Rogów Sobócki (gm. Sobótka), zamek (ruina)

Przynależność administracyjna i toponomastyka

• Współczesna przynależność administracyjna: powiat wrocławski, gmina Sobótka
• Historyczne przynależności: księstwo wrocławskie, księstwo świdnickie
• Historyczne nazwy miejscowości: Rogow (1307), Rogowe Gory (1313), Rogaw (1401), Rogow (1425)

Kontekst przestrzenny, rozplanowanie, stan zachowania obiektu

Wieś, wzmiankowana od 1307 r. (RS 2917), położona na skraju Równiny Wrocławskiej, w pobliżu góry Ślęży, rozplanowana została w typie ulicówki rozciągającej się na długości ok. 4 km. Pierwotnie była podzielona na dwie niezależne wsie Rogau (południowa) i Rosenau (północna), połączone ok. 1700 r. W obu wsiach znajdowały się dwory obronne i folwarki, jednak położenie siedziby w Rogowie, oddalonej o ok. 120 m od XIV-wiecznego kościoła pw. św. Jana Chrzciciela (Adamska 2005, s. 282), wskazuje na jej wczesną metrykę. Dwór wzniesiono w dolinie rzeki Młynówki (część dorzecza Czarnej Wody), która przecięła w poprzek wieś i areał zamkowy.

Przed zniszczeniem całość założenia obejmowała zespół zabudowań folwarcznych zamykających obszerny majdan. Dwór (późniejszy pałac) znajdował się w jego wschodniej części i był otoczony kamiennym murem obronnym i fosą wodną. W swojej ostatniej formie, ukształtowanej w wyniku kilku przebudów, miał dwa skrzydła tworzące plan litery „L”. Skrzydło północne było dwutraktowe, trzykondygnacyjne, nakryte wysokimi dachami dwuspadowymi. Na osi jednotraktowego skrzydła zachodniego znajdowała się wieża bramna zwieńczona czterospadowym dachem. Areał zamkowy obejmował również łąkę (Schloss Wiese) położoną na południe od Młynówki. Pałac uległ zniszczeniu w 1945 r. podczas działań wojennych, a w 1972 r. został wyburzony (Ciasnocha 2023, s. 4–5).

Od 2011 r. prowadzone są badania archeologiczne, których celem jest odsłonięcie i dokumentacja reliktów dawnego założenia oraz rekonstrukcja jego przestrzennego układu. Kluczowym problemem badawczym było ustalenie dokładnej lokalizacji dworu oraz zasięgu fosy. Dotychczas odsłonięto fragmenty dolnych kondygnacji obu skrzydeł, w tym ich piwnice, fundamenty krużganków oraz cembrowinę fosy z łamanego granitu. W trakcie badań odnaleziono fragmenty średniowiecznych i renesansowych kafli piecowych, ceramikę naczyniową, kamienne detale architektoniczne z XVI–XIX w., a także rzeźby. Badania prowadzi archeolog Tomasz Ciasnocha (Ciasnocha 2023, s. 4–8).

Wybór źródeł do dziejów miejscowości i dóbr ziemskich

• 1307 – pleban Teodoryk i Henryk zw. Byzoph z Rogowa (RS 2917)
• 1313 – Agnieszka Choldyzinne, żona rycerza Gocze Schaffa, sprzedała swojemu mężowi swoje trzy majątki w Rogowie w dystrykcie świdnickim, które niegdyś należały do posagu jej matki Elżbiety Schellendorf, za kwotę 460 grzywien, z zastrzeżeniem prawa odkupu przez rodzinę (RS 3373)
• 1369 – księżna Agnieszka zapisała w dożywocie mistrzowi Mikołajowi Wendelerowi 30 grzywien rocznego czynszu (Landbuch I, nr 341)
• 1369 – dobra Małgorzaty Grodissine sprzedane Konradowi Schneider (Landbuch I, nr 379)
• 1370 – dobra Ellingerusa Spyel (Landbuch I, nr 432)
• 1375 – księżna Agnieszka nadała Rutschelowi Rechenbergowi 5 łanów w Rogowie; 3 należały do księżnej, 2 posiadał Piotr, pleban w Rogowie (Landbuch I, nr 945)
• 1375 – księżna Agnieszka zastawiła i przekazała feudałom swoje dobra i wsie, m.in. Rogów k. Sobótki (Landbuch I, nr 1031)
• 1386–1393 – dobra Konrada Zedlitza (Landbuch II, nr 202, 362, 374, 505, 573, 630, 820, 1087, 1158)
• 1387 – Konrad Zedlitz kupił dobra od Bernarda von Wiltberg (Landbuch II, nr 391)
• 1389 – dobra Jana Stoscha zapisane w oprawie żonie Annie (Landbuch II, nr 612)
• 1389 – dobra Rutschila Rechenberga (Landbuch II, nr 728)
• 1393 – całe dobra, bez 30 grzywien czynszu Mikołaja Wendelera, Konrad von Zedlitz sprzedał Konradowi Schönau (Landbuch II, nr 1304)
• 1425 – Konrad Schönau posiadaczem części wsi (APWr., Dokumenty miasta Świdnicy, U 604)
• 1550 – Diprand von Reichenbach właścicielem Rogau (część południowa) i Rosenau (część północna); współwłaścicielem Rosenau był Georg von Messenau (Ritterdienste.SJ.1550, s. 3)
• 1558 – Rogów został nabyty przez Ernsta von Gellhorna ze Starego Grodkowa (Degen 1965, s. 245)
• 1602 – Fridrich von Gelhorn zur Rogau und Rosenau (Ritterdienste.SJ.1602, s. 14)
• 1717 – Augusta Louisa Gräfin von Schlegenberg, z d. Gräfin von Gellhorn, posiadała obie części wsi (Matrykuła.SJ.1717, s. 4)
• 1731 – Frau Augusta Louisa, wdowa Gräfin von Schlegenberg, z d. Gräfin von Gellhorn, wegen Rogau und Rosenau (Matrykuła.SJ.1731, s. 5)

