Zamek Książęcy w Świebodzinie, datowany na I połowę XIV wieku, położony jest na sztucznym płaskowyżu w pobliżu miasta lokacyjnego. Jego najstarszym elementem jest donjon – wieża mieszkalna o wymiarach około 10 x 15 metrów, zlokalizowana w południowo-wschodnim narożniku. Konstrukcja ta, wykonana z kamienia, zachowała się do poziomu parapetów okien parteru. Wnętrze zamku składa się z dwóch kondygnacji z komorami nakrytymi sklepieniami kolebkowymi, połączonymi klatką schodową. Obiekt podlegał licznym przebudowom.
Lokalizacja | woj. lubuskie, pow. świebodziński, gm. Świebodzin |
---|---|
Współrzędne | 52.250809 N, 15.5358122 E |
Obszar AZP | 55-14 |
Chronologia | pełne średniowiecze, późne średniowiecze, nowożytność |
Autorzy | Andrzej Legendziewicz |
Data udostępnienia | 11.10.2023 |
Jak cytować?
Zdjęcia, ryciny, ilustracje, plany, przekroje, etc. – jak w podpisach
Opis
Przynależność administracyjna
obecna: gm. Świebodzin, pow. świebodziński, woj. lubuskie
historyczna: księstwo głogowskie, kożuchowskie, żagańskie
Kontekst przestrzenny, rozplanowanie, stan zachowania obiektu
Zamek wzniesiony jest w północno-wschodnim narożu miasta lokacyjnego, na niewielkim wzniesieniu, opadającym w kierunku wschodnim ku brzegom jeziora Zamecko. Budowlę wzniesiono na planie zbliżonym do litery „C” ze skrzydłem południowym połączonym z późniejszym budynkiem (obecnie Lubuskim Centrum Ortopedii). Założenie tworzą trzy bezstylowe skrzydła, pozbawione dachu. Od wschodu w zasięgu dawnej fosy znajdują się zabudowania z XIX i XX w., a od zachodu – park.
Toponomastyka (miejscowość i obiekt):
- 1429 – Schloß (Inv. Grünb. 1908, s.201)
- 1477 – castrum (Annales… 1887 s. 36)
- 1481 – Schloß (Inv. Grünb. 1908, s.201)
- 1499 – Schloß (Inv. Grünb. 1908, s.201)
Dzieje własności dóbr ziemskich i obiektu na podstawie przyczynków źródłowych
- 1304 r. – wzmiankowana wieś położona pod Swobozyn (CDS, 1898, nr 2821);
- 1319 r. – ks. głogowscy Henryk i Przemko przekazują zamek i miasto margrabiemu Waldemarowi Wielkiemu (Lehns I, s. 125-129);
- 1329 r. – ks. Henryk oddał w lenno królowi Janowi Luksemburskiemu księstwo oraz Świebodzin (Lehns I, s. 130);
- 1378 r. – podział ks. głogowskiego, Świebodzin w ks. żagańskim (Lehns I, s. 193);
- 1379 r. – hołd lenny ks. Henryka VI Starszego i Henryka VIII Wróbla z ich ziem w tym Sulechowa przed królem Wacławem IV Luksemburskim (Lehns I, s. 194);
- 1469 r. – król Maciej Korwin przyjął hołd Henryka XI z jego połowy ks. głogowskiego w tym z Świebodzina (Lehns I, s. 208);
- 1477 r. – ks. Jan II Żagański zdobył miasto (Annales…, 1887, s. 36);
- 1488 r. – wśród zdobytych miast przez ks. Jana II Żagańskiego wymieniany Świebodzin (Lehns I, s. 244);
- 1491 r – Władysław Jagiellończyk przekazał Świebodzin Janowi Olbrachtowi (Lehns I, s. 40, 44);
- 1499 r – Władysław Jagiellończyk przekazał księstwo głogowskie ze Świebodzinem Zygmuntowi Jagiellończykowi (Lehns I, s. 250);
- 1506 r. – Zygmunt Jagiellończyk zastawił zamek z wszystkimi przynależnościami Janowi Nostritzowi (Inv. Grünb. 1908, s. 202);
- 1509 r. – Władysław Jagiellończyk nadał zamek z przynależnościami Janowi i Wacławowi Haugwitzom (Inv. Grünb.1908, s. 202);
Historia budowlana
Faza I (I połowa XIV wieku)
Zamek został wzniesiony na sztucznie usypanym płaskowyżu o planie zbliżonym do prostokąta, o wymiarach około 30 x 40 metrów, przylegającym od wschodu do terenu miasta lokacyjnego. Najstarszym murowanym elementem był pałac w formie wieżowej, tzw. donjon, zlokalizowany w południowo-wschodnim narożniku założenia. Wzniesiono go na planie zbliżonym do prostokąta o wymiarach około 10 x 15 metrów, co widoczne jest w układzie pomieszczeń na poziomie piwnic. Technologia i materiały użyte do wznoszenia murów sugerują, że powstał on zapewne jeszcze w I połowie XIV wieku, co znajduje potwierdzenie w źródłach pisanych (pierwsza wzmianka o mieście i zamku pochodzi z 1329 roku).
