Dwór w Miłakowie znajduje się po środku wsi, na wschód od kościoła, przy głównej drodze biegnącej z Nowego Miasteczka do Brzegu Głogowskiego. Wzniesiono go na niewielkim wzniesieniu otoczonym suchą fosą przez która przerzucony jest murowany most. Najstarszym elementem bryły dworu są pozostałości z wieży rycerskiej powstałej prawdopodobnie w I połowie XV wieku. Znajduje się ona w narożniku północno-wschodnim obecnego założenia.
Lokalizacja | woj. lubuskie, pow. nowosolski, gm. Nowe Miasteczko |
---|---|
Współrzędne | 51.6774816 N, 15.7946724 E |
Obszar AZP | 67-17 |
Chronologia | pełne średniowiecze, późne średniowiecze, nowożytność |
Autorzy | Andrzej Legendziewicz |
Data udostępnienia | 18.11.2023 |
Jak cytować?
Zdjęcia, ryciny, ilustracje, plany, przekroje, etc. – jak w podpisach
Opis
Przynależność administracyjna
obecna: gm. Nowe Miasteczko, pow. nowosolski, woj. lubuskie
historyczna: księstwo głogowskie, kożuchowskie, żagańskie,
Kontekst przestrzenny, rozplanowanie, stan zachowania obiektu
Dwór znajduje się po środku wsi, na wschód od kościoła, przy głównej drodze biegnącej z Nowego Miasteczka do Brzegu Głogowskiego. Wzniesiono go na niewielkim wzniesieniu otoczonym suchą fosą przez która przerzucony jest murowany most.
Toponomastyka (miejscowość i obiekt):
- 1295 – wzmiankowany kościół we wsi Pelachow (SUb VI, nr 196)
- 1305 – wieś Milacow (za: CDS XIV, s. 152);
Dzieje własności dóbr ziemskich i obiektu na podstawie przyczynków źródłowych
- 1305 rok – wzmianka o wsi Milacow (za: CDS XIV, s. 152);
- 1385 rok – akt nadania przez księcia Henryka lenna Leutoldowi i Janowi Wirsingom obejmującego Nowe Miasteczko oraz okoliczne wsie, w tym Miłaków (za: LuB 1 s. 199);
- 1397 rok – wzmianka o Mikołaju Unruhu z Miłakowa (CDS XXIV, s. 165)
- 1421 rok – dokument Jana Unruha z Miłakowa (CDS XXVIII,, , s. 238)
- 1442 rok – informacja o braciach Krzysztofie i Opiczu Bergach, dziedzicznych panach Miłakowa (CDS XXIV, 1908, s. 177)
- 1476 rok – wzmianka o dobrach w Miłakowie należących do Mikołaja Schweidnitza (CDS XXIV, 1908 s. 116);
- 1495 – 1511 – dokumenty Bernarda Schweidnitza – właściciela dóbr z siedzibą w Miłakowie (CDS XXIV. 1908, s. 81, 82, 193; Inv. Sprot, s. 40, 127).
Historia budowlana
Faza I (I poł. XV wieku (?))
Najstarszym elementem bryły dworu są pozostałości z wieży rycerskiej powstałej prawdopodobnie w I połowie XV wieku. Znajduje się ona w narożniku północno-wschodnim obecnego założenia. Wzniesiono ją na rzucie zbliżonym prostokąta o wymiarach 7,8/9,8 metra. Zachowane obecnie mury obwodowe sięgają do poziomu stropu nad drugą kondygnacją.
Faza II. (II poł. XV wieku (?))
Zasięg zrealizowanego przypuszczalnie w II połowie XV wieku założenia tworzy obwód obronny o planie zbliżonym do prostokąta o wymiarach w obrysie 23,4 metra na 21 metrów. Połączono go z dotychczasową wieżą wyrastającą poza jego obrys w narożniku północno wschodnim. Całość założenia otoczono fosą, której relikty widoczne są od wschodu i południa.
W południowej części dziedzińca znajdował się prawdopodobnie dwukondygnacyjny, podpiwniczony budynek mieszkalny, o planie wydłużonego prostokąta o wymiarach 11,5 / 23,4 metra. Rozmieszczenie pomieszczeń piwnicy wskazuje, że założono go w układzie jednotraktowym, czteropasmowym.