Własność dóbr ziemskich w średniowieczu

Struktura własnościowa Rogowa Sobóckiego w XIV–XV w. nie przedstawia się jasno. Wieś stanowiła własność książęcą co najmniej do 1375 r. (Landbuch I, nr 1031), jednak już w 1313 r. Agnieszka Choldyzinne, żona rycerza Gocze Schaffa, miała tam trzy majątki należące wcześniej do posagu jej matki Elżbiety Schellendorf (RS 3373). Metrykę rycerskiej własności ziemskiej lub posiadania przez rycerzy dóbr zastawnych należałoby więc cofnąć do początków XIV w.

W 2. połowie XIV w. występują tu m.in. dobra Konrada Schneidera z Tworzyjanowa (Landbuch I, nr 379), Ellingerusa i Petschkona Spyelów (Landbuch I, nr 432), Konrada von Zedlitz (wzmiankowany 1386–1393; Landbuch II, nr 202), Jana Stoscha (Landbuch II, nr 612), Rutschila Rechenberga (Landbuch II, nr 728) i Konrada Schönau (Landbuch II, nr 1304), którego część wsi pozostawała w rękach rodziny jeszcze w 1425 r. (APWr., U 604). Połączenie majątków w Rogowie i Różanej nastąpiło przed 1550 r. w rękach Diprand von Reichenbach, choć współwłaścicielem Rosenau był również Georg von Messenau (Ritterdienste.SJ.1550, s. 3). Żaden ze średniowiecznych właścicieli nie pisał się z Rogowa, choć tutejsza siedziba sąsiadująca z kościołem parafialnym musiała istnieć już od początków XIV w. Być może należała ona do Piastów świdnicko-jaworskich, którzy do 1375 r. trzymali tu zarządcę majątku książęcego. Mało prawdopodobne, by przed 1375 r. rodzina książęca rezydowała w Rogowie, ponieważ nie zawarto tu żadnego dokumentu.

Historia budowlana obiektu

Faza 1 (1. poł. XVI w.?)

Najstarszą budowlą wyłaniającą się spośród odsłoniętych dotąd murów dworu jest jednotraktowa, trójdzielna część skrzydła północnego, o wymiarach 11,3 × 34 m. Zbudowano ją z łamanego granitu na jasnobeżowej zaprawie wapiennej, z grudami wapna charakterystycznymi dla zapraw doby średniowiecza. Na kondygnacji piwnic, zapewne obsypanych sztucznie utworzonym kopcem, zachowały się pozostałości sklepień kolebkowych z wąskich płyt granitowych. Obronność dworu zapewniał mur obwodowy (z granitu na glinie), zamykający go wraz z obszernym dziedzińcem w nieregularny czworobok. Dziedziniec otaczała nawodniona fosa. Nie można wykluczyć, że zasypany dziedziniec kryje pod sobą pozostałości starszej budowli.

Faza 2 (2. poł. XVI w.)

W 1558 r. Rogów został nabyty przez Ernsta von Gellhorna ze Starego Grodkowa (Degen 1965, s. 245). Nowy właściciel rozbudował obiekt, dostawiając skrzydło zachodnie oraz nadając całości jednorodny charakter, m.in. przez obramienia okien kamieniarką „fascjową” z mięsistą simą.