Bryłę wieży tworzył murowany kamienny trzon o nieznanej obecnie wysokości, zachowany do poziomu parapetów okien parteru. Nieznany pozostaje układ otworów okiennych, bowiem późniejsze przebudowy zaburzyły układ pierwotnych wątków murów. W partii przyziemia zachowany jest niewielki otwór okienny doświetlający wschodnią komorę piwnicy. Na planie miasta autorstwa J. Brauna z 1618 roku widoczna jest ostatnia kondygnacja wieży o konstrukcji szkieletowej (szachulcowej) z wieńczącym ją dachem z sygnaturką.
Wnętrze najniższej kondygnacji składało się z dwóch komór: większej od wschodu, nakrytej sklepieniem kolebkowym w osi północ-południe, oraz mniejszej, zachodniej z kolebą na osi wschód-zachód. Wspomniane wyżej wąskie okno doświetlało pierwszą z komór. Komunikację między komorami zapewniał otwór nakryty łękiem odcinkowym. Wzdłuż północnej ściany mniejszej z komór założono bieg klatki schodowej, dostępny przez wejście w północno-wschodnim narożniku większej komory. Tunel schodowy nakryto sklepieniem odcinkowym grubości jednej cegły, a w ścianach bocznych tunelu ukształtowano cztery wnęki oświetleniowe o wykroju odcinkowym, z których trzy umieszczono od północy, a jedną od południa w połowie biegu schodów.
Druga kondygnacja wieży obejmowała co najmniej jedno wnętrze umieszczone nad mniejszą komorą, nakryte sklepieniem kolebkowym w osi wschód-zachód. Wejście umożliwiał otwór drzwiowy w ścianie zachodniej, poprzedzony spocznikiem schodów. Układ wnętrza wschodniej części wieży pozostaje nieznany, ale prawdopodobnie powielał on rozkład wnętrz kondygnacji poniżej.
Faza II (I połowa XIW wieku).
Zasięg średniowiecznego zamku, który prawdopodobnie powstał w I połowie XIV wieku, można określić jedynie fragmentarycznie, głównie w jego wschodniej części. Stwierdzono istnienie prostokątnego pomieszczenia przy północnej elewacji wieży. Pomieszczenie to było nakryte sklepieniem kolebkowym w osi wschód-zachód i posiadało niewielkie okno od strony wschodniej.
Dodatkowo zidentyfikowano mur obwodu, wzniesiony techniką zbliżoną do tej, jaką zastosowano przy ścianach donjonu. Mur ten wychodził z północno-wschodniego narożnika wieży i biegł w kierunku północnym. Prawdopodobnie narożnik północno-wschodni zamku wzmacniała baszta, której zarys widoczny jest w obrysie obwodu obronnego. Mury zachowane są do poziomu nadproży okien obecnego parteru. Ich lokalizacja i wielkość nasuwa przypuszczenie, że mogą stanowić relikt zabudowy wschodniego i północnego skrzydła zamku, znanego z widoku miasta autorstwa J. Brauna w 1618 r.
Faza III (I poł. XVII wieku)
Największe przekształcenia zamku przyniosła przebudowa zrealizowana zapewne w I poł. XVII w. przez Caspara Sigismunda Knobelsdorffa. Prawdopodobnie wzniósł on we wschodniej części terenu zamkowego rezydencję, która wchłonęła wcześniejszą, średniowieczną zabudowę. Wzdłuż wschodniego muru wzniesiono skrzydło o szerokości prawie 10 m, które od południa objęło donjon, a od północy średniowieczne zabudowania o nieznanej funkcji. Budynek renesansowy otrzymał plan zbliżony do litery „C” z dziedzińcem od strony wschodniej. Od strony miasta zapewne zamykał go mur kurtynowy. Założenie poprzedzało podzamcze zlokalizowane pomiędzy zamkiem a miastem, w którego południowo-zachodnim narożniku znajdował się cylindryczna wieżyczka z ostrosłupowym hełmem. Stan założenia po zakończeniu przebudowy przedstawia widok autorstwa F. B. Wernera z ok. 1750 r.
