Ruiny granicznego zamku w Janowcu (Bobrzany) to pozostałości renesansowej rezydencji rodu von Nechern, wzniesionej na przełomie XV i XVI w., przebudowanej w XVI–XVII stuleciu i opuszczonej w XX w. Zachowane relikty murów, sklepionych piwnic, fosy i stawu ilustrują rozwój siedzib rycerskich na pograniczu księstw żagańskiego i głogowskiego.
| Lokalizacja | woj. lubuskie, pow. żagański, gm. Małomice |
|---|---|
| Współrzędne | 51.5890637, 15.4681468 |
| Obszar AZP | 69-13 |
| Chronologia | późne średniowiecze, nowożytność |
| Autorzy | Piotr Błoniewski |
| Data udostępnienia | 03.08.2025 |
Jak cytować?
Opis
Przynależność administracyjna i toponomastyka
- Współczesna przynależność administracyjna: powiat żagański, gmina Małomice
- Historyczne przynależności: pogranicze księstw żagańskiego i głogowskiego
- Historyczne nazwy miejscowości: Johnsdorfer Schloss (niem.)
Kontekst przestrzenny, stan zachowania i rozpoznania obiektu
Ruiny zamku/dworu obronnego zlokalizowano w płd. części dawnego majątku Janowiec, tuż przy granicy z Bobrzanami i Chichami, w sąsiedztwie skrzyżowania dróg lokalnych i brodu na Brzeźniczance. Założenie, pierwotnie otoczone fosą zasilaną wodami rzeki oraz dodatkowymi zbiornikami (staw, kanał), zajmuje ok. 0,25 ha. Od płn. chronione było naturalnymi skarpami rzecznymi. Obecnie zachowane jest w formie trwałej ruiny, z czytelnym zarysem murów kurtynowych, reliktami skrzydeł mieszkalnych, sklepień, piwnic i elementów hydrotechnicznych.
Przemiany własności dóbr ziemskich
- 1431 – wzmianka o „dolnym dworze” (Niederhof) rodu von Nechern
- koniec XV w. – budowa nowej rezydencji przez Zygfryda von Nechern na terenie księstwa żagańskiego
- 1544 – po 1570 – renesansowa przebudowa i rozbudowa założenia
- 1. ćw. XVII w. – modernizacja: murowane krużganki, nowa klatka schodowa
- 1. poł. XIX w. – adaptacja folwarczna, przekształcenia wnętrz
- po 1945 – zarząd PGR, postępująca dewastacja; obecnie własność publiczna, dostępne jako trwała ruina
Historia budowlana
XIV–XV w.
Najstarsze osadnictwo w tym miejscu odkryto w trakcie badań archeologicznych z 1976 r., jednak nie stwierdzono obecności wcześniejszej zabudowy obronnej (Krause, Kąsinowski 1976).Pierwsze wzmianki źródłowe pochodzą z XIV w., jednak nie wiążą się bezpośrednio z rezydencją, a raczej z systemem majątkowym rozwijanym przez ród von Nechern (lub von Nierchau) (Nowakowski 2008, 179 za: RSL). W źródłach z 1431 r. pojawia się informacja o tzw. dolnym dworze (Niederhof) należącym do tej rodziny. Obiekt ten mógł mieć charakter drewniano-murowany, a jego lokalizację można łączyć z późniejszym przedzamczem, a następnie spichlerzem rozebranym w XX w. (Steller 1942).
Koniec XV w.
Rodzina von Nechern przystąpiła do budowy nowej rezydencji w miejscu dawnego dziedzińca, po stronie księstwa żagańskiego. Założenie wzniesiono na planie nieregularnego czworoboku o wymiarach ok. 21–25 × 23–25 m, z murem kurtynowym wspartym przyporami. W narożniku północno-zachodnim znajdowała się murowana wieża mieszkalna (13,5 × 12 m), częściowo podpiwniczona. Wnętrza przyziemia miały układ dwudzielny i zachowały fragmenty oryginalnych sklepień kolebkowych. Dziedziniec brukowano na głębokości 80 cm poniżej dzisiejszego poziomu (Rozpędowski 1976).
1544 – po 1570 r.
Już w połowie XVI w. nowo wzniesiony obiekt całkowicie przebudowano. Zachowane mury zostały zaadaptowane, a układ przekształcono w otwartą podkowę z dziedzińcem i trzema skrzydłami. Po stronie wschodniej wzniesiono bramę z alkierzami – jeden z nich posadowiono na starszej przyporze. Dziedziniec otaczał krużganek – dolny murowany, piętro jeszcze drewniane. Komunikację pionową zapewniały drewniane schody zewnętrzne (Steller 1942; Rozpędowski 1976). Skrzydło północne mieściło kuchnię z centralnym paleniskiem i piramidalnym kominem wspartym na łękach. Obok urządzono jadalnię z dekoracyjnym sklepieniem wspartym na filarze i rozbudowanym systemem kanalizacji (Rozpędowski 1976). Skrzydło zachodnie zawierało izby ogrzewane piecami kaflowymi, w tym jedną ze sklepieniem gwiaździstym opartym na wielobocznym filarze (Rozpędowski 1976).
