej ćwierci XIV wieku panowie von Moys sukcesywnie dzielili i sprzedawali składniki majątku pastuchowskiego, co doprowadziło do wyodrębnienia co najmniej trzech niezależnych własności rycerskich. Zapisy w Landbuchach z lat 1366–1407 ukazują złożony obraz zmian własnościowych, ale umożliwiają też rekonstrukcję dziejów tzw. Oberhofu, ponieważ w transakcjach wymieniano nie tylko sam folwark, lecz również „kamienny budynek” jako jego cechę wyróżniającą.

W 1389 roku bracia Junge Heinrich i Conrad sprzedali Heinrichowi Bolz von Grunau („ze Skarżyc” koło Strzegomia), synowi Sandera, „folwark zwany z kamiennym budynkiem” (vorwerk zu Puschkow mit dem steynwerke genant), obejmujący m.in. część majątku sołtysiego oraz dobra lenne z połową patronatu kościelnego (Landbuch II, nr 613). Po 1390 dobra objął jego krewniak Sander Bolcz „ze Skarżyc”, który w 1393 odsprzedał vorwerk (…) mit dem steinwerke, zwany Obirhof, dla Pucie (Potho) Kalkreutha (Landbuch II, nr 794, 1301). W 1402 roku bracia Bernard i Puta Kalkreuth zostali odnotowani jako właściciele majątku alodialnego, vulgariter dicto das Obirste gut mit dem steynnenthurme (Landbuch III, nr 1164, 1167; Adamska 2005, s. 271) – zapis ten potwierdza istnienie „kamiennej wieży” w obrębie założenia Obergut.

Dzieje własności ziemskich w Pastuchowie w XV wieku nie zostały dotychczas w pełni rozpoznane w oparciu o kwerendę archiwalną. Znane są jedynie pojedyncze wzmianki, które dotyczą zapewne dwóch odrębnych majątków. Pierwszy z nich – „górny” – najprawdopodobniej pozostawał w rękach rodu von Kalkreuth, natomiast drugi, „dolny”, kilkukrotnie zmieniał właścicieli. Majątek Oberhof odnotowano m.in. w 1407 roku, kiedy Puta Kalkreuth zakupił dobra od wdowy po Heinrichu von Debischkaw (Czettritz 1911, s. 80 nr E 33); w latach 1445–1447 wzmiankowano braci Hansa i Heinze Kalkreuth in und uff dem dorffe zu Poschke, synów Puty (Schweinichen 1906, s. 139, 140, 214); a w 1448 – Hansa Kalkrewte von Poschke (Czettritz 1911, s. 139 nr G 72). W 1479 pojawia się Hans Kalkreuth (Reichenbach 1906, s. 103 nr 544), a w 1495 Melchior Kalkreuth (Zimmermann 5, s. 477). Jeśli chodzi o Niederhof, to w 1449 Hans Abscatz (Abschatz) von Poschkaw sprzedał kuzynowi Georgowi Abschatz „dwór i folwark” w Pastuchowie (Czettritz 1911, s. 136 nr H 66). W 1469 połowę wsi przejęli z nadania starosty książęcego bracia Kaspar i Melchior Rensberg – majątek ten traktowano jako tzw. „lenno osierocone” (Schweinichen 1906, s. 152).

Nie ma podstaw do twierdzenia, że z Pastuchowa (Puschkau) wywodzili się Mühlheimowie o przydomku Buschke lub Puschke (por. Grundmann 1982, s. 136).

Najpóźniej w pierwszej połowie XVI wieku wszystkie pastuchowskie majątki znalazły się w rękach członków rodu von Kalkreuth. W 1540 odnotowani zostali Kaspar Kalckreutter zu Puschke i jego żona Barbara Zedlitz (Schweinichen 1908, s. 39); w 1546 – Georg Kalkreuth zu Puschke oraz jego małoletni kuzyn Caspar Kalkreuth zu Puschke (Reichenbach 1906, s. 158 nr 866). Obaj zostali ujęci w spisie powinności wojskowych z 1550 roku (Ritterdienste.SJ.1550, s. 6). W spisie podatkowym z 1576 wymienieni są: Caspar Kalckreuter (9 kmieci i 14 łanów) oraz George Kalckreuter (10 kmieci, 12 łanów i 6 prętów ziemi) (Treblin 1908, s. 121). To najpewniej Caspar był odpowiedzialny za gruntowną przebudowę wieży mieszkalnej i rozbudowę rezydencji rycerskiej w Oberhofie.