Dolna kondygnacja dostępna była z dziedzińca, przez ceglany otwór zlokalizowany około 12 metrów od zachodniej kurtyny. W jego wschodnim ościeżu umieszczono kieszeń zapory. Wejście prowadziło do wąskiego korytarza w którym zlokalizowano dwa wejścia do komór, po jednym w każdej ze ścian. Komorę wschodnią o wymiarach 4,4 / 8,8 metra nakryto kolebą. Wnętrze doświetlono wąskim otworem szczelinowym umieszczonym od wschodu. Do dwóch wnętrz po stronie zachodniej wykonano otwór o wykroju odcinkowym. Pierwszą komorę o wymiarach 5,3 na 8,7 metra oświetlało okno od południa. Kolejna zlokalizowana w południowo-zachodnim narożniku otrzymała rzut prostokąta o wymiarach 3,8/ 8, 7 metra.
Obwód obronny tworzyła kurtyna o nieznanej obecnie wysokości. W partii przyziemia stwierdzono trzy otwory strzelnicze o trójkątnych nadprożach: dwa od północy i jeden – od wschodu.
Faza III (około poł. XVI wieku)
Przeprowadzone zapewne około połowy XVI wieku przekształcenia nadały średniowiecznemu założeniu formę renesansowego dworu. Gotycki budynek mieszkalny rozbudowano i powiększono o dawny dziedziniec. Trzykondygnacyjną bryłę nakryto trzema odrębnymi dachami założonymi w osi wschód-zachód. Czwarty dach założono na dawnej wieży rycerskiej. Prawdopodobnie, na co wskazuje rycina z połowy XVIII wieku, szczyty otrzymały bogate okonturowanie a w zwieńczeniach osadzono maszty z gałkami i chorągiewkami.
Fasadę wschodnią ukształtowano jako siedmioosiową z wejściem w osi środkowej. Otwory okienne o wysokości około 180 cm umieszczono w płytkich wnękach o wykroju odcinkowym. Elewacje południową i zachodnią zakomponowano o czterech osiach okiennych, natomiast północna była conajmniej dwuosiowa. Ściany zewnętrzne dworu oraz gotyckiej wieży pokryto zagładzanymi tynkami o delikatnej fakturze. Narożniki ujęto w tynkowe bonie.
Adaptując w strukturze renesansowego dworu średniowieczny obwód obronny zmieniono układ wnętrz parteru i powiększono piwnice. Na parterze rozebrano mury gotyckiego budynku i wprowadzono układ trójtraktowy, dwupasmowy. Wejście od wschodu prowadziło do obszernej sieni nakrytej stropem belkowo – wsuwkowym. Belki otrzymały bogaty profil dolnej płaszczyzny a także ozdobne krawędzie, a środkowa dodatkowo w połowie rozpiętości – dekorację w okrągłym polu. W narożniku północno-zachodnim pomieszczenia zlokalizowano zapewne schody prowadzące na piętro. Pod nimi wprowadzono zejście do piwnic nakryte sklepionym tunelem. Wnętrze sieni oświetlały dwa okna od wschodu.
Po południowej stronie sieni zlokalizowano salę reprezentacyjną ze stropem, z ozdobnie profilowanymi belkami i malowanymi wsuwkami z ornamentami w kolorze czerwonym. Podobnie jak w sieni, środkowa belka otrzymała w połowie rozpiętości dekorację w okrągłym polu. W ścianie międzytraktowej zakomponowano ozdobne cztery wnęki: dwie skrajne o wykroju odcinkowym oraz dwie środkowe o wykroju ćwiećkolistym nad otworem drzwiowym. Kolejna wnęka znajduje się we wschodnim narożniku ściany międzypasmowej. Światło dzienne do sali wpadało poprzez pięć okien we wnękach. Wokół krawędzi wnęk założono malowaną dekorację.