Skrzydło północne mieściło kuchnię i zaplecze gospodarcze – odkryto tu relikty piramidalnego komina i pieca, opartego na ceramicznych łukach, a także kanały dymowe rozprowadzające ciepło do sąsiednich pomieszczeń. Dziedziniec otoczony był dwukondygnacyjnym krużgankiem o sklepieniu kolebkowym z lunetami (parter) i otwartymi arkadami wspartymi na filarach (piętro). Na wschodniej elewacji wzniesiono dwa alkierze – narożne wieżyczki flankujące wjazd, z których jeden posadowiono bezpośrednio na średniowiecznej przyporze (Kubiak 1976).
W tym okresie zamek pełnił funkcję rezydencji renesansowej z obronnymi elementami – był siedzibą prestiżową, ale jeszcze nie całkowicie pozbawioną funkcji obronnych. Można przyjąć, że zamek był zamieszkany już w 1560 roku (Kąsinowska 1967).
XVII–XVIII w.
W 1. ćw. XVII w. wprowadzono kolejne zmiany, skupiające się na dogęszczeniu zabudowy i zmianach funkcjonalnych. Drewniane krużganki zastąpiono murowanymi, zlikwidowano zewnętrzne schody, a w skrzydle południowym urządzono nową klatkę schodową. Po stronie wschodniej wzniesiono skrzydło bramne z przejazdem sklepionym kolebkowo z lunetami, zdobionym prostymi listwami na konsolach (Rozpędowski 1976). Zachowane grafiki z 2. poł. XVIII w. przedstawiają zamek jako zwarty, piętrowy budynek z wysokim dachem i profilowanymi szczytami, otoczony ogrodem i stawem (Werner 1768–1772).
XIX–XX w.
W 1. poł. XIX w. nastąpiła adaptacja obiektu do nowych funkcji gospodarczych. Wnętrza przebudowano, usuwając część ścian działowych i instalując nową dwubiegową klatkę schodową. Ogród ozdobny zastąpiono zabudową folwarczną. W końcu XIX w. i na początku XX w. zamek utracił funkcję mieszkalną: obniżono dach, usunięto szczyty i przypory, rozebrano wykusze latrynowe i gzymsy, które wtórnie wmurowano w ściany kolankowe. Na elewacjach pojawiło się nowe boniowanie i tynki, a wokół okien tynkowane opaski. Po 1945 r. obiekt użytkowano przez PGR, jednak szybko uległ dewastacji. Już w 1976 r. inwentaryzacja wykazała brak dachu i stropów nad skrzydłem południowo-wschodnim (Kąsinowski 1976). W kolejnych dekadach pogłębiła się destrukcja. Obecnie obiekt jest trwałą ruiną, częściowo zabezpieczoną i dostępny jest publicznie.
Stan badań
Badania archeologiczne (Krause, Kąsinowski 1976) nie potwierdziły istnienia wcześniejszej zabudowy obronnej, ale odsłoniły ślady osadnictwa z XIV–XV w. Inwentaryzacja architektoniczna z 1976 r. (Kąsinowski) udokumentowała zaawansowaną degradację obiektu, a nowsze analizy (Błoniewski 2020) zrewidowały chronologię faz budowlanych.
Charakterystyka wartości kulturowych
Zamek w Janowcu (Bobrzany) jest przykładem zachowanego w ruinie założenia granicznego łączącego funkcje rezydencjonalne i obronne. Układ przestrzenny i relikty detalu stanowią cenne źródło do badań nad przemianami architektury dworskiej na pograniczu śląsko‑łużyckim.
Literatura
Konkretnie wzmianki o obiekcie
Krause, Kąsinowski 1976, s. 299–300; Nowakowski 2008, s. 179; Rozpędowski 1971; Steller 1942, s. 88
Badania architektoniczne murów. Zamek w Janowcu (pow. żagański) Technical Report
Wrocław, 2020, (maszynopis).
Zamek w Bobrzanach, pow. Szprotawa, woj. zielonogórskie Technical Report
Wojewódzki Ośrodek Ochrony Zabytków w Zielonej Górze Zielona Góra, 1967, (maszynopis w archiwum WOSOZ Zielona Góra).
Dokumentacja techniczna – Zlecenie P-984. Inwentaryzacja konserwatorska, Zamek Bobrzany Technical Report
P.P. PKZ, Pracownia Projektowa – Oddział w Poznaniu Poznań, 1976, (maszynopis, przekroje B–B i C–C, archiwum LWKZ w Zielonej Górze).
Sondażowe badania archeologiczne dworu i pałacu w Bobrzanach Journal Article
In: Informator archeologiczny: badania, vol. 10, pp. 299–300, 1976.
Siedziby książęce i rycerskie księstwa głogowskiego w średniowieczu Book
Wrocław, 2008.
Badania zamku w Bobrzanach Technical Report
Instytut Historii Architektury Sztuki i Techniki Politechniki Wrocławskiej Wrocław, 1971, (maszynopis).
CDS XIV = Codex Diplomaticus Silesiae, Liber Fundationis Episcopatus Vratislaviensis, Bd. XIV Collection
Liber Fundationis Episcopatus Vratislaviensis, Breslau, 1889, (także skrótowo jako LfeV; Lf; LF).
Das „Johnsdorfer Schloss” auf dem Schlossgut Girbigsdorf Journal Article
In: Heimatkalender für den Kreis Sprottau, pp. 88, 1942.
Ilustracje
Mapy i plany
Fotografie