Podział Pastuchowa na dwa majątki ziemskie utrzymywał się co najmniej do wybuchu wojny trzydziestoletniej. W 1594 wzmiankowani są Kaspar i Sebastian von Kalkreuth (Zimmermann 5, s. 477), a w 1602 – Kaspar oraz spadkobiercy Sebastiana, zobowiązani do opłat w wysokości 27 i 45 talarów, co odzwierciedlało wartość ich posiadłości (Ritterdienste.SJ.1602, s. 23). W kolejnych latach właścicielami byli: Dipprand von Seidlitz (1607–1610), Friedrich von Reibnitz i Tobias von Kalkreuth (1619).

W czasie działań wojennych Niederhof został spalony i zniszczony (Treblin 1908, s. 118), jednak później prawdopodobnie odbudowany i nadal użytkowany. W protokole konfiskaty kościołów ewangelickich z 16 grudnia 1653 wymienieni zostali dwaj właściciele praw patronackich: Friedrich von Reimnitz (Reibnitz?), posiadacz 14 łanów kmiecych (a więc najpewniej Oberhofu) oraz cesarski porucznik Siegmund von Gaffron (Berg 1854, s. 149–150). W bliżej nieustalonych okolicznościach obydwa majątki przeszły w ręce Hansa von der Dahm, starszego ziemskiego dystryktu świdnickiego. Przed 1690 właścicielami byli jego spadkobiercy – bracia Hans Adam i Daniel Ferdinand von der Dahm (Zimmermann 5, s. 477; Matrykuła.SJ.1690, s. 179).

W 1699 Pastuchów nabył baron Karl Julius von Zedlitz, pan na Kraskowie (Zimmermann 5, s. 444; Zedlitz 1938, tabl. 42 nr 38). Od tego momentu dwór pastuchowski utracił funkcje rezydencjonalne. Po śmierci Karla w 1705 dobra odziedziczyła jego córka Anna Elisabeth (zm. 1724), zamężna z hrabią Hansem Heinrichem III von Hochberg na Książu i Roztoce (Zedlitz 1938, tabl. 42 nr 41). W latach 1724–1835 dobra należały do Hochbergów z Książa, a w latach 1835–1945 – do rodziny von Kramsta ze Świebodzic, tworząc część tzw. klucza morawskiego (Herrschaft Muhrau) (zob. Knie 1830, s. 601; Knie 1845, s. 519; SGA 1870–1937).

Po wojnie trzydziestoletniej dwór był przebudowywany, jednak jego architektura zasadniczo nie uległa przekształceniom. Z okresu Hansa von der Dahm pochodzi figuralne malowidło stropowe z datą „1687” w jednym z pomieszczeń wieży (Drescher 1868, s. 74). Przed 1936 wymieniono dachy, wprowadzając lukarny powiekowe. Zachowały się rysunki projektowe (ok. 1917?), sygnowane przez Augusta Wilhelma Hogreve, przechowywane w Herder-Institut w Marburgu (zespół NBA, sygn. 77475, 77476). Po 1945 obiekt był stale użytkowany, co pozwoliło mu przetrwać bez poważniejszych zniszczeń i bez adaptacji zacierających jego historyczny charakter.

W dworze w Pastuchowie spędził dzieciństwo Rudolf Drescher (1817–1867), historyk sztuki śląskiej, działacz Towarzystwa Muzeum Śląskich Starożytności (Verein für das Museum Schlesischer Althertümer), rysownik współpracujący z Theo Blätterbauerem. Przybył tu jako dziecko, gdy jego ojciec objął funkcję administratora majątku. W nekrologu napisano: „Pobyt w rodzicielskim domu, starym zamku szlacheckim o osobliwej architekturze, z ponurymi sklepieniami, krętymi schodami, pokojami z dawnymi okładzinami ściennymi, stropami, malowidłami, bogatą snycerką i częściowo zatartymi inskrypcjami, tak przykuły jego uwagę, że choć dopiero co wyrósł z lat dziecięcych, podjął się opisania historii tego zamku na podstawie zachowanych dokumentów” (Eitner 1868, s. 337–339). Przypuszczalnie to właśnie Drescher sporządził rysunek, który stał się podstawą do znanej grafiki Blätterbauera (por. Byś 2024, s. 58, 122–123).

Historia budowlana obiektu do ok. poł. XVII w.

Faza 1 (przed 1341 r.)

Wieża mieszkalna, wzniesiona zapewne przez Hermana von Mois (rezydującego w Pastuchowie), powstała na planie prostokąta o wymiarach 10,5 × 8,6 m i wysokości ok. 28 m. Nie znamy pierwotnego rozkładu wnętrz sprzed przebudowy szesnastowiecznej, ani usytuowania schodów. Na elewacjach widoczne są jedynie zamurowania latryn (na drugiej i czwartej kondygnacji, od strony zachodniej) – świadczące o mieszkalnym przeznaczeniu tych pomieszczeń – oraz ślady po prostokątnych okienkach szczelinowych.

