Zamek w Sulechowie zlokalizowany jest w pn.-wsch. narożu miejskiego ośrodka lokacyjnego, na niewielkim wzniesieniu. Składa się z trzech zróżnicowanych stylistycznie brył. Dominującym elementem jest gotycka wieża o planie zbliżonym do kwadratu, nakryta dachem namiotowym. Od pd. przylega do niej dwukondygnacyjne skrzydło barokowe z niską kurtyną. W miejscu zabudowy zamkowej znajdują się budynki wzniesione w II poł. XIX w. Od zach. i pn. widoczny zarys fosy. W zamku mieści się Sulechowski Dom Kultury im. Fryderyka Chopina.
Lokalizacja | woj. lubuskie, pow. zielonogórski, gm. Sulechów |
---|---|
Współrzędne | 52.0867487 N, 15.6277274 E |
Obszar AZP | 59-15 |
Chronologia | pełne średniowiecze, późne średniowiecze, nowożytność |
Autorzy | Andrzej Legendziewicz |
Data udostępnienia | 19.10.2023 |

Jak cytować?
Zdjęcia, ryciny, ilustracje, plany, przekroje, etc. – jak w podpisach
Opis
Przynależność administracyjna
obecna: gm. Sulechów, pow. zielonogórski, woj. lubuskie
historyczna: księstwo głogowskie, kożuchowskie, żagańskie
Kontekst przestrzenny, rozplanowanie, stan zachowania obiektu
Zamek zlokalizowany jest w pn.-wsch. narożu miejskiego ośrodka lokacyjnego, na niewielkim wzniesieniu. Składa się z trzech zróżnicowanych stylistycznie brył. Dominującym elementem jest gotycka wieża o planie zbliżonym do kwadratu, nakryta dachem namiotowym. Od pd. przylega do niej dwukondygnacyjne skrzydło barokowe z niską kurtyną. W miejscu zabudowy zamkowej znajdują się budynki wzniesione w II poł. XIX w. Od zach. i pn. widoczny zarys fosy. W zamku mieści się Sulechowski Dom Kultury im. Fryderyka Chopina
Toponomastyka (miejscowość i obiekt):
- 1319 – hus (Lehns, I, s. 126)
- 1329 – civitatis ac castris (Lehns, I, s. 130)
- 1435 – castrum Czulchow (AA, II b 1, k. 27v-28)
- 1477 – Slosz (CDB, III/2, s. 207)
- 1482 – sloss (Lehns, I, s. 243)
- 1484 – Schloss Zculch (Inv. Blog., s. 131)
- 1489 – Slos (CDB, II/5, s. 459-460)
Dzieje własności dóbr ziemskich i obiektu na podstawie przyczynków źródłowych
- 1319 r. – poświadczone miasto, własność ks. głogowskich Henryka i Przemka (Lehns I, s. 126);
- 1319 r. – ks. głogowscy Henryk i Przemko przekazują zamek i miasto margrabiemu Waldemarowi Wielkiemu (Lehns I, s. 125-129);
- 1329 r. – ks. Henryk oddał w lenno Sulechów królowi Janowi Luksemburskiemu (Lehns I, s. 129-132);
- 1378 r. – podział ks. głogowskiego, Sulechów w ks. kożuchowskim (Lehns I, s. 193);
- 1379 r. – hołd lenny ks. Henryka VI Starszego i Henryka VIII Wróbla z ich ziem w tym Sulechowa przed królem Wacławem IV Luksemburskim (Lehns I, s. 194);
- 1469 r. – król Maciej Korwin przyjął hołd Henryka XI z jego połowy ks. głogowskiego w tym z Sulechowa (Lehns I, s. 208);
- 1477 r. – ks. Jan II Żagański zdobył miasto i zamek (Annales…, s. 36);
- 1482 r. – weichbild sulechowski przeszedł pod panowanie elektorów brandenburskich (Lehns I, s. 238)
- 1482 r. – sprzedaż Sulechowa przez króla Macieja Korwina na rzecz elektorów brandenburskich (Lehns I, s. 242-244);
- 1486 r. – elektor Jan zapisał jako zastaw Sulechów grafowi Eitelfritzowi Zollern (CDB, II/5, s. 429);
- 1489 r. – elektor Jan przekazał zarząd nad Sulechowem Kasprowi Krachtowi (CDB, II/5, s. 459-460);
- 1494 r. – elektor Jan przekazał zarząd nad Sulechowem Andrzejowi Sampterowi (CDB, II/6, s. 127);
- 1505 r. – starostwo sulechowskie jako zastaw należało do Jerzego Schlabberndorfa (CDB, II/6, s. 198-201);
- 1512 r. – zarząd na Sulechowem należał do Kaspra Kökritza (CDB, II/6, s. 245-247);
- 1557 r. – pożar Sulechowa (Wedekind E. L. 1851, Neue Chronik der Stadt Züllichau von den ersten Zeiten ihrer Entstehung bis auf die gegenwärtige Zeit, Züllichau, s. 143).