Trakt środkowy tworzyły dwie sale oświetlone otworami okiennymi w ścianach obwodowych. Do południowej wejście prowadziło zapewne z sali reprezentacyjnej a do północnej – z sieni. Dwie kolejne sale tworzyły trakt tylni. Południowa posiadała strop belkowo-wsuwkowy z dekoracją analogiczną jak w sieni oraz okno od południa. Natomiast druga miała okno od północy. Po jego wschodniej stronie stwierdzono wnękę z łękiem odcinkowym. Podobne dwie wnęki zarejestrowano w ścianie międzypasmowej, po obu stronach otworu drzwiowego i na skraju północnym ściany międzytraktowej.
Znajdująca się w północno-wschodnim założenia gotycką wieżę połączono z sienią.
Wejście do piwnic zlokalizowano w sieni, pod schodami. Prowadziły one do wąskiego korytarza założonego na przedłużeniu wejścia do najniższej kondygnacji gotyckiego budynku mieszkalnego. W jego wschodniej ścianie umieszczono wejście prowadzące do sklepionej komory pod sienią. Do jej oświetlenia wykorzystano gotycki otwór strzelniczy. Kolejne wejścia do dwóch prostokątnych komór wymurowano w przeciwległej ścianie korytarza. Zmiany wprowadzono w zasięgu budynku gotyckiego, gdzie przekształcono łęk wejścia. Ponadto dwie komory w narożniku południowo-zachodnim nakryto sklepieniami kolebkowymi.
Faza IV (II poł. XVII wieku)
Prawdopodobnie w II połowie XVII wieku wzniesiono wieżę, znaną z rycin archiwalnych. Zlokalizowano ją przy wieży gotyckiej. Otrzymała ona plan zbliżony do kwadratu. Na elewacjach umieszczono w osi otwory okienne w czterech poziomach. Wieżę zwieńczono dachem namiotowym, czterospadowym z masztem z gałką i chorągiewką. Na elewacjach wykonano tynki o zagładzanej fakturze, z boniowaniem w formie ciosów.
Zmiany we wnętrzach wprowadzono w trakcie frontowym i środkowym. W sieni wydzielono korytarz z wejściami do piwnicy, oraz sal w wieżach gotyckiej i barokowej. Przy wyjściu ze schodów z piwnicy wzniesiono filar na którym oparto podciąg. Drugi taki podciąg wprowadzono w sali reprezentacyjnej, którą podzielono na dwie mniejsze. W trakcie środkowym wprowadzono sklepienia. W sali południowej założono kolebę z trzema poprzecznymi lunetami a w północnej – kolebę z lunetą.
W piwnicy wydzielono w środkowej komorze pasma południowego pomieszczenie przy ścianie zewnętrznej. Przebito także wejście do wieży gotyckiej. Komorę nakryto kolebą z dwoma poprzecznymi lunetami i oświetplono dwoma przebitymi oknami.
Faza V (II poł. XVIII wiek)
Kolejną przebudowę zrealizowano w II połowie XVIII wieku, o czym informuje data 1786 na płycie piaskowcowej wmurowanej w balustradę mostu.
W pomieszczeniach traktu frontowego zasłonięto stropy belkowe a wzdłuż ścian wprowadzono fasety. W sali reprezentacyjnej umieszczono kominek z wyczystką od strony sieni. Pomieszczenie południowe traktu tylnego podzielono na dwa mniejsze.
Faza VI (lata 1885-1900)
Przeprowadzone na przełomie XIX i XX wieku prace przyniosły zmianę bryły oraz form elewacji dworu. Rozebrano renesansowy układ dachów, z obniżono bryłę o jego piętro i wprowadzono konstrukcję mansardową z lukarnami. Pod dachem wprowadzono gzyms z belkowaniem z oculusami. W elewacji parteru zachowano rozmieszczenie renesansowych otworów okiennych. W wejściu głównym wprowadzono nowy portal z odcinkowym naczółkiem opartym na pilastrach a w narożach – boniowane lizeny. Przy elewacji południowej wprowadzono przypory. Gotycką wieżę rycerską obniżono o jedną kondygnację i nakryto dachem płaskim a barokową – zwieńczono hełmem ostrosłupowym ze ściętym zwieńczeniem z masztem i chorągiewką. Przekształcono sale parteru oraz wykonano nowe tynki. Wykonano nowe schody na piętro i przebito nowe otwory drzwiowe. Wymurowano arkadę pomiędzy pokojami po stronie południowej. Sale w paśmie północnym podzielono na mniejsze.