Faza 2 (1565 r.)

Czas budowy i osobę fundatora dokumentuje inskrypcja zachowana na nadprożu portalu wejściowego do wieży mieszkalnej:
CASPAR KALGREITTER ZV BVSCHKAW MARGARETA LANDISKRONIN VON DER LEDERHOSE 1565
(„Caspar Kalkreuth z Pastuchowa, Margareta Landeskron z Różanej, 1565”).

Pomieszczenia wieży gruntownie zmodernizowano, poprawiając ich walory mieszkalne i reprezentacyjne – wykonano nowe, większe okna wraz z szerokimi wnękami, przy schodach poprowadzono kanał dymowy dla pieców, przesklepiono parter, wstawiono kamienne portale.

Prawdopodobnie również w tym czasie ostatecznie ukształtowano zabudowę majdanu towarzyszącą wieży – wznosząc na obrzeżach wyspy dwuskrzydłowy budynek o dwóch kondygnacjach, oskrzydlający wieżę od wschodu i północy. Rozplanowanie tego budynku ulegało późniejszym przekształceniom, ale da się ustalić, że skrzydło północne, jednotraktowe, mieściło w części środkowej obszerną sień krytą stropem; od zachodu przylegała izba z komorą, od wschodu – być może główna izba dworska. Skrzydło wschodnie zawiera w przyziemiu trzy sklepione pomieszczenia o nieustalonym przeznaczeniu. Do jednego z nich przylega kuchnia, umieszczona w parterowym aneksie dobudowanym wtórnie do jego fasady. Aneks ten dziś jest zasklepiony, ale jeszcze w latach 80. XIX w. ponad całym wnętrzem (ok. 3,5 × 3,4 m) wznosił się potężny komin okapowy.

Na szczególną uwagę zasługuje sposób potraktowania starszej zabudowy średniowiecznej. Ingerencja w wygląd wieży ograniczyła się do niezbędnych interwencji – zachowano pierwotne kamienne lico muru; nowe obramienia okien osadzono w wykutych wnękach, starannie obudowując je kamieniem, tak aby zachować jednolity wątek elewacji; ceglane szczyty zyskały surową artykulację lizenami. „Renesansowa” dekoracja obramień – fasciowe profilowanie, rozetki, motywy piszczałek – zastosowana także w piętrowej partii dworu, nie zacierała archaicznego charakteru budowli.

Co więcej, wieża nie została „zatopiona” w bryle nowożytnego dworu, lecz pozostawiona jako osobny, wyraźnie wyodrębniony człon. Nowe skrzydła odsunięto o ok. 2 metry od starszych murów, tworząc coś w rodzaju obejścia. (Wąski korytarzyk między wieżą a skrzydłem wschodnim może pochodzić z późniejszej fazy przebudowy.) Między skrzydłem północnym a wieżą powstała dobudówka z klatką schodową – spiralną (!), z kamiennymi stopniami. Wejście w przyziemiu zaakcentowano portalem z cytowaną wyżej inskrypcją oraz herbami właścicieli umieszczonymi na nadprożu.

Charakterystyka wartości kulturowych

Zabudowa dworu „górnego” (w istocie: zamku) to spektakularny przykład szesnastowiecznej siedziby szlacheckiej, ukształtowanej jako addytywny konglomerat budowli – rozbudowywanej w taki sposób, by zachować i wyeksponować średniowieczny donżon. Podkreślono nie tylko jego bryłę, ale także autentyczne kamienne lico murów. W analogiczny sposób potraktowano wieże mieszkalne w Siedlęcinie (lata 70. XVI w.), Starej Łomnicy – Mittelhofie oraz Trzebieszowicach – Rothe Hofie (4. ćw. XVI w.).

Nieujawnionym dotąd potencjałem dla badań historycznych pozostaje miejsce po dawnym dworze Niederhof, zlokalizowane na północnym krańcu zabudowań Pastuchowa. Obszar dawnego majdanu i fosy (istniejącej jeszcze pod koniec XIX w.) jest obecnie zajęty głównie przez przydomowe ogrody, co stwarza szczególnie dogodną okoliczność dla przyszłych badań archeologiczno-architektonicznych.

Literatura

Wzmianki o obiekcie: RS 3362; RS 6569; RS 6614; LANDBUCH I; LANDBUCH II; LANDBUCH III; Urmtbl. 1824; Adamska 2005, s. 271; Korta 1988, s. 316–326; Treblin 1908, s. 76–77; Zimmermann 1785; Drescher 1868.

Zimmermann F A (Ed.)

Beiträge zur Beschreibung Schlesien, Bd V Collection

Tramp, Johann Ernst, Brieg, 1785.