- 1598 r – zakończenie odbudowy zamku (Wedekind E. L. 1851, Neue Chronik der Stadt Züllichau von den ersten Zeiten ihrer Entstehung bis auf die gegenwärtige Zeit, Züllichau, s. 160).
- 1750 r. – odbudowa dachu wieży (data na chorągiewce dachu)
Historia budowlana
Faza I (I połowa XIV wieku)
Najstarszym elementem zamku jest wysoka wieża o planie kwadratu o wymiarach ok. 10/10 metrów w pd.-zach. narożniku założenia. Pięciokondygnacyjną bryłę wieży nakrywał dach namiotowy z drewnianą hurdycją. Poniżej niej w osiach ścian umieszczono okna szczelinowe na III i IV kondygnacji. Wejście do wnętrza umieszczono zapewne od pn. na poziomie IV kondygnacji (ok. +9,40 m na obecnym terenem). Od zach. pod hurdycją umieszczono wykusz latrynowy. Fakturę i kolorystykę średniowiecznej elewacji tworzył regularny wątek jednowozówkowy ze starannie ukształtowaną spoiną: poziomą – trójkątną oraz pionową z rysą.
Najwyższa kondygnacja z hurdycją (na poziomie około 18,90 m nad obecnym poziomem terenu) pełniła funkcję obronną. Belki ganku oparte na murach obwodowych tworzyły strop nad wnętrzem znajdującym się poziom niżej. Komunikację z poziomem obronnym zapewniały ceglane schody w grubości muru obwodowego zlokalizowane w pd.-wsch. narożniku. Wnętrze sali IV kondygnacji oświetlały cztery wąskie szczelinowe okna. W ścianie zach. umieszczono wejście do wykusza latrynowego, a we wsch. – do klatki schodowej. Ceglane lico ścian z nieregularnym wątkiem jednowozówkowym opracowano z formowaną spoiną: poziomą – płaską podciętą i pionową – z rysą. Wysklepki łęków i sklepień pokryto cienkowarstwowym, pobielonym tynkiem.
Kolejne poziomy wydzielały stropy drewniane o belkach opartych w gniazdach ukształtowanych podczas wznoszenia murów. Komunikację pionową pomiędzy poziomami zapewniały drabiny. Wejście do wieży umieszczono od strony pn. zapewne na wysokości III kondygnacji. Zachowany na tym poziomie układ wnęki okna w ścianie zach. wskazuje, że była ona poprzedzona dwoma stopniami z cegieł układanych w tzw. rolkę. II kondygnacja pełniła zapewne funkcję magazynową. Pod nią znajdował się loch głodowy.
Faza II (połowa XIV wieku)
Zapewne około połowy XIV w. wokół plateau o wymiarach 30/40 m wzniesiono mur obronny. Wzdłuż pn. kurtyny, na co wskazuje analiza archiwalnych planów miasta z I poł. XVIII w., zbudowano prawdopodobnie budynek mieszkalny. Widoczne na elewacji wsch. wieży relikty muru obronnego świadczą, że w przyziemiu osiągał on grubość około 180 cm oraz wysokość około 8,5 m. Pomost bojowy znajdował się na wysokości ok. 6,5 m i chroniło go przedpiersie wysokości prawie 2 m zapewne z blankami. Na dziedziniec od pd. prowadziła brama z mostem zwodzonym nad fosą.