Faza 3 (1648–1653)

W czasie wojny trzydziestoletniej dobra rogowskie zostały splądrowane i spalone. W 1640 r. Joachim von Nimtz donosił, że majątek Rogau leży całkowicie w popiołach oraz że spustoszone dobra zapewne wkrótce zostaną odbudowane. Osiem lat później Gellhornowie przystąpili do prac naprawczych, które trwały pięć lat (Degen 1965, s. 238, 245).

Z dalszych przebudów odnotować należy barokową z 1765 r. (rodzina von Schickfus) oraz dwie historyzujące (rodzina von Pückler): z 1860 r. w duchu neorenesansu południowego oraz sprzed 1913 r., inspirowaną renesansem holenderskim. Szczególną rangę miała przebudowa z 1860 r. według projektu Carla Lüdeckego, łącząca historyzujące formy z funkcjonalnością założenia i nadająca mu cechy rezydencji pałacowej (aneksy z wieżyczkami kątowymi, od zachodu wieża bramna z monumentalnym portalem). Po przebudowie sprzed 1913 r. obiekt uzyskał cechy romantycznego zamczyska „na wodzie” i ostateczną formę: budynku na planie litery „L”, otynkowanego, murowanego z kamienia z ceglanymi aneksami, nakrytego wysokimi, spadzistymi dachami (Degen 1965, s. 245).

Na początku 1945 r. Rogów znalazł się na linii frontu. W trakcie ofensywy radzieckiej rezydencja została ostrzelana z wyrzutni rakietowych oraz artylerii, co doprowadziło do pożaru. W sierpniu 1972 r., z inicjatywy kierownictwa miejscowego PGR, zniszczony zamek został wysadzony w powietrze. Choć obiekt był wpisany do rejestru zabytków (nr 1804, decyzja z 22 sierpnia 1966 r.), przed rozbiórką został z rejestru wykreślony. Od 2011 r. prowadzone są badania archeologiczne mające na celu odsłonięcie i dokumentację reliktów dawnego założenia rezydencjonalno-obronnego. W momencie rozpoczęcia prac jedynym widocznym śladem było wyniesienie terenowe w części wschodniej dawnego podwórza PGR (Ciasnocha 2023, s. 4–5).

Charakterystyka wartości kulturowych

Zamek w Rogowie Sobóckim, choć dziś nieistniejący, stanowi świadectwo wielowiekowej historii i przemian siedzib szlacheckich na Śląsku. Był wielokrotnie przebudowywany i adaptowany do zmieniających się potrzeb i stylów architektonicznych. Mimo zniszczenia pod koniec II wojny światowej i wyburzenia w 1972 r., miejsce zachowuje wartość jako element lokalnego dziedzictwa. Od 2011 r. badania archeologiczne, kierowane przez Tomasza Ciasnochę, umożliwiają rekonstrukcję układu przestrzennego i dziejów założenia.

\

Konkretne wzmianki o obiekcie lub miejscowości

Adamska 2005, s. 282; Ciasnocha 2023, s. 4-8; Degen 1965, s. 238, 245; Ritterdienste.SJ.1550, s. 3; Ritterdienste.SJ.1602, s. 14; Matrykuła.SJ.1717, s. 4; Matrykuła.SJ.1731, s. 5; Landbuch I 2000, nr 341, 379, 432, 945, 1031; Landbuch II 2004, nr 202, 362, 374, 391, 505, 573, 612, 630, 728, 820, 1087, 1158, 1304; RS 1892, nr 2917, 3373; APWr., U 604 (bez pag.).

@book{Adamska2005,

title = {Fundacje dewocyjne rycerstwa ksi\k{e}stwa \'{s}widnicko-jaworskiego w \'{s}redniowieczu},

author = {D. Adamska},

year  = {2005},

date = {2005-01-01},

urldate = {2005-01-01},

address = {Pozna\'{n}-Wroc\law},

keywords = {},

pubstate = {published},

tppubtype = {book}

}

@techreport{apwr_dm_swidnicy_u604,

title = {Dokumenty miasta \'{S}widnicy, U 604},

address = {Wroc\law},

institution = {Archiwum Pa\'{n}stwowe we Wroc\lawiu},

note = {zesp\'{o}\l: Dokumenty miasta \'{S}widnicy, sygn. U 604},

keywords = {},

pubstate = {published},

tppubtype = {techreport}

}

@book{ciasnocha_2023,

title = {Zamek w Rogowie Sob\'{o}ckim},

author = {Tomasz Ciasnocha},

year  = {2023},

date = {2023-01-01},

address = {Sob\'{o}tka},

keywords = {},

pubstate = {published},

tppubtype = {book}

}

@book{Degen1965,

title = {Die Bau- und Kunstdenkm\"{a}ler des Landkreises Breslau, Bau- und Kunstdenkm\"{a}ler des deutschen Ostens, R. C: Schlesien, Bd. I},