Dwukondygnacyjna bryła zamku otrzymała regularną kompozycję z osiowo rozmieszczonymi prostokątnymi oknami. Skrzydło południowe oraz elewację dziedzińcową ozdobiono otworami rozmieszczonymi w sześciu osiach. Układ otworów od wschodu i północy pozostaje nieznany, gdyż w ich miejscu przebito szersze okna pod koniec XIX wieku. Bryłę wzbogacił ryzalit ustawiony na baszcie w północo-wschodnim narożniku założenia, z szerokimi oknami od strony fosy. Najpewniej w tym także okresie elewacje wschodnią oraz południową ozdobiono krzyżami loretańskimi z kamiennych kul armatnich. Na drugiej z nich umieszczono w krzyżu tablicę z literą „K” – monogramem Knobelsdorffów. Założenie nakryto dachami wielospadowymi, odrębnymi dla każdego ze skrzydeł.
Nieznany pozostaje rozkład wnętrz dwóch kondygnacji renesansowych, zniszczonych w wyniku nieukończonej przebudowy w latach 80. XX w. Szerokość skrzydła wschodniego oraz ślad po lokalizacji jednej ze ścian w zasięgu dawnej wieży gotyckiej sugerują, że mogły mieć układ dwutraktowy z korytarzem od strony dziedzińca. Na południowym skraju ściany zachodniej (dziedzińcowej), we wnętrzu, uchwycono fragment łęku odcinkowego – prawdopodobnie reliktu wnęki oświetleniowej.
Układ pomieszczeń poziomu piwnic jest zachowany. Mury górnych kondygnacji gotyckiego donjonu rozebrano do poziomu wewnętrznego dziedzińca. Pomieszczenia dwóch najniższych poziomów zaadaptowano na piwnice, dostępne zapewne z korytarza poprzez zachowany bieg średniowiecznej klatki schodowej. Zasięg piwnic powiększono w kierunku północnym, o pomieszczenia wzdłuż wschodniej kurtyny, z których znamy jedno. Połączono je z istniejącymi piwnicami otworem drzwiowym przebitym w północnej ścianie gotyckiej komory zamku. Pierwsza z komór posiadała dwoje wąskich okien od wschodu i nakrywała ją koleba w osi północ-południe.
Faza IV (koniec XVII wieku)
Zapewne w końcu XVII w., elewacje zamku otrzymały nowy tynkowy wystrój. Tworzyły go boniowane lizeny ujmujące narożniki bryły, oraz zapewne umieszczone na płaszczyznach między osiami okiennymi. Jeden z takich detali zachowany jest od strony dziedzińca na zachodnim skraju skrzydła południowego.
Faza V (II połowa XIX wieku)
Przekształcenia zrealizowane w 2. poł. XIX w. i na początku XX w. były związane z adaptacją zamku na szpital. Prace objęły przebudowę renesansowego założenia. Rozebrano skrzydło północne, a na jego miejscu wzniesiono nowe, dwukondygnacyjne o mniejszym zasięgu, z trzema osiami od południa, dwoma od zachodu i czterema od północ. Od strony dziedzińca wprowadzono wieloboczny parterowy aneks, zwieńczony stylizacją krenelaża. Stanowił on oprawę podestu balkonu dostępnego z poziomu pierwszego piętra. Zmiany objęły również skrzydło południowe, które skrócono o trzy osie. W miejsce rozebranego fragmentu budynku powstały dwie niewielkie, neogotyckie przybudówki zwieńczone attyką o formie blankowania.
Przy ryzalicie w narożniku północno-wschodnim dostawiono przybudówkę z klatkę schodową. Znajdowała się w niej, oprócz wielobiegowych schodów prowadzących na teren dawnej fosy, także loggia dostępna z pomieszczeń na poziomie parteru i pierwszego piętra. Przekształcono także wnętrza skrzydła wschodniego, wprowadzając w nim korytarz i sale chorych po obu jego stronach. Pod środkową partią tego skrzydła wprowadzono nową klatkę schodową komunikującą piwnice z parterem. Wyjście ze średniowiecznej klatki schodowej w korytarzu skrzydła południowego zostało zablokowane.
Od zachodu teren dawnego zamku otoczono ażurową, ceglaną balustradą ze słupkami. Na tak ukształtowanym plateau wzniesiono dodatkowo dwa budynki, prawdopodobnie o funkcji gospodarczej.