Faza III (przed 1598 rokiem)
Pożar, który w 1557 r. strawił Sulechów spopielił także zamek. Odbudowano go w 1598 r. staraniem Elżbiety Brandenburskiej. W miejsce gotyckiego dachu z hurdycją, wprowadzono wysoki hełm z dwoma prześwitami, znany z historycznych widoków miasta. Jego wysokość dorównywała zapewne dwóm pozostałym wieńczącym wieżę ratusza i kościoła parafialnego.
Wieżę połączono z budynkiem mieszkalnym nowym skrzydłem wzdłuż zachodniego odcinka obwodu. Po rozbudowie założenie otrzymało zapewne plan zbliżony do litery „L”. We wnętrzu wieży przekształcono najniższe kondygnacje i wprowadzono dodatkowy poziom. Loch przekształcono na niewielką piwnicę z wejściem od wsch. Salę na parterze nakryto sklepieniem krzyżowym z tzw. szwami na krawędziach koleb. Wnętrze doświetlały zapewne 3 przebite okna od zach., pd. i wsch. Wejście zlokalizowano w ścianie pn. poprzez otwór, który także wykuto w murze wieży. Bardziej ozdobną formę otrzymało pomieszczenie na poziomie I p. Salę nakryto sklepieniem kolebkowym z sześcioma krótkimi lunetami i z dekoracją ze szwów w układzie sieciowym. Wejście zlokalizowano także w ścianie pn. Doświetlenie od wsch. i pd. zapewniały dwa okna umieszczone we wnękach o wykroju odcinkowym. Wielkość i ukształtowanie otworu w ścianie pd. może wskazywać, że prowadził on do wykusza.
Faza IV (koniec XVII lub początek XVIII wieku)
Barokowa rozbudowa zrealizowana została pod koniec XVII lub na pocz. XVIII w. Do pd. elewacji średniowiecznej wieży dostawiono skrzydło z niską kurtyną wychodzącą z jego pd.-zach. narożnika.
Dwukondygnacyjne, podpiwniczone skrzydło pd. wzniesiono na planie wydłużonego prostokąta o wymiarach: 24,5/9,5 m. Elewacje wsch. i zach. zakomponowano jako sześcioosiowe, natomiast pd. – o dwóch osiach. Parter i I p. prawdopodobnie założono w układzie jednotraktowym, trzypasmowym, na co może wskazywać układ łęków sklepienia piwnicy. Zapewne środkowe pasmo wypełniała klatka schodowa, z której prowadziły wejścia do sal znajdujących po jej pd. i pn. stronie. Sale nakryto stropami belkowymi z podsufitkami. Skrzydło na poziomie parteru i I p. połączono z dotychczasowym założeniem poprzez wieżę. Otwory przejścia powstały w wyniku powiększenia okna oraz zapewne rozbiórki wykusza znajdujących się w elewacji pd. gotyckiego stołpu.
Piwnicę ukształtowano jako jednoprzestrzenną, nakrytą sklepieniem kolebkowym z łękami jarzmowymi. Światło zapewniały co najmniej 4 regularnie rozmieszczone okna w niewielkich lunetach znajdujących się po stronie zach. Od pd. umieszczono tylko 1 okno. Wszystkie otwory ukształtowano o wykroju odcinkowym z parapetami schodkowymi. Wejście do piwnicy z poziomu dziedzińca zamkowego umieszczono w elewacji wsch. Schody zlokalizowano wzdłuż ściany wieży. Nakryto je kolebą o wykroju odcinkowym. W ścianie zach. umieszczono okno doświetlające niewielki przedsionek przed komorą, a w bocznych dwie wnęki. Stopnice wykonano z cegły układanej w tzw. rolkę.