author = {K. Degen},

year  = {1965},

date = {1965-01-01},

urldate = {1965-01-01},

address = {Frankfurt a. Main},

keywords = {},

pubstate = {published},

tppubtype = {book}

}

@techreport{matrykula1717,

title = {Matryku\la.SJ.1717 = Land-Register derer Herren Land-St\"{a}nde und Landsa\ssen der F\"{u}rstenth\"{u}mber Schweidnitz und Jauer, nach Ordnung der Weichbilder, wie solches von denen Herren Landes-Aeltesten. Anno 1717. revidiret werden},

year  = {1717},

date = {1717-01-01},

urldate = {1717-01-01},

volume = {243},

address = {Wroc\law},

institution = {Archiwum Pa\'{n}stwowe we Wroc\lawiu},

series = {Ksi\k{e}stwo \'{S}widnickie},

note = {Zesp\'{o}\l: Ksi\k{e}stwo \'{S}widnickie, sygn. 243},

keywords = {},

pubstate = {published},

tppubtype = {techreport}

}

@techreport{matrykula1731,

title = {Matryku\la.SJ.1731 = Personal-Land-Register derer Herren Land-St\"{a}nde und Landsa\ssen in diesigen beyden F\"{u}rstenth\"{u}mbern Schweidnitz und Jauer, nach Ordnung derer Weichbilder},

year  = {1731},

date = {1731-01-01},

urldate = {1731-01-01},

address = {Wroc\law},

institution = {Archiwum Pa\'{n}stwowe we Wroc\lawiu},

note = {Zesp\'{o}\l: Ksi\k{e}stwo \'{S}widnickie, sygn. 245},

keywords = {},

pubstate = {published},

tppubtype = {techreport}

}

@collection{ritterdienste1550,

title = {Ritterdienste.SJ.1550 = Register der Ritterdiernste der Koen auch zu Hungern den Behemb K\"{o}niglichen Macht(...)},

year  = {1550},

date = {1550-01-01},

urldate = {1550-01-01},

volume = {4},

address = {Wroc\law},

institution = {Archiwum Pa\'{n}stwowe we Wroc\lawiu},

note = {Zesp\'{o}\l: Ksi\k{e}stwo \'{S}widnickie, sygn. 4},

keywords = {},

pubstate = {published},

tppubtype = {collection}

}

@collection{\ssapwr_ritterdiernste_1602,

title = {Ritterdienste.SJ.1602 lub APWr Ritterdiernste = Ritterdiernste Inn dem Beyden F\"{u}rstenth\"{u}mbern S: u. Jawer [1602]},

year  = {1602},

date = {1602-01-01},

urldate = {1602-01-01},

address = {Wroc\law},

note = {Archiwum Pa\'{n}stwowe we Wroc\lawiu, alternatywnie "APWr Ritterdiernste"},

keywords = {},

pubstate = {published},

tppubtype = {collection}

}

@collection{\ssCDS16,

title = {CDS XVI = Codex Diplomaticus Silesiae, Regesten zur Schlesischen Geschichte, Bd. XVI: 1301-1315 (nr 2616-3542)},

editor = {Colmar Gr\"{u}nhagen and Konrad Wutke

},

year  = {1892},

date = {1892-01-01},

urldate = {1892-01-01},

address = {Breslau},

note = {u\.{z}ywany r\'{o}wnie\.{z} skr\'{o}t \'RS\' lub \'RSIV\'},

keywords = {},

pubstate = {published},

tppubtype = {collection}

}

@collection{\ssLandbuch01,

title = {LANDBUCH I = Landbuch ksi\k{e}stw \'{s}widnickiego i jaworskiego, tom I: 1366-1376},

author = {I LANDBUCH},

editor = {T. Jurek},

year  = {2000},

date = {2000-01-01},

urldate = {2000-01-01},

address = {Pozna\'{n}},

keywords = {},

pubstate = {published},

tppubtype = {collection}

}

@collection{\ssLandbuch02,

title = {LANDBUCH II = Landbuch ksi\k{e}stw \'{s}widnickiego i jaworskiego, tom II: 1385-1395},

author = {II LANDBUCH},

editor = {T. Jurek},

year  = {2004},

date = {2004-01-01},

urldate = {2004-01-01},

address = {Pozna\'{n}},

keywords = {},

pubstate = {published},

tppubtype = {collection}

}

\

Lokalizacja