Faza VI (po 1984 roku)
Po 1984 roku podjęto prace renowacyjne w zamku, które skupiły się na wnętrzach oraz północno-wschodnim narożniku. W ramach tych prac rozebrano wszystkie ściany wewnętrzne oraz drewniane stropy zarówno na parterze, jak i na pierwszym piętrze. Zdemontowano również więźbę dachową i usunięto stolarkę okienną.
W miejsce usuniętych elementów wprowadzono nowe ściany wewnętrzne, wykonane z cegły i bloczków gazobetonowych, a także masywne stropy. Strych podzielono murowanymi konstrukcjami ścian oraz stropów. Ściany loggi, przylegającej do aneksu w północno-wschodnim narożniku, zostały podwyższone.
Zablokowano również klatkę schodową w środkowej części skrzydła wschodniego i przebito otwór drzwiowy do piwnic w ścianie wschodniej, dodając do niej schody zewnętrzne wykonane w konstrukcji żelbetowej. Niestety, w 1989 roku prace zostały zaniechane, co doprowadziło do dalszych zniszczeń budowli, w tym do zalewania wnętrz przez wody opadowe.
Typ budowli
Zamek książęcy z wieżą mieszkalną (donjon) wzniesiony w narożniku miasta lokacyjnego; nizinny, na planie zbliżonym do wieloboku. Wieża powstała ok. 1329 r. a w początkach XVII w., wchłonięta została przez renesansową rezydencję. Zamek oprócz wieży obejmował mur obwodowy, budynki mieszkalne i fosę.
Ilustracje
Plan

Ikonografia i zdjęcia






Literatura
Rezydencje średniowieczne na Śląsku. Zamki, pałace, wieże mieszkalne Book
Wrocław, 2003.
Leksykon zamków w Polsce Book
Warszawa, 2001.
Zabytki architektury województwa Lubuskiego Book
Zielona Góra, 2010.
Zabytki Środkowego Nadodrza. Katalog architektury i urbanistyki Book
Zielona Góra, 1976.
Wyniki badań architektonicznych zamku w Świebodzinie Bachelor Thesis
Wrocław, 2015, (maszynopis w WUOZ Zielona Góra).
Wieża w Lubrzy w świetle badań architektonicznych oraz jej tło styli-styczno architektoniczne na przełomie XIII i XIV wieku Book Chapter
In: Michalak, A. (Ed.): Castrum Lubenov. Tragiczne dzieje średniowiecznej wieży w Lubrzy, pp. 73-88, Zielona Góra, 2022.
Siedziby książęce i rycerskie księstwa głogowskiego w średniowieczu Book
Wrocław, 2008.
Leksykon zabytków architektury Pomorza zachodniego i ziemi lubuskiej Book
Warszawa, 2012.
CDS XVI = Codex Diplomaticus Silesiae, Regesten zur Schlesischen Geschichte 1301-1315, Bd. XVI Collection
Breslau, 1892, (używany również skrót 'RS' lub 'RSIV').
CDS XVIII = Codex Diplomaticus Silesiae, Regesten zur Schlesischen Geschichte 1316-1326, Bd. XVIII Collection
Breslau, 1898, (używany również skrót 'RS' lub 'RS V').
LuB 1 = Lehns- und Besitzurkunden Schlesiens und seiner einzelnen Fürstenthümer im Mittelalter, Bd. 1 Collection
Leipzig, 1881, (Publicationen aus den königlichen preußischen Staatsarchiven Bd. 7; alternatywne skróty: LuBS, LBuS).
RS I = Regesten zur schlesischen Geschichte. Namens des Vereins für Geschichte und Alterthum Schlesiens. T. 1: Bis zum Jahre 1250 Collection
Breslau, 1869.
SRS X = Scriptores Rerum Silesiacarum, t. X: Annales Glogovienses bis zum Jahre 1493 nebst urkundlichen Beilagen Collection
Breslau, 1887, (używany skrót również 'Annales…').
Sprawozdanie z inwentaryzacji zabytków sztuki powiatu świebodzińskiego Journal Article
In: Biuletyn Historii Sztuki i Kultury, no. 3-4, pp. 340-357, 1949.
CDS XXIV = Codex Diplomaticus Silesiae, Die Inventare der nichtstaatlichen Archive Schlesiens. Die Kreise Grünberg und Freistadt, Bd. XXIV Bachelor Thesis
1908, (Inv. Grünb.).