Do pd.-zach. narożnika skrzydła dostawiono niską kurtynę stanowiącą zapewne osłonę drogi łączącej bramę zamku z furtą Zamkową w murach miejskich. Od wnętrza widoczne są 4 wnęki: 3 nakryte łękami koszowymi i 1 mniejsza przy pd. zakończeniu o wykroju odcinkowym. Kurtynę zwieńczono poszurem ze spadkiem na zewnątrz.
Faza V (ok. 1750 roku)
Zapewne ok. 1750 r. uległ zniszczeniu renesansowy hełm wieży. Nowemu nadano bardzo prostą formę czterospadowego dachu namiotowego i zwieńczono szpicą z gałką oraz fantazyjnie wyciętą chorągiewką z datą budowy.
Faza VI (około 1850 roku)
Prawdopodobnie ok. 1850 r. przeprowadzono prace związane z podziałem wnętrz skrzydła pd., nadaniem nowego wystroju salom w wieży oraz wprowadzeniem późno klasycystycznego wystroju na elewacjach skrzydła pd.
Na elewacjach wprowadzono podział pilastrami toskańskimi w tzw. wielkim porządku. Okna ujęto w profilowane opaski, a pod parapetami umieszczono lustra. Wejście – znajdujące się w trzeciej od pd. osi elewacji wsch.– poprzedzono murowanymi schodami z podestem z balustradą. Bogato ukształtowano szczyt pd. Zakomponowano go jako dwukondygnacyjny, zwieńczony półkolistym naczółkiem wspartym na pięciu pilastrach w porządku toskańskim. Pomiędzy nimi umieszczono dwa półkoliście zamknięte otwory okienne z kluczami oraz płyciny z fakturowanym tynkiem, które ustawiono na profilowanym gzymsie parapetowym. Dolną kondygnację szczytu ujmują trójkątne spływy z dekoracją roślinną i wysmukłe obeliski na narożach. Drugie piętro szczytu wydziela zdwojony pas gzymsów oparty na belkowaniu. Obramowują go niewielkie niskie woluty motywami roślinnymi, ponad którymi umieszczono półkoliste zwieńczenie oparte na trzech środkowych pilastrach. Zwieńczenia wypełniają dwie arkady z boniowaniem diamentowym i okulus ujęty opaską tynkową.
Nowy układ wnętrz skrzydła związany był z umieszczeniem wejścia w elewacji wsch. Na jego osi utworzono prostokątną sień. Wejścia do sal po stronie pd. i pn. zlokalizowano przy wejściu tak, aby pozostałą przestrzeń mogła zająć trzybiegowa klatka schodowa prowadząca na I p. Rozkład wnętrz tej kondygnacji był analogiczny. Wejście do sali od pd. umieszczono ze spocznika schodów, natomiast do pn. poprzedzono niewielkim przedsionkiem, do którego prowadził otwór ujęty profilowana opaskę z dekoracją o motywach roślinnych w nadprożu, wykonaną ze sztablatury.
Zmiany wystroju wprowadzono także w salach wieży. W sali parteru i I p. zachowano oraz uzupełniono renesansowy wystrój. Odtworzono szwy na sklepieniu krzyżowym na parterze oraz układ sieciowy na kolebie z lunetami na kondygnacji powyżej. Zastany układ otworów zachowano – pomniejszono jedynie o otwór drzwiowy na poziomie I p. Przekształcono salę II p., powiększając jej okno od strony wsch. i częściowo blokując gotyckie okno zach. Wejście na strych skrzydła barokowego umieszczono w miejscu dawnego okna a wejście od strony północnej poprzedzono przedsionkiem w dawnej wnęce okiennej. Ściany zwieńczono fasetą o bogatym profilu i pokryto polichromowaną dekoracją ramową w odcieniach różu indyjskiego. Sufit ozdobiono malowanymi z szablonów ornamentami roślinnymi, umieszczonymi w narożach oraz centralnie. We wnętrzu dawnego lochu głodowego wprowadzono sklepienie kolebkowe oparte na odsadzkach fundamentowych.