Faza VII – II połowa XX wieku
Zrealizowane w II połowie prace remontowe objęły rozbiórkę hełmu wieży barokowej i je obniżenie.
Na elewacjach wykonano nowe tynki cementowe i zatarto profile architektoniczne oraz wymieniono cała stolarkę okienną. Strych zaadaptowano na trzy mieszkania.
Typ budowli
Budowla w typie dworu obronnego otoczonego fosą, na planie zbliżonym do prostokąta. Położona po środku wsi.
Ilustracje
Plany


Ikonografia i zdjęcia





Literatura
Budownictwo obronne na terenie powiatu nowosolskiego Proceedings Article
In: Budownictwo obronne Środkowego Nadodrza: Powiat nowosolski, pp. 26, 2003.
Miejscowości powiatu nowosolskiego. Rys historyczny Book
Nowa Sól, 2004.
Siedziby rycerskie w księstwie głogowskim. Zamki i dwory Rechenbergów i Schönaichów Book
Nowa Sól, 2002.
Architektura renesansowych dworów na dolnym Śląsku Book
Wrocław, 2010.
Miłaków - dwór. Dokumentacja historyczno-architektoniczna Book
Poznań, 1976, (Katalog zabytków sztuki w Polsce, tom VII, województwo katowickie, zeszyt 2).
Architektura rezydencjonalna powiatu nowosolskiego Book
Nowa Sól, 2003.
Geschichte des Geschlechts von Schönaich Book
Glogau, 1850.
Zabytki Środkowego Nadodrza. Katalog architektury i urbanistyki Book
Zielona Góra, 1976.
Zabytki województwa zielonogórskiego Book
Zielona Góra, 1987.
Dwór w Miłakowie (pow. Nowa Sól). Wyniki badań architektonicznych oraz wnioski konserwatorskie Book
Wrocław, 2017.
Rozwój i przekształcenia architektury dworu w Miłakowie Book
Zielona Góra, 2017, (Lubuskie Materiały Konserwatorskie).
Verzeichnis der Kunstdenkmäler der Provinz Schlesien: Bd. III, Die Kunstdenkmäler des Regierungsbezirk Liegnitz Book
Breslau, 1891, (Borów Polski, s. 70-71;).
Siedziby książęce i rycerskie księstwa głogowskiego w średniowieczu Book
Wrocław, 2008.
Leksykon zabytków architektury Pomorza zachodniego i ziemi lubuskiej Book
Warszawa, 2012.
CDS XIV = Codex Diplomaticus Silesiae, Liber Fundationis Episcopatus Vratislaviensis, Bd. XIV Collection
Liber Fundationis Episcopatus Vratislaviensis, Breslau, 1889, (także skrótowo jako LfeV; Lf; LF).
CDS XXVIII = Codex Diplomaticus Silesiae, Die Inventare der nichtstaatlichen Archive Schlesiens. Kreis und Stadt Glogau, Bd. XXVIII Collection
Breslau, 1915, (Inv. Glog. ).
CDS XXXI = Codex Diplomaticus Silesiae, Die Inventare der nichtstaatlichen Archive Schlesiens. Kreis Sprottau, Bd. XXXI Collection
Breslau, 1925, (Inv. Sprot. ).
LuB 1 = Lehns- und Besitzurkunden Schlesiens und seiner einzelnen Fürstenthümer im Mittelalter, Bd. 1 Collection
Leipzig, 1881, (Publicationen aus den königlichen preußischen Staatsarchiven Bd. 7; alternatywne skróty: LuBS, LBuS).
SRS X = Scriptores Rerum Silesiacarum, t. X: Annales Glogovienses bis zum Jahre 1493 nebst urkundlichen Beilagen Collection
Breslau, 1887, (używany skrót również 'Annales…').
SUb VI = Schlesisches Urkundenbuch. Tom VI: 1291-1300 Collection
Köln, 1998.
CDS XXIV = Codex Diplomaticus Silesiae, Die Inventare der nichtstaatlichen Archive Schlesiens. Die Kreise Grünberg und Freistadt, Bd. XXIV Bachelor Thesis
1908, (Inv. Grünb.).