Faza VII (przełom XIX/XX wiek)
Na przełomie XIX i XX w. zaadaptowano wnętrza skrzydła pd. i wieży na mieszkania. W dużych reprezentacyjnych salach wprowadzono ściany działowe o konstrukcji szachulcowej, wydzielające około sześciu mieszkań. Na elewacjach usunięto niemal cały detal architektoniczny i uproszczono pierwotny wystrój – poza szczytem pd. Pozostawiono jedynie pilastry, gzyms wieńczący i schody przed wejściem. Nad spocznikiem wprowadzono balkon, do którego wejście z poziomu I p. ukształtowano przez powiększenie okna.
Typ budowli
Zamek książęcy z wieżą ostatecznej obrony (bergfried) wzniesiony w narożniku miasta lokacyjnego; nizinny, na planie prostokąta. Wieża powstała ok. 1319 r.; dwukrotnie odbudowana – po 1557 r. i w 1750 r. Zamek oprócz wieży obejmował mur obwodowy, budynek mieszkalny i fosę.
Ilustracje
Plany i rzuty





Ikonografia i zdjęcia




Literatura
Rezydencje średniowieczne na Śląsku. Zamki, pałace, wieże mieszkalne Book
Wrocław, 2003.
Zamki w Polsce Book
Warszawa, 1984.
Leksykon zamków w Polsce Book
Warszawa, 2001.
Zabytki architektury województwa Lubuskiego Book
Zielona Góra, 2010.
Zabytki Środkowego Nadodrza. Katalog architektury i urbanistyki Book
Zielona Góra, 1976.
Zamek w Sulechowie – w okresie od średniowiecza do początków XX wieku Journal Article
In: Lubuskie Materiały Konserwatorskie, vol. 5, pp. 62-69, 2008.
Wyniki badań architektonicznych zamku w Świebodzinie Bachelor Thesis
Wrocław, 2015, (maszynopis w WUOZ Zielona Góra).
Sulechów woj. zielonogórskie. Studium historyczno-urbanistyczne do planu zagospodarowania przestrzennego Technical Report
Szczecin, 1962, (maszynopis w WUOZ Zielona Góra).
Siedziby książęce i rycerskie księstwa głogowskiego w średniowieczu Book
Wrocław, 2008.
Leksykon zabytków architektury Pomorza zachodniego i ziemi lubuskiej Book
Warszawa, 2012.
CDB II/5 = Codex diplomaticus Brandenburgensis: Sammlung der Urkunden, Chroniken und sonstigen Quellenschriften für die Geschichte der Mark Brandenburg und ihrer Regenten. Haupttheil II, Bd. 5 Collection
Berlin, 1848.
CDB II/6 = Codex diplomaticus Brandenburgensis: Sammlung der Urkunden, Chroniken und sonstigen Quellenschriften für die Geschichte der Mark Brandenburg und ihrer Regenten. Haupttheil II, Bd. 6 Collection
Berlin, 1858.
CDB III/2 = Codex diplomaticus Brandenburgensis: Sammlung der Urkunden, Chroniken und sonstigen Quellenschriften für die Geschichte der Mark Brandenburg und ihrer Regenten. Haupttheil III, Bd. 2 Collection
Berlin, 1860.
LuB 1 = Lehns- und Besitzurkunden Schlesiens und seiner einzelnen Fürstenthümer im Mittelalter, Bd. 1 Collection
Leipzig, 1881, (Publicationen aus den königlichen preußischen Staatsarchiven Bd. 7; alternatywne skróty: LuBS, LBuS).
SRS X = Scriptores Rerum Silesiacarum, t. X: Annales Glogovienses bis zum Jahre 1493 nebst urkundlichen Beilagen Collection
Breslau, 1887, (używany skrót również 'Annales…').
Neue Chronik der Stadt Züllichau von den ersten Zeiten ihrer Entstehung bis auf die gegenwärtige Zeit Book
Züllichau, 1851.